Refleks va uning turlari Reja Oliy nerv faoliyatini o’rganishda I. M. Sechenovning «Bosh miya reflekslari»



Yüklə 70,79 Kb.
tarix02.10.2017
ölçüsü70,79 Kb.
#2970

Aim.uz

Refleks va uning turlari

Reja

  1. Oliy nerv faoliyatini o’rganishda I.M.Sechenovning «Bosh miya reflekslari» asarining ahamiyati?

  2. Reflekslani o’rganishda I.P.Pavlov ishlarining ahamiyati.

  3. Refleks va uning tuzilish-funksional asosi

  4. Fiziologik jarayonlarni o’z -o’zidan reflektor boshqarilishining roli

  5. Oliy va quyi asab faoliyati: ularning birligi, elektroenetsefalografiya

  6. Shartli va shartsiz reflekslar usuli. Yuzaga chiqarilgan potentsiallar usuli


Tayanch so’zlar: Nerv, neyron, qo’zg’alish, tormozlanish, bosh va orqa miya, shartli va shartsiz refleks, Steriotip, Statokinetik, Lokomator – harakat, Oriyentirovka – chamalash, Gomeostaz, Komponent, Spetsifik, Nospetsefik, Morfiy.

REFLEKS VA UNING TUZILISH-FUNKSIONAL ASOSI

Nerv markazida ma`lum refleks amalga oshishida yoki biror vazifani bajarilishida bir gurux neyronlar ishtiroq etadi. Bir gurux neyronlarning funktsional birikmasi nerv markazi deb ataladi.

Nutq. funktsiyasi lablar, xiqildoq, harakat muskullarining nerv markazlari, o’zunchoq miya, o’rta va bosh miya katta yarim sharlari po’slog’ida, so’zlar ma`nosi tushuniladigan nerv markazi bosh miya katta yarim sharlarining chakka qismida joylashgan. Nerv markazlari qo’zg’alish, tormozlanish, uyg’unlashuv transformatsiya, mayinlik, kislorod tanqisligiga chidamsizlik, dominanta va irradiatsaya xususnyatlarga ega. Nerv hujayralari tashqi va ichki muhit omillari ta`sirida tinchlik xolatidan aktiv xolatga O’tish xususiyatiga ega. Nerv hujayralarining muhim xususiyatlaridan biri ko’zg’alishdir. Qo’zg’alish tufayli ta`sirga tezda javob reatsiyasi paydo bo’ladi. o’zgarish vaqtida tuqimada funktsional, fizik-kimyoviy xodisalar sodir bo’ladi. Nerv tizimining xar bir sohasi tashqaridan bo’lgan ta`sirga qo’zg’alish yoki tormozlanish bilan javob kaytaradi. Nerv tizimida qo’zg’alish jarayoni tormozlanish jarayoni bilan almashinib turadi, ya`ni qo’zg’alish tormozlanishga, tormozlanish esa qo’zg’alishga o’tib turadi. Qo’zg’alishning nerv tizimi-markazlarida tarqalishi irradiatsiya deyiladi. Markaziy nerv tizimida bir gurux neyronlar yoki ayrim nerv markazlari ko’zg’alganda, ikkinchi nerv markaz — lari tormozlangan xolda bo’ladi. Bir gurux muskullarning nerv markazi qo’zg’alib, shu muskullarni qisqartirsa, ayni vaqtda ikkinchi gurux muskullarning nerv markazlari terrtzlanadi. Masalan, qo’l panjasini musht qilganda Yelka oldining oldingi muskullari qisqaradi, ayni vaqtda Yelka oldining orqa tomonidagi muskullar bushashadi, ya`ni bo’quvchi muskullarning nerv markazlari qo’zg’alib, yozuvchi muskullarning nerv markazlari tormozlanadi. Nerv tizimidagi ko’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining bu xildagi o’zaro ta`siri uygunlik deb ataladi. Chap oyoqni bukkanda o’ng oyoqning tizza bug’imi yoziladi va aksincha.

