Reja Gidromashinalar va ularning kiskacha rivojlanish tarixi. Gidromashinalarning turlari va ishlash printsipilari Dinamik nasoslar, turlari va ishlash printsiplari Xajmiy nasoslar, turlari va ishlash printsiplari

Aim.uz

Gidromashinalar

Reja
1.Gidromashinalar va ularning kiskacha rivojlanish tarixi.

2.Gidromashinalarning turlari va ishlash printsipilari

3.Dinamik nasoslar, turlari va ishlash printsiplari

4.Xajmiy nasoslar, turlari va ishlash printsiplari

.
1.Gidromashinalar va ularning qisqacha rivojlanish tarixi.

Suyuqliklarni surib ma‘lum masofaga va balandlikka quvurlar orqali bosim ostida haydaydigan mashinalarga gidromashinalar deyiladi. Gidromashinalarga nasoslar kiradi. Nasoslarning kupgina turlari mavjud. Nasoslarning ishlash printsiplari, tuzilishlari, kattaliklari va qaysi sohada ishlashiga qarab turlarga bulinadi.

Odamlar bizning eramizgacha bulgan vaqtlarda ham nasoslardan fakat sugorish maqsadlarida foydalanib kelgan. Eramizdan oldingi II asrda ikki tsilindrli-porshenli nassolar yaratilgan. Birinchi marta 1631 yilda Rossiya suv ta‘minoti maqsadlarida nasoslardan foydalanilgan. 1718 yilda Petr 1 Yozgi bog’ni sug’orish uchun nasos qurilmalarini kurishga buyruq berilgan. Shundan 36 yildan keyin Petrburg fanlar akademiyasining a‘zosi Leonard Eyler markazdan qochma nasoslarning nazariyasini yaratdi.

Buyuk rus olimi M.V.Lomonosov uzining ilmiy ishlarida har xil nasoslarning konstruktsiyalarini keltirdi.

A.A.Sabulkov 1835 yilda Markazdan qochma nasosni ihtiro qildi. Shu vaqtdan boshlab Eyler tenglamalari markazdan qochma nasoslarni va gidravlik turbinalarni loyihalashda qullanila boshlandi.

V.A.Pushechnikov 1889 yilda birinchi bulib, suv ichida joylashib ishlaydigan ukiy nasosni loyiha qilib va tayyorlab, Moskva shaxridagi vodoprovodga urnatdi.

Akademik V,G.SHuxov neftni qazib olishga qullaniladigan porshenli nasoslarning bir necha konstruktsiyalarini ishlab chiqdi va bunga ishlaydigan porshenli nasoslarning nazariyasini yaratdi.

Olimlardan N.Ye.Jkuoviskiy va S.A.CHaplgin oqimining qanotda oqish nazariyasini yaratib, bu nazariya parrakli mashinalarning loyihalashga asos bulib xizmat qiladi.

Professor I.I.Kukolevskiy laboratoriya tadqiqotlari natijalaridan foydalanib, markazdan qochma nasoslarni loyihalashga uxshashlik qonuniyatlarini qulladi. Akademik G.F.Proskura, professor I.I.Kukolevskiy, professor I.N.Voznesenskiy Moskva shahridagi Moskva kanali uchun eng yirik propellar nasoslardan foydalaniladilar.

Gidromashinalar qurilishida professorlardan I.G.Yesman, N.M.izapov, S.S.Rudnev, V.S.Kvdtkovskiy, T.M.Bashta, B.B.Nekrasov, R.I.SHishenko va boshqalarning xizmatlari katta.

Nasoslar uzoq muddat davomida gidravlik mashinalar sifatida faqatgina suvni haydash maksadlarida ishlatilib keladi. Hozirgi vaktda nasoslar qishilik faoliyatining kupgina sohalarida kullaniladi (kommunal va sanoat suv ta‘minoti, transport, kanalizatsiya va boshkalar). Bundan tashqari nasoslar neft, neft kimyosi, kurilish, issiqlik elektr stantsiyasi va sanoatning boshqa sohalarida keng foydalaniladi.

