R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V
Yüklə 4,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
| A dabiyotlar
...........................................................................................................138 Ilo va la r ................................................................................................................. 140 G lossariy .............................................................................................................. 143 KIRISH Q isqa m uddat oralig‘ida respublikani ja h o n bozoriga olib chiqish uch un u m um iy ishlab chiqarish sam aradorligini k o ‘tarish , boshqaruv ap p arati- ning yakuniy natijalariga qaratilganligi, b o zo r ehtiyojini toMaqonli qondirish kabi ishlarni bajarish lozim . M illiy iqtisodiyot tark ib in i tak o m illa sh tirish , jo riy iqtisodiy siyosat b o ‘y ic h a y u q o rid a k o ‘rib o ‘tilg a n m a s a la la rn i h al q ilin ish i b o ‘y ic h a q o ‘sh im ch a cho ra-tad b irlarn i am alga oshirish talab etiladi. B ular orasida birinchi o ‘rinda am alga oshirilishi lozim b o ‘lgan choralarga quyidagilarni kiritish m um kin: — iqtisodiyotni rivojlanishi va isloh qilinishi m onitoringi va tahlilining a n ’anaviy ishlab chiqarishni o ‘sishi va bandiik b o ‘yicha ko‘rsatkichlaridan (sanoat, qishloq xo‘jaligi, investitsiyalar dinam ikasi va h.k.) tarkibiy va sifat indikatorlariga o ‘tish (eksport tarkibida tayyor m ahsulot ulushi, kichik va xususiy korxonalarda band b o ‘lganlar ulushi, investitsiyalar tarkibida xu- susiy kapitalning ulushi va h.k.); — iqtisodiyotning xususiy sektorini rivojlanishini jadallashtirish, uning tarkibini yaxshilash, tranzaksion xarajatlarni kam aytirish, m oddiy va m oli- yaviy resurslarni taqsim lash va foydalanish sam aradorligini oshirish, iq ti sodiy o ‘sishning ichki m anbalarini faollashtirish u ch u n boshqa zam in lar- ni yaratishni ko ‘zda tutuvchi iqtisodiy rivojlanishning yangi, kapital sig‘imi kam b o ‘lgan m an b alar va om illarga tay an ish d a sarm oyador va tad birko r- Iam i rag ‘batlantiruvchi m akroiqtisodiy sharoitlarni yaratish; — o ‘sishni tarkibiy va sifat om illarini faollashtirishning milliy dasturini ilm iy-uslubiy jih atd an asoslash, milliy hisoblar tizim iga asoslangan «xara- jatlar — ishlab chiqarish» yillik hisobot jadvallari tizim in i shakllantirish va u n d an foydalanish bo'yicha ishlarni jadallashtirish lozim . D unyoning ilg‘or rivojlanayotgan davlatlari va o ‘tish davri iqtisodiyotini o ‘tayotgan m am - lak atlar tajribasi va birinchi navbatda h a m d o 'stlik m am lakatlari tajribasi b u n d an dalolat beradi. Respublikaning investitsiya dasturi sifat jih atd an yangicha yondoshuvlar bilan shakllantiriladi. Bu dasturni uch yillik davrga m o ‘ljallab ishlab c h i qish n azarda tutilm oqdaki, u loyiha-qidiruv ishlaridan boshlab inshootni foydalanishga topshirgunga q adar b o 'lg an jara y o n n i e ’tiborga olish, quri- 5 lishni uning real moliyalash m anbalari bilan toMiqroq bog‘lash im koniyatini yaratadi, bu esa investitsiya loyihalarini ro'yobga chiqarish sam aradorligini oshirishga k o ‘m aklashadi. Yangi jaray o n lar va m ahsulotlar, to ‘g‘ri ishlab chiqarishga va uning rivojlanish taraqqiyotiga bog‘liq b o ‘lgan yangiliklar ham ohangligini aniq- laydi. Yangi bozorlar m