Markaziy asab tizimining, jumladan orqa miyaning reflektor faoliyatini bosh miyasi olib tashlangan hayvonda ayniqsa yaqqol ko’rish mumkin. Buning uchun odatda baqadan foydalaniladi. Baqaning bosh miyas iuzunchoq miyasi bilan birga kesib tashlanadi, baqada faqat orqa miya qoladi. Reflekslarni o’rganish maqsadida shunday operasiya issiq qonli hayvonlar ustida ham qilinadi.

Mushuk, it yoki boshqa birorta issiq qonli hayvonning orqa miyasi Bo’yin va Ko’krak umurtqalarining chegarasidan qirqiladi. Shu tariqa operasiya qilingan hayvonlarni spinal (orqa miyali) hayvonlar deyiladi.

Spinal baqa shtativga osib qopyiladi. Shunday baqaning orqa oyoq panjalari sulfat kislotaning 0,5 foizli eritmasi solingan stakanga tushirilsa, baqa oyogpini tortib oladi (himoya refleksi). Baqaning oyogpi pinset bilan qisilsa, baqa oyogpi bunga javoban bukiladi (bukilish refleksi). Agar sulfat kislota eritmasiga hopIlangan bir parcha filtr qogpoz baqaning boldir terisiga tegizilsa. u qogpo/ni tushirmoqchi bo’lib, oyoqlari bilan qashiydi (qashish refleksi); kopklamda erkak baqaning Ko’krak terisi oldingi oyoqlari o’rtasidan barmoq, yo boplmasa biron qattiq narsa bilan ishqalansa «quchoqlash» refleksi deb ataladigan hodisani ko’rish mumkin. Baqa bunday ishqalashga javoban barmoqni yoki qanday boplmasin boshqa narsani oldingi oyoqlari bilan mahkam qisib oladi.

Odamda ham bir qancha reflekslarni ko’rish mumkin. Masalan, chiroq ravshan yoqib yuborilganda qorachigp torayadi (qorachigp refleks); oyoqning tagini qitiqlash, silash yoki unga igna sanchish oyoq panjasi va barmoqlarining bukilishiga sabab bo’ladi (oyoq kafti refleksi); chaqaloq bolaning ogpziga emchak solinganda u ema boshlaydi (emish refleksi) va hakazo.

Bunday misollarni juda ko’plab keltirish mumkin. refleks yopli bilan so’lak, me’da shirasi ajralishini, baqaning qorniga urilganda yuragi refleks yopli bilan to’xtab qolishini awalgi boblardan eslash kifoya.

Bularning hammasida tuban darajadagi hayvonlarda ham, yuqori darajadagi hayvonlarda ham aslida bir xil fiziologik mexanizmga ega bo’lgan hodisani kopramiz, lekin yuqorida tasvir etilgan hollarda oxirgi natija bir-biridan katta farq qiladi.

Barcha reflekslarda sezuvchi yoki markazga intiluvchi nervlarning oxirlari, ya’ni retseptorlar ta’sir lanadi. Retseptorlarda kelib chiqqan qo’zg’alish markazga intiluvchi nerv tolasi orqali markaziy asab tizimiga boradi. Markazga intiluvchi nerv tolalari orqa miyadan tashqaridagi -umurtqalararo teshiklarda joylashgan maxsus nerv tugunlaridagi nerv hujayralarining uzun opsiqlaridir. Bu hujayralarning ikkinchi, kaltaroq opsigpi orqa miyaga kiradi. Bu yerda qo’zg’alish ikkinchi neyronga o’tadi. Qo’zg’alish orqa miyadagi harakatlantiruvchi hujayralarga o’tadi va harakatlantiruvchi yoki markazdan qochuvchi nervlar orqali muskullarga kelib, ularni qisqartiradi yoki bo’shashtiradi yoki boshqa organlarga borib ularni faol holatga keltiradi.

Reflekslarning yuzaga chiqishida qo’zg’alish o’tadigan yopl reflektor yoyi yoki refleks yoyi deb ataladi. Oddiy reflektor yoy chizma tarzida tasawur etilsa. u kamida ikki neyrondan - markazga intiluvchi va markazdan qochuvchi neyrondan iborat bo’lishi kerak. Ko’pgina olimlar markaziy asab tizimida shu ikki nerv hujayrasining o’rtasida yana bir qopshimcha (kontak yoki oraliq) neyron bo’ladi, deb hisoblaydilar.