2.Gidromashinalarning turlari va ishlash printsiplari

Suyuqlik energiyasi va mexanik energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantiruvchi qurilmalar gidromashinalar deb ataladi. Gidromashinalar vazifasiga kura quyidagilarga bulinadi:

1) gidrostatik mashinalar suyuklikning muvozanat holatidan foydalanib, mexanik kuchni suyuqlikning potentsial energiyasiga aylantirish usuli bilan kuchaytirib yoki susaytirib beradi. Bulardan gidropress, gidroakkumulyator, gidromultinlikatorlar kiradi;

2) nasoslar mexanik energiyani suyuqlik energiyasiga aylantirib beradi

3) gidrodvigatellar suyuklik energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradi;

4) gidroyuritgich mexanik energiyani suyuqlik vositasida bir xarakatlanuvchi qismdan ikkinchi xarakatlanuvchi qismga uzatishga xizmat qiladi. Gidroyuritgichlarni unumlashtirib, gidrostatik mashinalar deb ham yuritish mumkin.

Quyida biz nasoslar haqida tuxtalib utamiz.

3.Dinamik nasoslar, turlari va ishlash printsiplari

Nasoslarning tuzilishi, turli parametrlar, suyuqlikka energiya berish usuli va boshkalarga karab turlicha klassifikatsiyalash usullari mavjud.

Eng kup tarkalgan usul ularni ishlash printsipiga qarab klassifikatsiyalashdir. Bunda nasoslar asosan ikkita katta gruppaga: kurakli va hajmiy nasoslarga bulinadi. Bu ikki tur nasoslar deyarli barcha nasoslarni uz ichiga oladi, lekin bir kancha boshkacha printsipda ishlaydigan nasoslar bu ikki turga kirmaydi. Bularga oqimchali nasoslar (uchinchi tur sifatida ajratish mumkin) va boshqa kutargichlar kiradi.

Kurakli nasoslar yana markazdan qochma ukiy propellerli uyurma nasoslarga bulinadi. Tuzilish va ishlash printsipi bir xil bulgani uchun ventilyatorlarning ham markazdan kochma uqiy propellerli turlari mavjud. Kurakli nasoslarni ularning bir valida bitta yoki bir necha ish gildiragi urnatilishiga qarab bir pog’onali va kup pog’onali nasoslarga ajratish mumkin. Markazdan kochma nasoslar surish usuliga qarab bir tomonlama suruvchi va ikki tomonlama suruvchi nasoslarga bulinadi.

Hajmiy nasoslar ikki gruppaga porshenli va rotorli nasoslarga bulinadi. Bular yana bir qancha kichik gruppachalarga bulinadi (ular tugrisida tegishli bulimda tuxtalib utamiz.). Oqimchali nasoslar esa ejektor, injektor va gidroelevatorlarni uz ichiga oladi. Nasoslarni bunday klassifikatsiyalashga ishlab chikarishda eng kup tarqalgan ikki tur (markazdan kochma va porshenli) nasoslar atrofida barcha nasoslarni gruppalashga intilish asos bulgan bulsa kerak.

Nasoslarni suyuqlikka bergan bosimning miqdoriga qarab past bosimli (bosimi 20 m suv ust. gacha) urtacha bosimli (bosimi 20…60 m suv ust. ga teng), yuqori bosimli (60 suv ust.yuqori) nasoslarga ajratish mumkin. Ularni bergan sarfiga qarab past, urta va yuqori sarfli nasoslarga gruppalash mumkin.

Nasoslarni energiyaning nasosga qanday berilishiga qarab klassifikatsiyalashga intilish ham bulgan. Bu aytilgan oxirgi uch tur klassifikatsiyalashning har biriga ham barcha mavjud nasoslarni kiritish mumkin bulgani bilan bu uch usul juda katta kamchilikka ega, chunki bu usullarga bir gruppaga porshenli, markazdan kochma rotorli propellerli va ishlash printsipi tamoman bir biridan farqlanuvchi boshka nasoslar kirishi mumkin. Suyuqlikka berilgan energiya turiga qarab klassifikatsiyalash ancha qulaydir. Nasosdan utayotgan suyuqlikka berilgan energimya uch xil bulishi mumkin: holat energiyasi Z ; bosim energiyasi

Faqat holat energiyasini beruvchi mashinalarga suv kutargichlar deyiladi. Agar kutarilayotgan suyuqlik faqat suv emas, balki neft turli moylar va boshqa xil suyuqliklar ham bulishi mumkinligini hisobga olsak, bu mashinalarni suyuqlik kutargichlari deyish kerak buladi. Bu gruppaga suv kutarish uchun ishlatiladigan barcha kadimgi kurilmalar: charxpalak, chigir arximed vinti va boshqalar kiradi. Zamonaviy qurilmalardan bu gruppaga kiradiganlari katoriga kam debitli quduklardan neft chiqaruvchi tortuv kurilmalari chuqur qurilmalardan gaz va havo yordamida suyuqlik (suv neft) kutaruvchi kutargichlar kiradi.

