Reja: Til leksikasining o‘zgaruvchaligi. Leksika xalq tarixi ko‘zgusi

9-MAVZU TURKIY TILLARDA YORDAMCHI SO’ZLAR. YORDAMCHI SOZ’LARNING VAZIFALARI. MIMEMALAR.

Reja:
1. Turkiy tillarda yordamchi so‘zlarning umumiy xususiyatlari.
2. Ko‘makchi.
3. Bog‘lovchi.
4. Yuklama.
Tayanch so‘z va iboralar: grammatik ma'no, grammatik vazifa, ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama.

Yordamchi sozlar turkumiga ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama kiradi. Yordamchi so‘zlar mustaqil (leksik) ma’no bildirmaydi, faqat grammatik ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi.

Ko‘makchi. Gapda vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon kabi sintaktik munosabatlarni ifodalash uchun qo‘llanadigan so‘zlar ko‘makchilar deb ataladi. Ko‘makchi o;zi bog‘anib kelgan so‘zdan keyin kelib, so‘zlar orasidagi birgalik, payt, sabab. maqsad kabi munosabatni ifodalashga xizmat qiladi. Ko‘makchi ikki xil bo‘ladi: 1. Sof komakchi; 2. Ko‘makchi vazifasidagi so‘z (vazifadosh ko‘makchi).
1. Sof ko‘makchi mustaqil mano anglatmaydi, kelishik affikslariga yaqinturadi: hilan, iicun, qadar, sari, sayin. Vazifadosh ko‘makchilar shakllanishiga ko‘ra ot ko‘makchilar va fe’l ko‘makchilarga ajratiladi: a) ot ko‘makchilar: ald, orta, yan, arqa, taman, ic, iist, tepa, ast, tag, aro, bas, orin, yaqa, qas, burun, ilgari, keyin, basqa, tasqan; b) f e i ko‘makchilar: qarab, kora, qaragcindci, yarasa, baslab.
Ba'zi manbalarda ko‘makchilar ot ko‘makchilar. holat ko‘makchilari va sof ko‘makchi larga ajratilgan. Ko‘makchilar vosita-qurol, maqsad, sabab, payt, o‘rin kabi ma’nolarni bildiradi. Ko‘makchilar mustaqil leksik ma’no anglatmaydi, mustaqil holda gap bo‘lagi vazifasini bajarmavdi. Ular grammatik jihatdan so‘zlar
o‘rtasidagi munosabat, aloqani ta’minlaydi, biror tobe so‘zning hokim so‘zga bog‘lanishiga vositachilik qiladi. Ko‘makchilar bu jihatdan kelishiklarga o‘xshaydi, hokim va tobe so‘zlar o‘rtasidagi munosabatni, sintaktik aloqani shakllantiradi, ko‘p hollarda kelishik va ko‘makchi ma’nolari ham bir-biriga yaqinlashadi: ozarb. daga - dagteref\ olt. dolgadol ortozina', qum. kopurnu tubunnan — kopurnu tubii bilair, tat. tavga-tavyagina; uyg‘. mektepke - mektep terepke.
Turkiy tillarni qiyosiy o‘rgangan A.Sherbak hozirgi turkiy tillar grammatikasidagi an'ananaga k o ia ko‘makchilarni, dastlab, ot ko‘makchilar va fei ko‘makchilar sifatida ajratgan.