Binobarin, refleks yoyiga quyidagi neyronlar kiradi:



  1. markazga intiluvchi yoki afferent neyronlar.

2) markazdan qochuvchi yoki efferent neyronlar va

3) qopshimcha neyronlar.

Retseptorlar bilan bogpIangan neyronlar reflektor yoyning markazga intiluvchi qismini hosil qiladi. Ular retseptorlarda kelib chiqqan qo’zg’alish ni markaziy asab tizimiga o’tkazadi. Markaziy asab tizimidagi yuqoriga ko’tariluvchi yo’llarning neyronlari ham reflektor yoyning shu qismiga kiradi. Qo’zg’alish ana shu yo’llar orqali markaziy asab tizimining oliy boplimlariga o’tadi.

Markaziy asab tizimining pastga tushuvchi yoplllari refleks yoyining markazdan qochuvchi qismini hosil qiladi. Qo’zg’alish shu yo’llar orqali oliy bolimlardan quyi boplimlarga - qo’zg’alish ni organga o’tkazadigan neyronlarga o’tadi. Shunday qilib, reflektor yoyning bu qismiga, pastga tushuvchi yollardan tashqari markazdan qochuvchi oxirgi neyronlar ham kiradi. Oxirgi neyronlar yo harakatlantiruvchi neyronlardan yoki vegetativ asab tizimining neyronlaridan iboratdir.

Refleks asab tizimining asosiy aktidir. Bu organi/mning tashqi va ichki ta’sirotchilar ta’siriga markaziy asab tizimi ishtirokida beradigan javob reaksiyasidir.



Nag qanday refleksning bajarilishi uchun, I) qo’z gpatiladigan yoki ta’sir lanadigan retseptorlar, yoki retseptiv maydoni; 2) afferent (sezuvchi) ya’ni retseptiv maydonidan impulslami asab tizimiga olib bomvchi neyronlar; 3) asab tizimi chegarasida impulslami o’tkazuvchi oraliq neyronlar; 4) nerv impulslami asab tizimidan ishchi a’zolarga olib bomvchi efferent neyronlar; 5) ishchi organga faoliyatining xarakteri va jadalligi haqidagi impulslami retseptorlardan o’tkazuvchi afferent neyronlar; va nihoyat 6) retseptiv maydondagi moddalar almashinuvini boshqaruvchi, ishchi a’zolar effektorlari va ishchi apzoning o’zining maxsus hujayralarining boshqamvchi nerv impulslarini asab tizimidan o’tkazuvchi efferent neyronlar (2-rasm).

Ko’krak va bel ham ayniqsa muskullar bilan qoplangan va yuqoridagi ohiri qo’shimchada tananig to’g’ri muskullariga boradi. Ularning manbsini tanaga tobora uzyib borishi filogenetik rivojlanish kursida. Tana muskullari individual segmentlarda tartibga solingan, skelet kabi. Bir nechta muskullarni istisno qilganda, segmentlar ko’pincha davom etmaydi,ammo Yetarli darajada qo’shni segmentlar bilan yirik muskullarga birlashadi. Tana muskulaturasi bel muskullari, ko’krak, hamda qorin.

covered by muscles of the shoulder girdle and the upper extremity in addition

to the true muscles of the trunk (Figs. 4.18a, b and 4.19). These

gradually extended their origins to the trunk in the course of phylogenetic

development. The muscles of the trunk are arranged in individual

segments like the skeleton. With the exception of a few muscles

(e. g., the intercostal muscles), the segments are often not maintained

but rather fuse with neighboring segments into larger muscles. The

musculature of the trunk is divided into the muscles of the back, the

chest, and the abdomen together with the diaphragm and the pelvic

muscles (Figs. 4.18a, b and 4.19).