Ikkinchi guruhga suyuqlikka bosimni orttirish yuli bilan energiya beruvchi nasoslar kiradi. Suyuqlikni porshen bosimi (porshenli nasoslar) aylanuvchi jismlar (rotorli nasoslar) siqilgan xavo gaz yoki bug’ (pnevmatik suv kursatgichlar, Gemfri nasosi va b). yordamida chiqarish mumkin. Bularga suyuqlikka gidravlik zarb orqali beruvchi mexanizmlar (gidravlik taran) ham kiradi.

Uchinchi guruhga nasoslarda suyuqlikka kinetik energiya berilib, sungra u bosim energiyasiga aylantiriladi. Bularga birinchi galda kurakli (markazdan qochma parrakli uqiy) nasoslar kiradi (ularda ish kismi valda aylanuvchi kurakli gildiraklardir). Ikkinchidan oqimchali nasoslar (ejektorlar, injektorlar gidravlik elekvatorlar) kiradi (ular suyuqlikka energiya beruvchi boshka suyuqlik gaz yoki bugdir).
4.Hajmiy nasoslar, turlari va ishlash printsiplari

Porshenli nasos qurilmasining eng sodda sxemasi 1-rasmda keltirilgan. bu nasoslarda suyuqlikning surilishi va haydalishi porshenning tsilindrda ilgarilanma qaytma xarakat qilishiga assolangan. Bunda porshen 3 (2-rasm) tarkibidagi shtok 2 bulgan krivoship-shatunli mexanizmi 1 yordamida xarakatga keladi. Porshen tsilindrichida qaytma orqaga) xarakat qilganida uning oldidagi ish bushlig’ining hajmi ortib siyraklanish hosil buladi. Bu siyraklanish ma‘lum bir chegaraga yetganida ish bushlig’idagi bosim р_с bilan tovonli klapan 7 ostidagi xrapovikda bulgan bosim orasidagi farq surish klapani 4 ni ochadi va suyuqlik surish trubasi 6 orkali ish bushlig’iga kiradi. Nassolarda suyuqlik qaysi tipdagi kuchlardan (dinamik kuchlar yoki statik kuchlar) foydalanib surilishiga qarab ular dinamik yoki hajmiy nasoslarga bulinadi. Bunda yuqoridagi klassifikatsiyaga kirgan nasolarning porshenli va rotoli turlari hajmi nassolarga qolganlari esa dinamik nasoslarga kiradi.Surili protsessi porshen uzining eng chekka surilishi chegarasiga yetguncha davom etadi. Bunda surilish trubasidagi siyraklanishni surish klapani oldiga joylashtirilgan vakuummetr yordamida ulchash mumkin. Ta‘minlovchi idishdagi suyuqlik sathidan nasos tsilindrining eng yuqori sathigacha bulgan balandlikka surish balandligi Н_с deyiladi.

1-rasm Porshenli nasos

Surish balandligi chegaraviy surish balandligi Η_с ≤ Н_чс dan katta bulmasligi kerak.

Porshen (plunjer) ilgarilanma (oldinga) xarakat qilganda esa ish bushlig’idagi bosim ortib surish klapani yopiladi. Bushlikdagi bosim ortishda davom etib uning miqdori suyuklikni haydash bosimi Р_х ga yotganda haydash klapani ochilib suyuqlik xaydash trubasi 9 ga uta boshlaydi.

Suyuqlikning haydash porshenning eng chekka haydash chegarasiga yotguncha davom etadi. Nasosni ishga tushurganimizda u avval suri trubasidagi havoni tortadi va suyuqlik hosil bulgan bosimda farqi ta‘sirida surish trubasiga kutariladi. Nasos bir oz vaqt ishlagandan sung surish trubasi va tsilindrdagi havo haydab chiqarilib, suyuqlik tsilindrni tuldiradi. Shundan keyin nasos moslangan tartibda ishlay boshlaydi. Natijada ta‘minlovchi idishdagi suyuqlik qabul qiluvchi idish ga utadi. Tsilindrdagi yukori sath bilan suyuqlik kutarilgan eng yuqori sathning farkiga xaydash balandligi Н_х deyiladi. Surish balandligi bilan haydash balandligining yigindisi Н_с +Н_Х nasosining tortish balandligi yoki tuliq statik bosimni beradi. Porshenli nasoslarning turli loyixalari bilan kurilgan turlari ishlab chiqarishning kup sohalarida qullaniladi.