ahsulot realizatsiyasi jarayonini aniqlaydi, b a ’zi hollarda esa yangi bozorlarni ochish h arakatida b o ‘lgan texnologiyalar hayotini o'zgartirishga im kon beradi. Y uqorida ta ’kidlab o ‘tilganidek tashkiliy innovatsiyalar ishlab chiqa rish innovatsiyalari kabi m uhim dir. Iqtisodiy rivojlangan m am lakatlar tajribasiga ko‘ra, yangi tashkiliy fir- m alar (innovatsiya firmalari, texnoparklar, innovatsion inkubatorlar, inves- titsion fondlar va b.) iqtisodiyotning odatiy tashkil etish sharoitiga nisbatan katta foyda olishga imkon beradi. U n d an tashqari, aniq texnologik yangilik realizatsiyasi uchun m azkur tashkiliy innovatsiyalar ham zarurdir. Tadbirkorlik foydasini olish jarayonining uzoqligiga kelsak, bu yangi jarayon rutinizatsiyasi uchun zarur b o ‘lgan jarayon uzoqligi bilan uzviy bog'liqdir, jarayon yakunlanishi bilan yangilik yaratishga sarflanadigan kuch endi kerak bo'lm ay qoladi. So‘nggi jarayon uzoqligi esa, iqtisodning u yoki bu tarm o- qlardagi yangiliklar diffuziyasi jarayoni xususiyati bilan bog‘liq. Shunday qilib, o'rganilayotgan foyda, ishlab chiqarish faktoridan yangi m ahsulot tannarxiga kiritgan sarmoyasini nam oyon etuvchi vaqtinchalik holatdir. B izningcha, tadbirkorlik rentasi tushunchasi mavjud bo'lish huquqiga ega. Tadbirkorlik rentasi — bu m onopol qo'llash jarayonida innovatsion qaro r qabul qilish natijasida olinayotgan q o ‘shim cha foydadir. Tadbirkorlik qarorinng m onopol qo‘llanilish jarayoni deganda, mazkur jarayon rutinizatsiyasi va ommaviy qo'llash sodir bo‘lmagan vaqt tushuniladi. Biznes stru k tu ralar galm a-gal sam ara qaro r qabul qilgandan so ‘ng, tadbirkorlik rentasi y o ‘q b o ‘ladi. T adbirkorlik rentasi tushunchasi o ‘rganilayotgan subyektlar to m o n i- dan olinayotgan foyda xususiyatini aniq ifodalaydi. Bu degani, renta, uni q o ‘lga kiritgan u yoki bu shaxsga bog‘liq bo ‘lgan kategoriya hisoblanadi. M isol uchun, yer rentasi yoki texnologik renta. Ushbu holatda ustunlik m azkur vaqt ichida keng om m a tadbirkorlariga hali m a ’lum b o ‘lm agan tadbirkorlik g'oyasi va uni realizatsiya qilish usullariga ega b o ‘lish bilan aniqlanadi. Bir butun sistemani tashkil etish uchun zarur b o ‘lgan aniq shart- sharoitlar tadbirkorlik rivojlanishi uchun zarurdir. Shuni takidlash kerak- 6 ki, gap m ustaqil tadbirkorlik sistem asi haq id a ketayapti. M arkazlashgan iqtisodiyot sharoitida, tadbirkorlik h am m uhim dir. L ekin sezilarli xususi- yatlarga egadir, bu kabi talablam ing besh asosiy bloklari ko'rsatiladi: shaxsiy m ulkchilik, iqtisodiy erkinlik, iqtisodiy rag‘b a t, raqobat bozorlari va ch e- garalngan davlat aralashuvi. H a r b ir blok yakka elem entlaiga b o ‘linadi. Shaxsiy m ulkchilik o ‘rganilganda, b u n i nazard a tutish kerakki, m azk u r tu sh u n c h a m urakkab hisoblanadi. Biz u ch u n shunisi m uhim ki tad b irk o r m ulk egasi. 