The Back

The muscles of the back proper are applied directly to the skeleton and

run in two great muscular columns on each side of the vertebral column

from the neck to the pelvis. This group of muscles has the collective

name erector spinae (see Fig. 4.21). It is the actual segmental musculature

of the back and it may be contrasted with the muscles covering it,

which encroach on the back from the upper limb and are usually

classified with the muscles of the upper extremity. These encroaching

muscles are the muscles of the shoulder girdle, including the trapezius,

the greater and lesser rhomboid muscles (rhomboideus major and minor),

the levator scapulae (elevator of the shoulder), and one of the muscles of

the free upper extremity, the latissimus dorsi (broad muscle of the back)

(Figs. 4.18a, b and 4.19). The trapezius muscle originates from the occipital

bone and the spines of the vertebrae. It is inserted into the clavicle,

the acromion, and the spine of the scapula, and is one of the most important

muscles in the movements of the shoulder blade. The latissimus

dorsi muscle takes its origin chiefly from the spinous processes and the

iliac crest, and is inserted below the lesser tubercle of the humerus. Its

chief action is on the shoulder joint, in that it pulls the arm into the body

(adduction), pulls it backward (extension), and rotates it inward (medial

rotation).

The Chest Wall

The muscles of the chest wall are arranged in three layers. According to

the course and position of the muscles, they are divided into external, in-
Shunday qilib refleksning boshlanishi - retseptiv maydonining ta’sir lanishi, so’ngra nerv impulslari reflektor yoyi bo’ylab efferent impulslarini ishchi organgacha kelib tushishi tamom boplgunicha davom etadi.



4-rasm.

Chapda - ikki va uch neyrondan ruzilgan reflektor yoylar tasviri. O’ngda - tizza reflcksining tasviri. paydagi asab oxirlaridan orqa miyaga va orqa miyadan boldirning yozuvchi mushagiga qo’zg’alish o’tadigan yopl strclkalar bilan ko’rsatilgan. Markazdan qochuvchi neyronlar qizil rangda, mushak va paydan boshlanib markazga intiluvchi neyronlar qora rangda, teridan boshlanib markazga intiluvchi neyronlar yashil rangda ko’rsatilgan.



FIZIOLOGIK JARAYONLARNI O’Z -O’ZIDAN REFLEKTOR BOSHQARILISHINING ROLI

Organizmning hujayralari nisbatan doimiy muhitda faoliyat ko’rsatadi, ya’ni ular qon, limfa va to’qimalararo suyuqliklar bilan

tinimsi/. yuvilib turadi, chunki ularning tarkibi o’z -o’zidan boshqarilishi. almashinuvi, qon aylanishi, ovqat hazmi, nafas, ayiruv va boshqa fiziologik jarayonlar tufayli nisbatan doimiy (asab tizimi ishtirokidajligi saqlanadi. Qon, limfa, to’qimalararo va orqa miya suyuqliklari organizmning ichki muhitini tashkil etadi, ya’ni to’qima va a’zolar hujayralari faoliyat ko’rsatadi. Ichki muhitning nisbatan doimimyligini TA’Minlab turish xususiyati (gomeoslazis) hayvonot dunyosining nisbatan yuqori rivojlanish bosqichlarida yuzaga kelgan. «Ichki muhitning doimiyligi - bu crkin yashash sharoitidir» (K.Bernar).

Qo’zg’alish ning o’tishi va refleksning yuzaga chiqishi uchun reflektor yoy butun bo’lishi kerak. Refleksning yo’qolishi uchun retseptorlarni olib tashlash yoki falaj qilish yoxud markazga intiluvchi yoplni qirqib qopyish kifoya. Bunda qo’zg’alish sezilmasligi yoki o’tmasligi tufayli refleks yo’qoladi, orqa miya yemirib tashlansa yoki markazdan qochuvchi nerv qirqib qopyilsa ham reflekslar yo’qoladi. Shunday qilib, reflektor yoyning ham ma qismlari birday muhimdir, refleks yuzaga chiqishi uchun reflektor yoyning hamma qismlari.butun bo’lishi shart.

Har bir refleks gavdaning muayyan qismlari ta’sir langanda kelib chiqadi. Baqaning oyoq terisiga ta’sir etib, oyogpini buktirish mumkin. Ko’krak terisiga ta’sir etilgandagina quchoqlash refleksi kelib chiqadi va hakazo. Ta’sir langanda muayyan refleksni keltirib chiqaruvchi refeptorlar terining qaysi qismiga joylashgan bo’lsa, o’sha qismi refleksning sezuvchi maydoni deb ataladi.