2.-rasm. Bir tomonlama ishlaydigan krivoship-shatunli nasos:

1-krivoship shatunli mexanizm, 2-shtok, 3-porshen (plunjer), 4-surish klapani, 5-haydash klapani, 6-surish trubasi, 7-tirgak (tovon) klapan, 8-filtr, 9-xaydash trubasi.

Yuqorida aytganimizdik, porshenli nasoslar yuqori bosim kerak bulgandagina ishlatiladi. Amalda kup xollarda porshenli nasoslardan markazdan qochma nasoslar urnida foydalaniladi. Xajmiy gidrouzatmalar sostavida ishlayotgan nasoslar asosan porshenli nasoslar turiga kiradi. Bu aitilganlardan tashqari, porshenli nasoslarning yana bir ustunligi ularning foydali ish koeffitsientining yukoriligidir. Porshenli nasoslarning markazdan qochma nasoslardan yana bir farki shundaki, uning surish ni xaydash trubasiga urnatilgan zadvijka oldida bosim orta boradi. Agar zadvijka butunlay berkitib kuyilsa, bosim juda kattalashib ketishi natijasida yo nasos buziladi, yoki truba yoriladi, yoxud zurikishning ortib ketishi natijasida dvegatil tuxtab koladi. Shuning uchun porshenli nasoslardan yukori bosymda uzgarmas surish mikdori zarur buligan hollarda foydalaniladi.

Porshenli nasoslarning markazdan qochma nasoslarga taqqoslangandagi asosiy kamchiligi ularning qupolligi, qimmat turishi, ishlatish murakkabligidir. Bu nasoslarni markazdan qochma nasoslarga nisbatan kuproq kuzatib turish talab qilinadi, chunki porshenli nasoslarning klapanlari tez-tez ifloslanib turadi. Ifloslanish nasosning boshqa qismlarida ham buladi.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. 
   Латипов К. Гидравлика, гидромашиналар ва гидропневмоюртгичлар. Т.1992.
   
2. 
   Латипов К, Эргашев С. Гидравлика ва гидромашиналар. Т.1986.
   
3. 
   Умаров А.Ю. Гидравлика. Узбекистон, Т. 2002.
   
4. 
   Башта Т.М. Гидравлика, гидромашины игидроприводы. М. 1982.
   
5. 
   Лабораторный практикум по гидромеханика и гидроприводу. М.1980.
   
6. 
   Бозоров Д.Р., Каримов Р.М. Гидравлика асослари. Т. 2004.
   
7. 
   Лойцянский А.Г. Механика жидкости и газа. М.1978.
   
8. 
   Башта Т.М. Гидропривод и гидропневмоавтоматика. М. 1972.
   
9. 
   Гиргидов А.Д. Механика жидкости и газа (Гидравлика) Санкт-Петербург. Издательство СП бГПУ. 2004.
   
10. 
    Дулин В.С., Заря А.Н. Гидравлика и гидропривод. М.Недра, 1991.
    
11. 
    Рабинович Е.З Гидравлика М., 1980.
    
12. 
    Яблонский В.С., Исаев И.А. Сборник задач и упражнений по технической гидромеханике. М., 1961
    
13. 
    Яблонский В.С., Краткий курс технической гидромеханике М. 1961
    
14. 
    Штеренлихт Д.В. Гидравлика М., 1984
    
15. 
    Чугаев Р.Р. Гидравлика М., 1982
    
16. 
    А.В.Андревская и др. Задачник по гидравлике. М1970
    
17. 
    С.В.Константинов и др. Примеры гидравлических расчетов М. 1987
    
18. 
    Жонкобилов У.У. Гидравлика ва гидропневмомашиналар фанидан маърузалар матни Карши, КМИИ, 2004.
    
19. 
    Жонкобилов У.У.Гидравлика ва гидропневмомашиналар фанидан лаборатория ишларини бажариш учун услубий курсатмалар. К., КМИИ, 2004.