0 ‘z m ulkidan foydalanish, uni o ‘tkazish va shuningdek, bu juda h am m uhim , u foydaga egalik qilish va u n d a n foydalanish huquqiga ega b o ‘lishi m uhim dir. Yangi kom binatsiyalarni yaratish va realizatsiya qilish u ch u n tadbirkor ishlab chiqariladigan m ahsulo tn i tanlash texnologi- yalar, investitsiya yo‘nalishi, zarur resurslarni q o ‘llash erkinligiga ega boMishi kerak. Bu kabi shart sharoitlarisiz tadbirkorlik faoliyatini olib borish m um kin b o ‘lm aydi. R aqobat m avjudligi ham m u h im d ir, shuningdek, u yoki bu bozorlariga kirish im koniga ega b o'lish ham m uhim dir. Rivojlangan xorijiy davlatlar am aliyoti shuni ko ‘rsatdiki, kichik va o 'rta biznes korxonalari iqtisodiy k o n ’yukturaning o'zgarishlariga tez m oslasha oladigan, yangi texnika va texnologiyalarni doim iy ravishda talab qiladi- gan, m eh n at unum dorligi yuqori b o ‘lgan x o ‘jalik subyektlari hisoblanadi. C h et el investitsiyalarini jalb qilish va ularni o ‘zlashtirish iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam lashadi va ijtim oiy-iqtisodiy islohotlar u chun kuchli rag‘batlantiruvchi om il b o ‘lib xizm at qiladi. S huning u chu n ham respub- likada xorijiy investitsiyalarni jalb etish u ch u n im tiyozlarning keng tizim i vujudga keltirildi, xorijiy investorlar uchun im tiyozli soliq tizim i joriy etildi. Lekin m avjud huquqiy m e ’yorlarni shu asnoda qoldirm asdan, uni doim o takom illashtirib borish, y a’ni kafolat va im tiyozlarni kengaytirish, inves titsiya faoliyati uchun qulay m uhitni shakllantirish va xorijiy investitsiya larni jalb etish b o ‘yicha rag‘b atlantirishni kuchaytirish kerak. U shbu salohiyatlardan sam arali foydalanish hisobiga m am lakat taraq - qiyotiga erishish m um kin: tadbirkorlik subyektlariga turli konsalting xiz- m a tla r k o ‘rsatuvchi bo zo r infratuzilm asi subyektlarining sonini o rttirib borish; xususan, joylarda biznes-in k u b ato rlar tashkil etilib, ularni xorijiy investitsiya hisobiga zam onavjy uskunalar bilan jihozlashni jadallashtirish; tadbirkorlikka tayyorlash va qayta tayyorlash kurslarida t a ’lim sifatini o shi rish; tadbirkorlik subyektlarining investitsiya loyihalarini moliyalash m aqsa- dida ularning kredit resurslaridan, shu ju m lad an , xorijiy kredit liniyalaridan foydalanishlari uchun keng irnkoniyatlar yaratish; tadbirkorlik subyektlari 7 to m o n id a n qishloq xo'jaligi m ahsulotlarini qayta ishlash, qurilish m ate- riallari, yengil sanoat m ahsulotlarini ishlab chiqarish va qadoqlash kabi ish la rg a z a m o n a v iy u s k u n a h a m d a te x n o lo g iy a la rn i x a rid q ilish g a k o'm ak lash ish ; tadbirkorlik subyektlarining innovatsiya faoliyatida faol ishtirok etishini rag‘batlantirish va b. Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zam onlarga borib ta q a la d i. Y. S eza r, A. M ak e d o n sk iy , A m ir T e m u r o ‘z la rin in g z a ru r boshqaruv g'oyalarini yaratishgan. Saqlanib qolgan yodgorliklarda, yoz- m a q o n u n la rd a iqtisodiy g‘o y alar h am m avjud, u n d a m u staq il ishlab chiqaruvchilar huquqlarini him oya qilish, tartibga solish b o 'y ich a m uhim fikrlar berilgan. Jam iy at tarq q iy o tin in g h a ra k a tla n tiru v c h i k uchi iqtiso diy m an faat hisoblanadi. M anfaatlar iqtisodiy, ijtim oiy va siyosiy shakllarda bo'lish i m um kin. U la rtiz im id a iqtisodiy m anfaatlar birlam chi, belgilovchi va us- tu v o r hisoblanadi. A na shu iqtisodiy m anfaat o ‘z navbatida, m a’lum ijti m oiy shakllarda — xususiy, jam o a, jam iy at (um um xalq) k o ‘rinishlarida nam oyon b o ‘ladi. X ulosa qilib, ilmiy um um lashm ani quyidagicha ifodalash m um kin: — jam oaviy va shaxsiy, um um xalq m anfaatlarining uyg‘unligi, ishlab chiqarish barcha qatnashchilari faoliyatining m ushtarakligiga erishish har b ir m anfaatning boyishini anglatadi; — tadbirkorlik m unosabatlarining ko‘p tom onlam a k o ‘rinishida eng kam tahlil qilingani ularning sam aradorligini baholash va m oddiy q o ‘llab-quv- v atlash m u n o sa b a ti b o ‘lib, u n in g b o z o r iq tiso d iy o ti s h a ro itid a ishlab chiqarishga t a ’siri m uam m olarini o'rganish dolzarb m asala hisoblanadi; — iqtisodiy m anfaatlar b itta m aqsadga — h a r bir huquqiy subyekt va jism oniy shaxs to m o n id an iqtisodiy m anfaatlarga, jam o a va jam iyat, m ulk- d o r va davlat m anfaatlarining uyg'unligiga erishishni ko‘zda tutadi. U m um xalq m anfaatlari ja m o a ishlab chiqarishining yagona m aqsadi- ga erishish u ch u n rivojlanadigan b u tu n xalq xo'jaligi m ajm uining organik ravishda birikuvi asosida vujudga keladi. B ozor iqtisodiyotining qaror topishi sharoitida jam iyat a ’zolari m anfaatlarining m ushtarakligi va ularning di- alektik o ‘zaro bog‘liqligi ishlab chiqarish vositalarining bevosita m oddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchilarni o'zlarining mulki hisoblanishiga asos- la n a d i. S h u n in g u c h u n b o z o r iq tiso d iy o tid a b a rc h a ijtim o iy g u ru h lar m a ’naviy m anfaatlarning ijro etiluvchilari hisoblanadilar. Jam oaviy m an faat jam iy at b a rc h a a ’zo larin in g m u n taza m ravishda o ‘sib borayo tgan m oddiy va m a ’naviy ehtiyojlarini to 'Iiq ro q qondirish asosida foyda olish- dan iborat bo'lgan b o z o r ishlab chiqarishning m aqsadida nam o yo n b o 'ladi. B o zo r iq tisodiy oti sh a ro itid a shaxsiy iqtisodiy m an fa atd o rlik yangi m ohiyat kasb etadi. Tadbirkorlik m u no sabatlarining rivojlanishi va aholining ijtim oiy-iqti- sodiy turm u sh darajasini oshirish y o ‘llarini tahlil qilish asosida quyidagi xulosaga kelish m um kin: — m ulkiy va intellektual salohiyatiga qarab d arom ad olish erkin iqti- sodiyotning asosiy m anbayi h iso b lan ad i va x odim larning d aro m ad d ag i ulushlari shunga k o ‘ra b ir xil b o ‘lm aydi; — b o zo r iqtisodiyoti sharo itid a davlat iqtisodiyotning bosh islohotchi- si sifatida tadbirkorlik m unosabatlarig a nafaqat m eh n atn i m e ’yorlash va tarifikatsiyalash orqali, balki asosiy qishloq x o ‘jalik m ahsulotlari: paxta xom ashyosig a va b o sh q alarg a s h a rtn o m a aso sid a d avlat b u y u rtm asin i o ‘i^anish asosida darom ad larn i shakllantirish orqali ham t a ’sir k o ‘rsatadi; — erkin iqtisodiyot sh aro itid a tadbirkorlik faoliyatining sam aradorligi q o n u n i am al qiladi va b u q o n u n tadbirkorlar harakati bilan ularning d aro - m adlari o ‘rtasida iqtisodiy b o g ‘liqliklarni ifoda etadi. Bu q on un harakati tufayli tadbirkorlik ishlab chiqarishi takroriyiik kasb etadi. Tadbirkorlik faoliyatining sam aradorligi q o n u n i, birinchi navbatda, ishlab ch iq arish - dan m anfaatdorlik va d aro m ad larn i taqsim lash q on un i bilan b o g ‘liqdir. U shbu o ‘quv q o ‘llan m ad a quyidagi m asalalar tahlili tavsiya etilgan: — innovatsion m enejm en tn in g nazariy asoslari va xorij tajribasi; — investitsion loyihalarni baholash va innovatsion jaray on vositalari tavsiflangan; — fundam ental va am aliy tad q iq o tla r ish dasturlarini tayyorlash hikoya qilingan; — innovatsion faoliyat dasturini shakllantirish va innovatsion loyiha- larga talablari. 9 |