Turli reflekslarning sezuvchi maydonlari gopu-rost chegaralangan boplmay, ko’pincha bir-biriga o’tib ketadi.

Tanamizning retseptorlari eksteroretseptorlar va interoretseptorlar deb ikkita katta guruhga bo’linadi. l.Tana sirtidagi retseptorlar -eksteroretseptorlardir. Ular tashqi dunyodagi narsalardan organizmga keluvchi ta’sir larni sezadi. 2.Tana ichidagi retseptorlar - interoret-septorlardir. Bular o’z navbatida ichki organlarning, tomirlarning va turli to’qimalarning retseptorlariga bo’linadi. Bu retseptorlar organizmning ichki ahvolidagi o’z garishlarni sezadi.

Muskullar, paylar, bopgpimlarning retseptorlari — proprioretseptorlar garchi interoretseptorlarga kirsa ham, alohida muhim ahamiyati borligidan mustaqil guruh qilib ajratilishi mumkin.

prorioretseptorlar organizmdagi ayrim qismlarning fazodagi holati o’zgarishini sezadi.

Yuqorida ko’rsatilgan retseptorlardan har biri ta’sir langanida tegishli refleks vujudga chiqadi.

Spinal baqaning bukish, qashish va boshqa reflekslarini Ko’zdan kechirganimizda teri retseptorlarining ta’sir lanishi kelib chiqadigan reflekslar bilan tanishgan edik.

Hazm qilish, qon aylanish, nafas olish organlarini va boshqalarni tekshirganda ichki organlar, shilliq pardalar va tomirlardan kelib chiquvchi reflekslarni bir necha marta ko’rgan edik. Aorta yoyidagi bosim oshganda yurakning sekinroq urishi va tomirlarning kengayishi bunday refleksga misol bopla oladi. Bu holda depressor nervning retseptorlari ta’sir lanadi, qo’zg’alish shu nerv orqali uzunchoq miyaga borib, keyin adashgan nervning markaziga (bu nerv yurak faoliyatini susaytiradi) va tomirlarni harakatlantiruvchi umumiy markazga o’tadi (tomirlarni harakatlantiruvchi umumiy markaz tomirlarni kengaytiradi). Nihoyat, muskullar, paylar yoki bugpimlardan boshlanuvchi reflekslar shu organlar cho’zilganda kelib chiqadi va gavdamizning muayyan vaziyatini saqlashda muhim rol opynaydi. pay reflekslari deb ataladigan reflekslar shunday reflekslarga kiradi. pay reflekslariga tizza refleksini misol qilib ko’rsatish mumkin. Tizza refleksi hammaga ma’lum: bunda payga urilsa, muskullar bir qadar qisqarib oyoq yoziladi.


Odamdagi bir muncha doimiy reflekslarni o’rganish klinikada muhim ahamiyatga egadir, chunki bu - markaziy asab tizimidan muayyan qismining zararlanganligini bilishga imkon beradi. Shu xildagi bir muncha doimiy reflekslarga teri, pay va Ko’zning ba’zi reflekslari kiradi (qorin devorining ta’sir langan joyidan qisqarishi, qorachiqning torayishi, oyoqning tizza bopgpimidan yozilishi va hakazo).

Odamlar va yuqori darajada rivojlangan hayvonlarda ichki muhitning nisbatan doimiyligi nerv-gumoralli fiziologik mexanizmlar, yurak-tomirlar va nafas tizimlarini boshqaruvchilik, buyraklar, ter bezlari va hazmlash kanali funksiyalari tufayli almashinuvning oxirgi mahsulotlari organizmdan chiqarilishi tufayli TA’Min etiladi.

Qon aylanish jarayoni a’zolar va to’qimalarga, xuddi moddalar almashinuvining qoldiq mahsulotlarini ayimv a’zolariga yetka/ib berganidek, to’yimli moddalami yetkazib beradi. Organizmga gazsimon moddalamin tushishini va chiqarilishini nafas a’zolari TA’Minlab beradi. Suyuq va qattik moddalaming singdirilishi va to’yimli moddalarning suvli eritmalariga aylantirilishi, so’ngra organizmning ichki muhitiga tushishi ovqat hazmi kanali tufayli TA’Min etiladi. Ovqat hazmi kanali organizm tomonidan o’z lashtirilmagan va qoldiq moddalaming organizmdan chiqarilishida ham ishtirok etadi. Ichki muhitning nisbatan doimiy tarkibini TA’Minlashda asosiy rolni buyraklar opynaydi, uning yordamida qon tarkibidagi ortiqcha suv, tuzlar, moddalar almashinuvini qoldiq mahsulotlami, ya’ni qon tarkibini doimiyligini buzuvchi va boshqa moddalami chiqarib yuboradi.

Qon aylanishi, nafas, ovqat hazmi, ayiruv va boshqa tizim a’zolari o’z -o’zini boshqarish xususiyatiga ega.



Ularga shuningdek hujayra tuzilmasining bir qismini (hujayra membranasini) tashkil etgan xolesterin kiradi, u gormonning ajdod moddasi hisoblanadi. Va nihoyat, yog’lar erituvchilar bo’lib, ular yog’da eruvchan vitaminlarning (masalan, Vitamin A, vitamin YE) oshqozon-ichak tizimidan to’liq o’zlashishiga imkon beradi.

Triglitseridlar ovqatlanish me`yoriga kiruvchi yog’larning asosiy qismini tashkil etadi. Bu neytral yog’lar bo’lib, ularning har biri glitserinning uch valentli spirtiga birikkan uchta yog’li kislotadan iborat.

is only possible because of the high reactivity of oxygen. The same

process may create other reactive forms of oxygen that are not radicals

(e. g., hydrogen peroxide), some of which are even more reactive and so

aggressive that they can extract electrons from other molecules. The result

is new radicals that oxidize other molecules as they try to become

stabilized, producing damage to cellular structures:

_ Damage to DNA in the chromosomes may entail mutations in the

genes or uncontrolled cell division (cellular degeneration or cancer

production).

_ Oxidized LDL (see Chapter 6: Plasma Proteins) in the blood are

deposited preferentially in damaged vascular walls (arteriosclerosis);

antioxidants prevent the oxidation.

_ Cell membranes are damaged when fatty acids in phospholipids are

oxidized to peroxides (peroxidation of lipids). Premature senility may

ensue (increased cell death, deposition of the products of oxidation).

Antioxidants protect the cell membrane from oxidation and so prevent

death of the cell or impairment of cellular function by the products

of oxidation.

Extreme physical exertion and acute inflammation, as well as products

that damage the environment (e. g., ozone, nitric oxide) and ultraviolet

and radioactive radiation, lead to increased formation of free radicals

during cell metabolism (oxidative stress).

Active Substances in Plants

As well as vitamins, minerals, trace elements, and fiber, fruit and vegetables

contain a number of substances that protect them from dangerous

components of sunlight, from pests, and from adverse environmental influences.

Such substances also protect people from certain diseases.

From a scientific point of view, the most interesting chemical compounds

among the many thousand contained in every kind of fruit and

vegetable are those that act as antioxidants or play a role in cancer prevention.

Many of the active substances found in plants that have been

studied are free radical scavengers; others show configurations that may

deactivate carcinogenic (cancer-causing) substances or prevent their formation.

These include:

Metabolism, Energy Requirements and Nutrients
Bu muhim fiziologik jarayonlarning o’z -o’zidan boshqarilish ichki a’zolarning nerv uchlarida joylashgan asab tizimining quyi bosqichlarining qo’zg’alish ini qabul qiluvchi retseptorlar orqali markazga intiluvchi - afferent nervlar bilan tushuvchi nerv impulslari tufayli amalga oshadi. Afferent nerv tolalaridan kelayotgan nerv impulslari markaziy asab tizimida qo’zg’alish yoki tormozlanishn kcltrib chiqaradi. Natijada, markaziy asab tizimidan markazdan qochuvchi nerv tolasi orqali - efferentli, ish boshlovchi impulslar ichki a’zolar faoliyatini yoki uning tormozlanishini kcltrib chiqaradi, hamda boshqariluvchi yoki korrelyatsilovchi impulslar ichki a’zolarni oziqlanishini boshqarish yopli bilan u yoki bu apzonig ish bajarisb qobiliyatini boshlaydi.

Bunday o’z -o’zidan boshqarilishning asabli jarayoni reflektor boshqarilish deb atalsa, organ faoliyatining o’zgarishi va nerv uchlari bilan qabul qilingan qo’zg’alish ga asab tizimi orqali uning ish qobiliyatini boshqarishga refleks deb ataladi.



TUG’MA (SHARTSIZ) VA ORTTIRILGAN (SHARTLI) REFLEKSLAR

I.p.pavlov laklifi bilan reflekslar ikki guruhga: shartsiz va shartli reflekslarga bo’linadi.

Tug’ilgan paytdayoq mavjud bo’lgan reflekslar shartsiz reflekslar yoki instinktlar hisoblanadi. Masalan, yangi Tug’ilgan kuchuk bolalari ona sutini sopra boshlasa, hozirgina tuxumdan chiqqan jopja don chopqiy boshlaydi.

Shartli reflekslar asab tizimining oliy boplimlarida vaqtinchalik nerv bog’larining hosil bo’lishiga asoslangan. Ular hayot davomida ma’lum sharoitda oprgatish yopli bilan orttiriladi. Shartli reflekslar shartsiz reflekslardan farqi shundaki ularni organizmdan tashqarida va uning ichida kechadigan har qanday o’z garish bilan paydo qilish mumkin. Ular xususiy bo’lib o’zining vaqtinchalik tabiati bilan tavsiflanadi.

Turli shartli reflekslar tufayli tashqi atrof muhitdagi o’z garishlar oldindan ma’lum masofada hayvonlarni xavf haqida, oziqa borligi haqida va tashqi muhitdagi hayot uchun muhim bo’lgan omillar haqida ogohlantirib turadi.

Takrorlash uchun savollar


              1. Shartsiz refleksni xayovon va insonlar hayotidagi ahamiyatini aytib bering?

              2. Shartsiz refleksdan instinikt qanday farq qiladi?

              3. Xayvon va odam qanday qiliy tashqi muxitga moslashadi?

Asosiy Adabiyotlar.

1. R.E. Xudoyberdiyev , N.K. Ahmedov, H.Z.Zohidov, R.A.Alavi, C.A.Asomov- Odam anatomiyasi . Toshkent 1993.75-129 betlar.

2. F.N. Bahodirov-Odam anatomiyasi. Toshkent “O’zbekiston” 2006 27-95 betlar

3. N.Ahmedova , Z.Sodiqova-Normal Anatomiya va fiziologiyasi. Toshkent 2008. 39-123 betlar


QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR:

1. S.N.Galperin. Anatomiya, fiziologiya cheloveka. «Vneshnyaya


shkola» Nashriyoti. Moskva.- 1996 y.

2.Q.S.Sodiqov. O’quvchilar fiziologiyasi va gigiyenasi. «O’qituvchi», Toshkent- 1992 y.

3.Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - “An Introduction to Structure and Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004

4. The Rignt Start to a Healthy Life. Contact : i.stegeman @eurohealthnet.eu, c.costongs @eurohealtnet.eu EuroHealthNet, Rue de la Loi 67 , 1040 Brussels, Belgium





TARQATMA MATERIAL:

3-ilova


Aqliy xujum savollari

  1. Shartsiz reflekslar, instinktlar.

  2. Shartli reflekslarni shartsiz reflekslardan tafovuti.

  3. Shartli reflekslarning ahamiyati.

  4. Shartli reflekslarni hosil qilish uslubi.

  5. Shartli reflekslarning hosil qilish qoidalari.

  6. I, II va yuqori tartibli shartli reflekslar.

  7. Shartli reflekslarni hosil bulish mexanizmi.

  8. Shartli reflekslarni hosil bo`lishida po`stloq osti
    tuzilmalarning ishtiroki.

  9. Shartli reflekslarning turlari.

  10. Neyron nima?

  11. Nerv sistemasi qanday funksiya bajaradi?

  12. Markaziy nerv sistemasiga nimalar kiradi?

  13. Reflektor yoyi nima?

4-ilova
MATINLI VA RASMLI SLAYDLAR


1 – slayd

Nerv sistemasi asosan tashqi mupitdan ichki organlardan keladigan turli axborotlarning kabul kiladi va ularni markaziy nerv sistemasiga etkazib beradi.

Nerv sistemasi organizmdagi barcha organlarni bir-biri bilan bog‘lab organizmning bir butunligini taminlaydi. Organizmni tashqi muhit bilan bog‘laydi xamda uni tashqi muhitga moslashtiradi. Nerv sistemasi yordamida atrof muhitdan turli signallar qabul qilinadi ular analiz va sintez kilinib, turli reaksiyalar bilan javob qaytariladi.

Nerv sistemasi ichki sikretsiya bezlarida ishlab chikariladigan turli gormonlarning qon orkali organizmga ko‘rsatadigan tasirini va moddalar almashinuvini boshkarib turadi, o‘sish, rivojlanishga tasir etadi. Bundan tashqari nerv sistemasining oliy bo‘limlarida ruxiy funksiyalar amalga oshiriladi. Idrok etish, fikrlash nutk va xokazolar oliy nerv faoliyati bilan boshkarib turiladi.

Nerv sistemasi markaziy (bosh va orqa miya), periferik (chetda joylashgan) nervlar, ularning oxirgi apparatlaridan tashkil topgan qisimlarga bo‘linadi. Markaziy nerv sistemasida nerv hujayralari (neyron tanalarining periferik qismi asosan nervlardan, ya’ni tolalar boglamidai iborat bo‘lib, bu tolalarning tanasi (nerv hujayrasi) nerv sistemasining markaziy qismida joylashgan.
2 – slayd

Nerv sistemasi shartli ravishda ikkita simpatik va vagetativ nerv sistemasiga bo‘linadi. Skelet muskullarini va ba’zi ichki organlarini (til, hiqildoq, xalkum va hokazolarni) ta’minlab turadigan nervlar somatik nervlar sistemasi, bo‘lib asosan organizmni tashqi muhit bilan bog‘laydi va skelet muskullari harakatini boshqaradi.

Nerv siotemasining faoliyati reflektor tarzda amalga oshadi. Ichki va tashqi muhit ta’sirlariga markaziy nerv sistemasi orqali qaytariladigan javob reaksiyasi refleks deb ataladi. Tashki ta’sirlar eng avvalo o‘ta sezgir periferiya nerv uchlari-retseptorlar orqali kabul qilinadi.

Nerv sistemasi tashqi ta’sir natijasida aktiv holatga kelib, ko‘zg‘alishni javob qaytaruv organga o‘tkazadi. Refleks terminini fiziologiya faniga chex olimi Proxaski kiritgan, Refleks yoyi-retseptor, markazga intiluvchi nerv, ya’ni afferent nerv nerv markazi orqa va bosh miya, markazdan kochuvchi nerv, ya’ni efferent nerv va ish bajaruvchi organ yoki effektor organdan tashkil topgan. Retseptorlar joylashishiga qarab tashqi-eksteroretseptorlar va ichki-interoretseptorlarga bo‘linadi.

Eksteroretseptorlarga teri, ko‘z, quloq, pid bilish, ta’m bilish organlarida joylashgan retseptorlar kiradi, ular turli xildagi tashqi. tasirni qabul qiladi. Interoretseptorlar asa ichki organlarda joylashgan, ular orginizmning o‘zida hosil bo‘ladigan ta’sirni qabul qiladi. Proprioretseptorlar muskullar, paylar va bo‘g‘imlarda joylashgan retseptorlardir.

Refleksning turlari.Javob reaksiyasi tabiatiga qarab reflekslari: xarakat, sekretor va tropik reflekslarga bo‘linadi.


3 – slayd

Harakat reflekslari organizmdagi ryoflekslarning asosiy massasini tashkil etadi. Sekretor reflekslar, bezlardan shira ishlanib chiqishini boshqaradi.

Shartsiz reflekslar-tutma reflekslar bo‘lib, bola tutilganda namoyon bo‘ladi. Bu reflekslar bola haetida muhim biologik ahamiyatga aga






5-ilova





Asosiy tushunchalar

Asosiy tushunchalar izohi

1

Markaziy nerv sistemasi




2

Oq moda




3

Kulrang modda




4

Reflektor yo‘l




5

Miya yarim sharlari




6

Orqa miya singmentlari






Aim.uz

Yüklə 70,79 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə