Qriqori Petrov a ğ zanbaqlar
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 11
Karokep Snelmanın ətrafında fin ziyalılarının dəməyi yaranmışdı. Bu dəmək sıralarını tədricən, ancaq daimi olaraq, yeni mədəniyyət işçiləriylə genişləndirirdi. Helsinqfors universitetinin gənc professorları, ucqar kəndlərin ruhaniləriylə yanaşı, bu dəməyə qoşulanların arasında bir sıra tanınmış tacirlər, fabrik sahibləri, çoxlu sayda həkim, məmur, əyalət vəkilləri də vardı. Finlandiyanın bütün bölgələrində yeni düşüncənin fidanları boy atırdı. Bu hansısa dəb, yalançı siyahılar üzrə qurulmuş, üzvləri və sədrləri ölü canlar olan “Maarif’ və “Mədəniyyət” cəmiyyətləri şayağı bir təşkilatlanma deyildi. Burada hamı zəhmətə qatlaşırdı. Onlar sözün əsl mənasında mədəniyyətin missionerləriydilər. Fedakarcasına və yorulmaq bilmədən işləyirdilər. İlhamla çalışırdılar. Köhnə kitabları alırdılar. Arasından yaxşılarım seçir, gəzərgi kitabxanalar düzəldib onları kəndlərə göndərirdilər. Kitabları mübadilə yoluyla bir-birinə ötürür, bir məntəqədən o birinə köçürürdülər. Əvvəl iki-üç aydan bir, sonradan bir neçə dəfə baş tutan kütləvi oxu tədbirləri təşkil edirdilər, 90 burada gigiyena, kənd təsərrüfatı və başqa bu kimi vacib mövzularla bağlı məlumatlar təbliğ edilirdi. Əxlaq və vicdanla bağlı mövzular müzakirə olunurdu. Öz işlərində uğur qazanmış ən yaxşı və istedadlı müəllimləri seçib onları öz təcrübələrini yaymaq üçün ölkənin bütün bölgələrinə göndərirdilər. Beləliklə, yüzlərlə gəzərgi müəllimin yardımıyla özünə- məxsus xalq universiteti yaradıldı. Üzvlərin hamısı çox maraqlı insanlar və gözəl natiqlər olmaqla, güclü və sağlam düşüncəyə söykənərək bütün vacib bilikləri xalq arasında yayırdılar. Ən kütbeyin adamların belə düşüncəsini oyatmağı və aydınlatmağı bacarırdılar. Hər bir şəxsdə hansısa faydalı bir işlə məşğul olmağa həvəs oyadır, xalqın hamılıq- la mədəni maarifçilik və vətənin çətinliklərinin aradan qaldırılması uğrunda mübarizəyə qoşulmasına təkan verirdilər. Əvvəllər belə bir adət vardı: varlı adamlar öləndə özlərinin çox vaxt böyük məbləğ təşkil edən sərvətlərini məbədlərə, xeyriyyəçilik cəmiyyətlərinə vəsiyyət edirdilər. İndi isə belə insanlar öz sərvətlərini maarifçiliklə məşğul olan cəmiyyətlərə bağışlayırdılar. Ölkənin müxtəlif yerlərində varlı insanlar özlərinin yetərincə böyük tikililərini kitabxana, oxu zalı, mühazirə salonu, mədəniyyət müəssisəsi qurmaq üçün ianə edirdilər. İnsanı kövrəldən hallar da olurdu. Kəndlilər gəzərgi mü- hazirəçilərə yağ, bal, yumurta, parça, əllə toxunma əşyalar hədiyyə edib götürmələrini, ailələrinə sovqat aparmalarını xahiş edirdilər: “Siz bizə öz biliyinizi, ağlınızın məhsulunu bağışlayır, qayğımızı çəkirsiniz. Bizə də icazə verin, necə bacarırıqsa öz minnətdarlığımızı bildirək. Sizin bizə gətirdiyiniz sevincin müqabilində bu çox kiçik paydır”. 91 * * * Xalq universitetinin yorulmaq bilmədən fədakarlıqla davam edən fəaliyyətinin 25 ili tamam olanda Snelmanın doğulduğu Kuopio şəhərində böyük xalq şənliyi keçirildi. Bayramla əlaqədar keçirilən təntənəli iclasın sonunda bütün ölkənin “şirniyyat kralı” adlandırdığı varlı tacir Yarvinen söz istədi. Yarvinen bir saatdan artıq danışdı və hamı bundan öncəki nitqlərdən yorulmasına baxmayaraq, onun çıxışına böyük diqqətlə qulaq asdı: - Mən yoxsul, kiçik ticarətçi idim. Uşaq vaxtı küçələri gəzib şirniyyat satırdım. Sonra şirniyyatı bazara gətirib orada satmağa başladım. Tacirlər mənə faizinə iki-üç yüz markalıq sorma konfetlər, karamel və nabat verərdilər, mən isə həmişə onlarla lazım olduğu qaydada hesablaşar, pullarını vaxtında qaytarardım. Mənə hörmət edir, köməklik göstərirdilər. Nəhayət, bu insanların yardımıyla bazarda öz dükanımı açdım. - Mən tox idim, yaxşı geyinib-keçinirdim, yaxşı bir mənzil almışdım. Ancaq... hər necəsə həyatımdan bezməyə başlamışdım. Darıxırdım, sanki həyatımda nəsə çatmırdı. Öz- özümə düşünürdüm: kiçik dükan, azsaylı müştəri, kiçik gəlir... Deyəsən, bütün ömrümü beləcə kiçik şeylərə qane olmaqla keçirəcəyəm. - Cənablar, - Yarvinen ali təhsilli müəllimlərə üz tutaraq sözünə davam etdi. - Xahiş edirəm mənim başıma gələn əhvalatı dinləyin. Səbətdə şirniyyat satmaqla alverə başlayan yeniyetmədən heç də həmişə “şirniyyat kralı” yetişmir, həm də öz doğma şəhərində teatr tikintisinə yüz min marka pul bağışlayan və burada böyük bir qəzet açmış kral; ancaq mən, Yarvinen bunları eləmək üçün özümdə güc tapa bilmişəm. 92 - Bu sözləri özümü tərifləmək üçün demirəm. Qarşınızda öyünmək mənə yaraşmaz. İndi sizin qarşınızda çıxış edən “şirniyyat kralı” deyil. Mənim şəxsimdə siz qarşınızda gənc, güclü, sağlam fın xalqını görürsünüz. Yoxsul bir xalq. O xalq, çovdar ununa ağac kəpəyi qatıb çörək bişirir, bataqlıqlar və çılpaq qayalıqların arasında əzablı, səmərəsiz sürgün zəhməti çəkməyə məhkum olunmuş bir xalqdan söz gedir. - Bu ölkədə Yarvinenlər az deyil. Tək-tük olmur. Təsadüfi bir istisna sayılmır. Yarvinen adını daşıyan minlərlə insan var. Yarvinenlər meşələrdə kötüklərlə əlləşir. Yarvinenlər qayaları çapır. Yarvinenlər darısqal, qaranlıq və nəmli zirzəmilərdə cırılmış çəkmələri yamayır. - Çoxları bu miskin işlərinin ehtiyacı içində yaşayır. Darıxdırıcıdır. Biz ehtiyacdan və əməkdən qorxmuruq, bu bizə çətin gəlmir. Başqalarının daha yaxşı yaşamasına paxıllıq etmirik. Ancaq məhz Yarvinenlər üçün belə həyat darıxdırıcıdır. Nə isə daha böyük işlərə can atırsan. Çox, lap çox böyük işlər arzusu dinclik vermir. Gözəl, günəş kimi parlaq bir həyat sürmək arzusu var. İçəridə nəsə qaynayıb daşır, bayıra atılmaq istəyir, ancaq çıxış üçün yol bağlıdır. Ötən il cənubi İtaliyaya getmişdim. “Şirniyyat krah” olaraq orada bütöv bir gəmi yükü portağal almışdım. İş arası iki-üç günlük yolumu Neapoldan saldım. Vezuviyə qalxdım. Vulkanın bir küncündən onun kraterinin dərinliklərinə baxa bildim. Bu anlarda, Vezuvinin zirvəsində öz gəncliyimi xatırladım. O vaxtkı düşüncə və duyğularımı andım. Bütün fin xalqını da həmçinin... Kraterin ortasında qatı, qara rəngli, ağır lava köpüklənir, tüstülənirdi. Lava kraterin bütün çevrəsi boyunca gah yuxarı qalxır, gah da düşürdü, bu necəsə, divara sarınmış nəhəng qəhrəmanını 93 köksünün qalxıb-enməsinə bənzəyirdi. Kraterin divarları lavaya darısqallıq edirdi. Daxildə qaynayan güc, yeraltı istilik lavanı vulkanın dərinliklərindən sıxışdırıb yuxarıya doğru yönəldirdi. Bir anlığına fin xalqını gənc Yarvinenlə eyniləşdirsək, bu gəncin də beynində və köksündə belə bir lava qaynayır, yuxarıya can atır, püskürmək istəyirdi. - Cənablar, siz 25 il bundan qabaq az qala bütün Finlandiya üçün təhlükəyə çevrilmiş İohan Karokep adını xatırlayırsınızım? Karokep soyğunçu və quldur idi. Bankları, ticarət kontorlarını, böyük şəhərlərin kilsələrini soyurdu. Çox həyasızcasına soyğunçuluqla məşğul olurdu. Sanki meydan oxuyurdu. Cinayətlərini az qala polisin gözü qarşısında icra edirdi. - Karokepin insanları necə öldürdüyünə baxanda çox vaxt, bu ölümlərin ona “lazım olmadığı” üzə çıxırdı, o, öz içini bunlar olmadan da maneəsiz görə bilərdi. Buna görə də, Karokepi tutanda onun qaydasında olub olmadığını aydınlaşdırmaq üçün əvvəlcə dəlixanaya göndərdilər. - Karokep yenə də özünə xas olan həyasız hünərlə dəlixanadan qaçdı və... biryolluq yoxa çıxdı. Onun həlak olduğunu düşünürdülər. Çünki, qaçarkən, təqib edənlər onun arxasınca güllə yağdırmışdılar. O, ola bilsin, ağır yaralanmış və haradasa öz dostlarının yanında, gizli bir yerdə, aldığı yaralardan ölmüşdü. Belə düşünüb sakitləşdilər. Bir müddət sonra Karokepi unutdular. - Cənablar, Karokep sağdır. Ötən il, İtaliyada olanda onunla rastlaşmışam. - Mən onu tanıya bilməzdim. Həm də bütün Finlandiya kimi mən də, onun artıq ölmüş olduğunu sanırdım. O bir restoranda məni görüb tanıdı və özü yaxınlaşdı. Üç oğluyla birlikdəydi. Ah, bir bilsəniz, necə gənclər idi! Fin xalqının ən 94 gözəl və sağlam cəhətlərini təcəssüm etdirirdilər. Ucaboylu, enlikürək, iri, bahadırsayağı cüssəli. Dümdüz, sarışın saçlı, göy gözlü, Cənubi Amerikanın iqlimindən qarabuğdayıya çalan yaraşıqlı üzləriylə çox yaraşıqlı görünürdülər. - İtalyanlar bu gözəllik və yaraşıqlarına görə onları üç Apollon çağırırdılar. Hər üçü, Avropanın üç müxtəlif universitetinin tələbəsiydi. Böyüyü İsveçdə dağ mühəndisliyini öyrənirdi. Bununla yanaşı Kaliforniyada böyük bir dağ- mədən şirkətinə başçılıq edirdi. Kiçik oğlu Fransada aqronomluq oxuyurdu. Ortancıl oğlu universiteti bitirmişdi, çox görkəmli kimyaçı-alim olmaq üçün çalışırdı və deyilənə görə bu sahədə yetərincə istedadlıdır. O ən yaxşı Alman universitetlərin birinin diqqətini cəlb etmiş, dəri, ağac və piylərin kimyəvi emalı üzrə mütəxəssis kimi tanınmağa başlamışdı. Bütün bu ağıllı, gözəl və yaraşıqlı gənclər bir zaman bizdə soyğunçuluğu və quldurluğuyla ad qazanmış Karokepin övladlarıydılar. - Xatırlayırsınızsa, o vaxt qəzetlər, Karokepin evli və xa- nımının onun qatı cinayətkar olmasından xəbərsiz olduğunu yazırdılar. Bu adam ailədə mehriban ər və gözəl ata hesab olunurdu. Sonradan Karokepin xanımını və onun artıq doğulmuş üç azyaşlı övladını da unutdular. Ancaq ataları onları unutmamışdı. Finlandiyada yaşayan dostlarının köməyi ilə ailəsini Amerikaya apara bilmişdi. Xanımı Amerikada, hələ ərinə çatmamış, yolda qızdırmadan ölmüşdü. Karokep üç azyaşh oğlunu özü böyüdüb tərbiyə etməli olmuşdu. Onlara həm ananı, həm də dostu əvəz etmişdi. Özü də onlara qoşulub oxumağa başlamışdı. Karokep (indi o başqa ad daşıyır, ancaq mən onun indiki adını sizə demirəm) Genuyaya iki okean gəmisi dolusu taxıl gətirmişdi. Eyni zamanda fürsətdən istifadə edib İtaliyanı 95 gəzmək, oğlanlarını buranın görməli yerləriylə tanış etmək istəmişdi. - Karokep öz yeni adıyla yeni vətənində, Cənubi Amerikanın bir ölkəsində buğda krallarından birinə çevrilib. Onunla müqayisədə sizin fın “şirniyyat krah” dediyiniz Yarvinen çox yoxsul adam hesab oluna bilər. - Uşaqlıq və yeniyetməlik çağlarında biz Karokeplə çox yaxın dost olmuşduq. Bizim meşə oduncağından qatran düzəltməklə dolanan yoxsul valideynlərimiz qonşuydular. Birlikdə böyümüş, bir yerdə oynamışdıq. Günlərin birində, az fasiləylə, ikimizin də atası öldü. Dul qalmış analarımız bizi də götürüb şəhərə köçdülər. Məni çörəkçi dükanına şagirdliyə verdilər, Karokepi isə varlı, topdansatışla məşğul olan bir tacir işə götürdü, o xarici ölkələrə çətənə, yun, qatran alıb göndərir, əvəzində oradan ölkədə bərk ehtiyac duyulan taxıl gətirib kəndlilərə satırdı. - Karokep gözəl, ağıllı, vicdanlı, xeyirxah və çalışqan oğlandı, yalnız həddindən artıq qızğın, tez özündən çıxan və qəzəblənəndə Tanrı bilir, onu incidəndən necə amansız qisas almağı bacaran biriydi. Özündən çıxdığı anlarda, dişlərini qıcayır, rəngi ağarır, nə elədiyini bilmirdi. Gözləri alışıb yanır, günahkarın üstünə: - Mən sənə göstərəcəyəm! Biləcəksən, Karokepi incitmək nə deməkdir! - deyə çığırırdı. Tacir Karokepin xətrini çox istəyirdi. Onu vicdanlı olduğu üçün ağızdolusu tərifləyirdi. Karokep bir az yaşa dolandan sonra ağası onu vacib alış-verişlərə qoşdu. Ona, böyük məbləğdə pulları etibar etdi. Nəhayət, özünün böyük anbarlarından birinə müdir qoydu. Bu vaxt çox gözlənilməz və anlaşılmaz bir hadisə baş verdi. Birdəncə, Karokep heç nədən ağasının böyük 96 məbləğdə pullarını kəndlilərə paylamağa başladı. İşlədiyi anbarı böyük ziyana saldı. Ağasını amansızcasına döydü. Bütün bunlara görə məhkəməyə düşdü. Ancaq məhkəmədə susdu, üzündə xəbis bir təbəssümlə dayanıb verilən suallara cavab vermədi. Yalnız məhkəmənin sonunda bunu dedi: - Əslində, gərək siz məni yox, ağamı mühakimə edəydiniz. Ağa isə məhkəmədən sonra hamıya deyirdi: - Məncə, Karokep ağlını itirib. Karokep bir neçə ay dustaqxanada qaldı. Burada özünü qaşqabaqlı və qaraqabaq aparırdı. Çoxlu kitab oxuyurdu, gəzintiyə qandalla çıxarılan quldurların danışdığı əhvalatlara qulaq asmağı çox sevirdi. Dustaqxanadan çıxandan sonra Karokep xanımını və üç azyaşlı uşağını götürüb harasa apardı. Bundan az sonra Finlandiyanın hər yerində amansız qarət və qətllər başlandı. İki il ərzində bir neçə bank, ondan artıq kilsə soyuldu, üç ruhani öldürüldü. Kənddəki xəstəsinin yanından qayıdan və bütün bölgənin sevimlisi olan həkim soyğunçuluq və başqa heç bir məqsəd olmadan, meşə yolunda öldürüldü. Nəhayət, böyük bir şəhərin kənarındakı qəbiristanlığın yanında yerləşən varlı bir kilsə qarət olundu. Kilsənin yaxın- lığında yaşayan ruhani təsadüfən kilsənin pəncərələrinin birindən işıq gəldiyini görmüşdü. O qarovulçunu səsləyib kilsəyə sarı getmişdi. Hündür hasarın qapısına yaxınlaşanda qatillə üzləşmişdi. Qabaqda gedən qarovulçunu əlindəki dəmir parçasıyla vurub öldürən qatil daha sonra ruhaninin başına zərbə endirmişdi. Zərbədən ruhaninin başı yarılmış, beyni zədələnmişdi. Ancaq ruhani huşunu itirməzdən əvvəl bərkdən qışqırıb: - Kömək edin! Kömək edin! - deyə bilmişdi. 97 Aylı qış gecəsiydi. Hər tərəf ağappaqdı. Təsadüfən bir dəstə kəndli qəbiristanlığın yaxınlığındakı yoldan keçirdi. Onlar qışqırığı eşidib köməyə gəlmişdilər. Kiminsə qaçdığım görüb, onu qovub tuta bilmişdilər. Tutduqları adamı polisə gətirmişdilər. Tutulan adamı dindirməyə başlayanda bu soyğunçu-qatil özünün İohan Karokep olduğunu demişdi. Üzündə xəbis təbəssüm olan qatil, sakit bir səslə, bu günədək olan bütün soyğunçuluq əməllərini bir-bir müstəntiqə danışmışdı. Ondan köməkçilərinin kim olduğunu soruşanda isə: - Bütün soyğunçuluq və qətlləri şəxsən özüm, təkbaşına etmişəm. Köməkçilər yalnız soyacağım yerlər barədə məlumat toplayırdılar. Onlardan heç birinin adını deməyəcəyəm. Bu oyunu öz hesabıma oynamışam. Oyunu uduzdum, alın götürün. Borclarımı tamamilə ödəyəcəyəm, istəyirsiniz, lap edam da edə bilərsiniz. Ancaq mənim köməkçilərimi bu işə qatmayın - demişdi. Sonra isə dediyim kimi, onu ruhi xəstəxanaya saldılar, o, buradan qaçaraq yoxa çıxdı. İndi isə, Genuyada özü mənim masama yaxınlaşmışdı. Oğlanlarını gəzməyə göndərib, özü mənim masama yaxınlaşdı. Uzun müddət üzümə baxıb fin dilində soruşdu: - Bağışlayın, siz Yarvinensizmi? Mən təəccüb içində cavab verdim: -Hə! - Yukka Yarvinen? - Elədir! - Tammerfors yaxınlığındakı Kolmyarvi kəndindən olan Yarvinen? - Hə, hə, hə! Siz bunları haradan bilirsiniz? - mən təəccüblə soruşdum. - Sizi birinci dəfədir, görürəm. 98 - Mən, keçmiş Karokepəm! - o bu sözləri çətinliklə dedi. - Yukka, mənim sevimli Yukkam! Əziz uşaqlıq dostum! Balaca dostun İoham xatırlayırsanmı? Keçmiş Karokepin əllərini sıxa bilərsənmi? Onunla mənim otağıma getdik. Oturub gecə yarısınadək fın dilində danışdıq. - Oğlanlarımın Karokep haqda təsəvvürləri belə yoxdur, - qonağım dedi. - Amerika qitəsində iki ölkə, buna uyğun olaraq iki dəfə də adımı dəyişmişəm. Əvvəl, Amerikanın şimalında yaşadım, ailəmi gətirəndən sonra Cənuba üz tutdum. Orada məni başqa adla tanıyırlar. Zahirən mən yarı- amerikan, yarıispanam, ancaq ruhən hələ də fın olaraq qalıram. Görürsən, indi necə yaşayıram... Mənim etiraflarıma qulaq asmaq istərdinmi? Mənim harada olduğumu heç kimə deməyəcəyinlə bağlı namus sözü verə bilərsənmi? Mən sənin həyatınla tanışam Yarvinen, Suomidə nə baş verdiyindən də xəbərdaram. Səni uşaqlığında çox sevirdim. İndi səni “şirniyyat kralı” kimi də çox sevirəm... Həm də çox istəyirəm, uşaqlıq-yeniyetməlik dostunu anlayasan. İstəyirəm, İohan Karokepə nifrət bəsləməyəsən. İohan Karokep zalım deyildi. - Sən onda ruhi xəstəliyə tutulmuşdun? - mən soruşdum. - Sən xəstəydinsə, mən də xəstəydim, - o kədərli bir təbəssümlə dilləndi. - Mən qapalı, qaranlıq bir insan idim. Təsəvvür elə, sən qatı qaranlıqda tanımadığın bir evə düşmüsən və onun içində vurnuxursan. Burada yüzlərlə otaq, minlərlə müxtəlif əşya var, ancaq azacıq da olsa bir işıltı yoxdur... Əl havasına vurnuxursan. Onda sən burada nə fəlakətlər törədirsən! Başqasının halal sərvətini korlayırsan, üstəlik özünü də şikəst edə bilərsən. Burda sən kim olacaqsan? Pis bir adammı? Yoxsa dəlimi?.. Sadəcə, işıq ucu 99 görməyən bədbəxt bir insan olacaqsan. Sənin dostun İohan da belə bir duruma, bəli, həm də ən müxtəlif səbəblərdən çoxlu belə şeylərin sevdasına düşmüşdü. Bilirsənmi, nə qədər belə daxili qaranlığında azıb qalan İohanlar var! - keçmiş Karokep dərindən köks ötürüb dedi. - Milyonlarla! Bütöv bir xalq! Sənə baxıb sevinirəm, mənim köhnə dostum Yukka! - o əllərimdən tutub dedi. - Sevinirəm və təəccüblənirəm, necə oldu sən həyatın qaranlıqlarında itib batmadın. Mənsə ağamın anbarında sıxıntı içindəydim. Sıxılır və darıxırdım... - Necə?.. Sıxıntılı və darıxdırıcı? - Təəccübləndim. - Axı mən də o vaxt həmişə bu duyğular içindəydim. - Bax görürsən: milyonlarla Yarvinen və Karokeplərə də yaşamaq sıxıntılı və darıxdırıcıdır. Nə isə, daha geniş, böyük, gözəl və sevinc dolu bir mühit istəyirsən. Mən aclıq çəkmirdim. Xanımım və üç kiçik oğlum vardı, onları sevirdim. Özümün də ticarətlə məşğul olmaq imkanım vardı. Ancaq mən daimi bir sıxıntı içindəydim. Sıxıntılı və darıxdırıcı ömür sürürdüm. Elə bu vaxt gözlənilmədən ağamın anbarındakı tərəzilərin saxta olduğunu öyrəndim. Bir tərəzidə kəndlilərdən alınan malı, o biri tərəzidə isə taxıl çəkirdilər. Həm də insanları hər iki tərəzidə aldadırdılar. Bu illərlə davam etmişdi, mən özüm də bilmədən ona bu işdə kömək etmişdim... Bərk hiddətlənmişdim. Bu vaxt ağamın mənim sərənca- mımda olan bütün pullarını götürüb kəndlilərə payladım, özünü isə bərk döydüm. Əgər araya girən olmasaydı, yəqin, öldürəcəkdim. Mühakimə olundum. Mən ağanın saxta tərəzilərindən söz açmaq istəyirdim, ancaq sən demə, kəndlilər ifadə verib, heç vaxt tərəzidə aldadılmadıqlarını, bu məsələdə 100 şikayətçi olmadıqlarını deyiblərmiş. Bədbəxt qorxaqlar və ehtiyac qulu olan bu məxluqlar ağanın narazı qalıb onları gələcəkdə kreditdən məhrum edəcəyindən qorxurdular. Ona görə də, susub heç nə demədim. Bu kölələrə nifrət etməyə başladım. Heç olmasa, necəsə, nədənsə narazılıq bildirsinlər, üsyana qalxsınlar deyə özüm onlan qamçılamaq, işgəncə vermək, qırıb tökmək istəyirdim. Həbsxanada oturub, cəza müddətimi bitirəndən sonra nə edəcəyimi düşünürdüm. Yenə də gedib başqalarını çəkidə aldadacağam? Yoxsa mənim özümü aldacaqlar?.. Ruhumda daha böyük sıxıntı və darıxma hiss edirdim. Bu vaxt təsadüfən dustaqxanada əlimə düşən bir kitabda İspaniyanın və onun xalqının tarixi haqqında oxudum. Bədbəxt xalq! Zalım xalq və əzabkeş xalq. Talançı və talanan xalq. Kəşf olunan Amerikanı talayıblar, özləri isə yoxsulluq içində yaşayırlar. Meydanlarda, insanları sevgiyə çağıran Tanrının şərəfmə möhtəşəm məbədlər tikir və elə bu məbədlərin qarşısında minlərlə insanı diri-diri tonqalda yandırırdılar. Tanrıya sevgi adı altında gizlənib insanları öldürürdülər! Tanrıya sevgi bəsləyən insanlar ölürdülər. Məndə adamlara və Tanrıya qarşı qəzəb və nifrət yaranmışdı. İspaniyada olmadığım üçün təəssüflənirdim. İnsanlara işgəncə vermək, onları yandırmaq, onların bədənlərini və ruhlarını əzmək istəyirdim. Üstlərinə qışqırmaq istəyirdim: -Əgər siz köləsinizsə, qurbanlıqsınızsa, belə də olacaq! Dözün. Əzab çəkin. Məhv olun. Adamlardan və Allahdan qisas almaq istəyirdim! Bankları soymağa başladım. Bununla daha çox adamı yoxsulluğa sürükləyə biləcəyimi düşünürdüm. Ancaq hamısından çox məbədləri soymağı sevirdim. Ən yaxşı ruhanilərin kim olduğunu öyrənir və məhz onları öldü- 101 rürdüm. Allahı ələ salırdım. Ona meydan oxuyur, özümlə savaşmağa çağırırdım. Məbədləri təhqir edirdim. Bunu edərkən üzümü göyə tutub deyirdim: - Məni öldür! Qoy məni tutub edam etsinlər! Amma tuta bilmirdilər. Bu isə məni daha da özümdən çıxarır, nifrət və qəzəbim aşıb-daşırdı. Göyə baxıb düşünürdüm: - Belə çıxır ora boşdur, orada heç kim yoxdur. Yerdə də yalan! Göydə də yalan! Bacarsaydım, yer üzündəki bütün həyatı məhv edərdim, onda bu yalanlar da yox olardı. Bu vaxt gözlənilmədən ələ keçdim. Bu məni sarsıtdı. Qorxmurdum, ancaq təəccüblənmişdim: - Doğrudanmı “O” yalan deyil? Ancaq məni dəli hesab etdilər və edam etmək yerinə xəstəxanaya göndərdilər! Öz-özümə fikirləşdim: “Axmaqlar! Axmaqlar və yalançılar! Yalançılar və ax- maqlar! Mən özüm də axmağam. Öz axmaqlığımdan ilişdim. Heç aylı gecədə və hər yer qarla örtülən bir vəziyyətdə soyğunçuluğa gedərlər?!” Bir neçə ay xəstəxanada qaldım. Üzərimdə çox şeyləri sınadılar, ancaq heç nə başa düşə bilmədilər. Axmaqlar... Bir dəfə imkan yarandı və mən qaçdım. Bu dəfə daha həyasız bir zarafata əl atmaq istədim. Tutulmazdan qabaq öldürmək istədiyim ruhaninin sağ qaldığını, indi də qəbiristanlığın yanındakı kilsədə işləməkdə davam etdiyini bilirdim... Xəstəxanadan çıxıb birbaşa onun yanma getdim! Bundan qabaq, özümü oğruların daldalandığı bir evə çatdırıb əynimi dəyişmişdim. Oraya çatanda gecəyarısından keçmişdi. Pəncərədən baxıb, ruhaninin oturub kitab oxuduğunu gördüm. Alnında 102 dəmir parçasıyla vurduğum zərbədən qalma qırmızıya çalan çapıq görünürdü. Qapını döydüm. Addım səsləri eşidildi. Qapının arxasından səs gəldi: - Kimdir orada? - Ruhani lazımdır. - Nə məsələdir? - İnsan ruhunun xilası üçün! Qapını açdı. Əlində şam vardı. Şamı yuxan qaldırıb məni işıqlandırdı. Qaşlarını və alnını qınşdırıb nəyisə xatırlayırmış kimi diksindi. - Tanıyırsmızmı? - mən qapınm kandannda dayanıb so- ruşdum. - Haradasa görmüşəm, ancaq xatırlaya bilmirəm: son vaxtlar yaddaşım çox zəifləyib. - Sizin yaddaşsızlığınız mənim günahımdır, - dedim. - Qəbiristandakı ölüm hadisəsini xatırlayırsınızım? O mən idim... Ruhani daha da bərkdən diksindi, ancaq qışqırmadı və buna imkanı olsa da, qapını üzümə çırpıb bağlamadı. Dərindən köks ötürüb soruşdu: -Necə, siz azadlıqdasınız? Bu necə... Onun sözünü kəsib dedim: - Mən qaçmışam. - Buraya, mənim yanıma nə üçün gəlmisiniz? - Məni gizlədəsiniz deyə... Oxuduqlarımdan bilirəm, nə vaxtsa Allahın evində cinayətkarlar sığınacaq tapırmışlar. Siz mənim cinayətimin qurbanısınız. Sizi öldürmək istəyirdim. Bax indi bilmək istəyirəm, xristian ruhanisi onu öldürmək istəyən qatillə necə davranır? - İçəri keçin! - ruhani sakit səslə dilləndi. 103 İçəri keçdim, qapını bərk çırpıb arxamca bağlayandan sonra iyrənc təbəssümlə soruşdum: - İndi sizi öldürə biləcəyimdən qorxmursunuz? Ev sahibi bir də diqqətlə üzümə baxıb yenə də sakit səslə dedi: - Yox, qorxmuram. - Nə üçün? - Sənin kimi gözləri olanlar adam öldürməzlər. - Gözlərim necədir axı? - Çox-çox qüssəlidir! Olduqca darıxırsınız. Sizin ruhunuz bərk xəstədir. Gedək mənim iş otağıma. Bilmirəm mənə nə oldu. Dəmir Karokep bir andaca, donmuş balıq istiyə düşəndə əriyən kimi yumşalıb piləyə döndü. Onun otağına keçdik. Masanın üzərində açıq İncil kitabı vardı, deməli, mən pəncərədən baxanda ruhani bu kitabı oxuyurmuş. Yanında “Mərhəmətli sanariyalı” adlanan gözəl bir qravür qoyulmuşdu. - Ac deyilsiniz? Yemək istəyirsinizmi? - ev sahibi soruşdu. - Çaxır verin, - bu sözləri güclə deyə bildim. Elə bil, sinəmin üzərində ağır bir yük vardı. Boğazım tu- tulmuşdu. Ev sahibi çıxandan sonra qapının yaxınlığındakı stula oturub ağladım. Var gücümlə hönkürürdüm, məncə, heç uşaqlığımda belə ağlamamışdım. Ev sahibi bir bardaq çaxır, çörək və yağ gətirib gəldi. Mən onun ayaqlarına yıxıldım, dizlərini qucaqlayıb dedim: - Bağışlayın, bağışlayın, bağışlayın. - Sakit olun. Bir qurtum çaxır için, sonra deyin görək mənə nə demək istəyirdiniz? - Nə demək istəyirdim?.. Mən Allaha yeni, daha həyasızcasına meydan oxumaq istəyirdim. Ruhaninin ya 104 nına gəlib onu qorxutmaq, sonra da öldürmək istəyirdim. Ancaq başqa cür alındı. Mən rabitəsiz şəkildə, birini qoyub o birinə keçərək, ev sahibinə bu illər ərzində nə düşündüyümü və hansı duyğularla yaşadığımı danışdım, yalanı yerdə-göydə, necə öldürmək istədiyimdən söz açdım. Ev yiyəsi dinməzcə dinləyirdi, yalnız aradabir əllərimə və saçlarıma uşaq kimi sığal çəkirdi. Allahla bağlı hekayəmi bitirəndən sonra ev yiyəsi heyrətamiz xeyirxah təbəssümlə soruşdu: - Demək siz Allahla savaşırdınız? Allah sizinlə savaşa girsin deyə, məbədləri soyur, yaxşı insanları öldürürdünüz? Axmaqsınız! Dəlicəsinə axmaq! Ürəyi qara insan! -Yaxşı, əgər Allah varsa, onda niyə məni cəzalandırmadı? - mən tərs və şıltaq uşaq kimi öz sözümdə qalıb dirənməyə başladım. - Baxın, indi də sizi öldürmək istəyirdim. O mənə mane olmadı. - Dayanın, hər şeyi növbəylə danışaq - ev yiyəsi məni saxladı. - Əvvəlcə sizin Allahla savaşınızdan, sonra cəzadan danışaq... Böyük kilsə atalarından birinin tərtib etdiyi, orta yüzilliklərə aid edilən bir əfsanələr toplusu var. Əfsanələrdə çoxlu uydurmalar, möcüzələr var, ancaq onların çoxu müdrikliklə doludur. Bu əfsanələrin birində deyilənə görə, guya Fransanın bir əyalətində monastırın əsas binasında şeytan yuva salıbmış. Monaxları qorxutmaqla məşğul imiş. Gecələr it kimi hürür, qoyun kimi mələyir, donuz kimi ciyildəyirdi. Burada dua edənləri qaçırda bilmişdi və bundan həzz alırdı. Əyalətə yeni təyin edilən xeyirxah, müdrik qoca yepiskop bunu eşidib həmən monastırda gecələmək istədiyini bildirir. Qorxuya düşmüş insanlar onu bu fikrindən daşındırmaq 105 istəyirlər. Ona, şeytanın qorxusundan bir çox insanın xəstə düşdüyünü deyirlər, hətta, bəziləri qorxudan ölürmüşlər. Yepiskop deyilənlərə məhəl qoymadan monastıra gedib orada gecələyir. Böyük binada təkbaşına qalır. Əfsanəyə görə, gecə saat 12 olan kimi binada ulama, nərilti, hürüş, mələmə və başqa dəhşətli səslər və qışqırıqlar eşidilməyə başlayır. Yepiskop yuxudan ayılıb soruşur: Şeytan, bu sənsən? Şeytan deyir, hə, mənəm. - Sən deyilənlərə görə, Allahı rədd edən, İsa Məsihi özünə qulluqçu etmək istəyən şeytansan? - Hə, mənəm, - şeytan qürurla dillənir. -Heç utanmırsanmı?-yepiskop gülüb deyir. - Dünyanın idarə edilməsini Allahın əlindən almaqla başladın, indi boş evlərdə donuz kimi ciyildəyib, it kimi hürməyə kimi düşmüsən. Xeyirxah insanları yatmağa qoymursan. Sən özünü bununlamı Allaha rəqib sayırsan? Burada əfsanə bitir: şeytan deyilən sözlərdən bərk utanır və özünün bu axmaq hərəkətlərindən əl çəkir. - İndi mən səndən soruşmaq istəyirəm: doğrudanmı, sən özünü Allaha rəqib sayırsan? - ruhani üzünü mənə tutub dedi. - Allahı özünüzdə öldürmək istəyirsiniz və bunun üçün də insanları öldürür, onların Allaha dua etdiyi məbədləri soyursunuz... - Axı Allah nə üçün məni cəzalandırmadı? Siz nə üçün məni burada gizlətməyə razı oldunuz? - mən yenidən soruşdum, tərsliyimə salırdım. - Sadə səbəbdən, Allah siz deyil və siz də Allah deyilsiniz. Allahla sizin fərqli mübarizə yollarınız, fərqli məqsədləriniz və duyğularınız var. Siz nifrətlə yaşamısınız, ancaq Allah sevgi deməkdir. Siz Allahı öldürmək istəyirdiniz, Allah isə sizin ruhunuzu dirildəcəyiniz zamanı 106 gözləyirdi. Mən isə sizin üçün cəllad, hakim və ya ittihamçı deyiləm. İçinizdəki çoxdan unudulmuş balaca, xeyirxah İohanı tapmaqda sizə kömək etmək istəyirəm. Mən gedib təslim olacağımı dedim. - Bunu ağlınıza belə gətirməyin, - ruhani məni dayandırdı. - Sizin üzərinizdə artıq mühakimə prosesi olub, bu Allahın məhkəməsiydi. Bu Allah məhkəməsi, sizin ruhunuzun hələ də diri olduğunu müəyyən edib. Mülki məhkəmə artıq sizi mühakimə edib nəyəsə nail ola bilməz. İsa Məsihin günah işləyənə dediyi sözü unutmayın: Get və bir də günah işləmə. - Siz də həyata qayıdın. Keçmiş soyğunçu-qatil olan siz, indi, namuslu, əməksevər həyatın apostolu olun! Uşaqlarınızın olduğunu dediniz. Onları həyatın xeyirxah zəhmətkeşləri kimi tərbiyə edin. Bu, katorqa cəzası çəkməkdən daha çətindir. Həm də, həyat üçün daha faydalıdır. Bu yerdə Karokep nəfəsini dərib dedi: - Beləliklə də mən yenidən həyata atıldım. Görürsənmi, kim olmuşam? Uşaqlarımı necə tərbiyə etmişəm? - Özüm haqda bu qədər. Mən sənə uşaqlıq dostun İohanın, bu xeyirxah və vicdanlı oğlanın necə qorxunc Karokepə çevrildiyini izah etdim... İndi isə, əzizim Yukka, səndən necə “şirniyyat kralı” Yarvincn yarandığını izah et. Axı, Karokep və Yarvinen iki uşaqlıq dostudur. Bu bizim xalqın iki yarısıdır: biri soyuq bir qaranlıqla öldürülmüş, o biri yaz çağı, günəş işığına qərq olmuş torpaq kimi canlı həyat yaşamaqdadır... - İndi isə, əziz müəllimlərim, - Yarvinen xalq universitetinin köhnə rəhbərliyinə üz tutub dedi, - sizin mənim üçün, “şirniyyat kralı” Yarvinen üçün, minlərlə mənim kimi Yarvinen lər üçün və bütövlükdə xalq üçün gördüyünüz işlərdən danışmaq istəyirəm! 107 Artıq, Yarvinenin də, Karokepin də, eyni xalqın övladları olduğunu demişəm, biz hər ikimiz uşaqlıda yaxşılığa və ya pisliyə bağlanmaqda eyni imkanlara sahibdik. Əgər bütün ölkədə hörmət qoyulan və dəyər verilən bir şəxsə çevrilmişəmsə, bu yalnız mənim xidmətim deyil. Bunun, mənim üçün xoş bir təsadüf olduğunu deməliyəm. Əgər sevimli uşaqlıq dostum İohan Karokep gəncliyində soyğunçu və qatilə çevrilmişdisə, bu da ilk növbədə onun günahı deyil, böyük bədbəxtliyi, bəxtinin gətirməməyi deməkdi. Təkrar edirəm: Yarvinenlər və Karokeplər bir medalyonun iki üzüdür. Bir ağac gövdəsindəki iki budaqdır, bu ağacın özü isə xalqdır, sayı milyonlarla ölçülən kütlədir. Cənablar! Ola bilsin, mən professorları, yazıçıları, rəssamları və ümumilikdə ziyalıları sizdən daha artıq qiymətləndirirəm. Ziyalılar xalqın alovlanan düşüncəsidir. Ziyalılar, ölkənin işıqlanmış beynidir. Öz ziyalılarını yetişdirməmiş xalq bədbəxtdir. Yalnız kütbeyinlər, cahil və axmaqlar, çox vaxt isə xalq kütlələrinin amansız soyğunçuları ziyalıların düşməni ola bilir və olurlar da. Bu gecə yırtıcıları, bayquş və yarasalar üçün xalq zəkasının qaranlıqda qalması lazımdır. Buna görə də, bütün ölkələrin, xalqların və bütün zamanların bayquş və yarasaları işıqlı düşüncəni, işıqlı biliyi sevməzlər. Mən keçmiş küçə uşağı kimi, xalq ağacından qopub düşən savadsız bir yarpaq olaraq, öz şəxsi təcrübəmdən, ziyalıların xalqa nə qədər çox gərək olduğu- nu çox yaxşı bilirəm. Ona görə də, cürət edib siz ziyalılara bu sözlərlə müraciət edirəm: Ziyalı olmağınız sizin imtiyazınız deyil. Hakimiyyətə yiyələnmək, şöhrət qazanmaq və tox yaşamaq haqqı da deyil. Ziyahlığınız, sizin məsuliyyətiniz və xidmətinizdir. Siz xalq üçün yanan məşəllərsiniz, məşəlləri yandırandan sonra 108 qapaq altında qorumurlar, bacardıqca yüksək bir yerə qoyub daha geniş çevrəyə işıq salmasına çalışırlar. Mənim müəllimim olan sizlər də, qaranlığı yaran o məşəl kimi işıq saçmışınız və saçmaqda davam edirsiniz, ancaq yüzlərlə və minlərlə digər ziyalılar öz xalqının milyonlarla insanının maariflənməsi üçün çalışırını? Onlar öz zəka və biliklərini məşələ çeviriblərmi? Öz xalqlarının düşüncəsinə işıq saçırlarmı? İncildə fariseylərin dediyi qorxunc və günahkar sözlərdən danışılır. Fariseylər İsa Məsihi, daima sadə xalqla danışıb, kitab əhliylə heç bir ünsiyyətə girmək istəməməkdə ittiham edirdilər. Onların fikrincə: Xalq lənətlənib. O qanunları anlaya bilməyəcək bir cəhalət içindədir. Tarix boyunca həmişə belə münasibət olub və indi də vardır. Xalqın təhsilli yuxarı təbəqəsi xalqın aşağı təbəqəsinə həqarətlə baxır. Onlar belə deyirlər: - Xalq cahildir. Xalq kobuddur. Xalq içki düşkünüdür. Xalq tənbəldir. Acgözdür. Kirlidir. Yalançıdır. Paxıldır. Xalq, sayı milyon başla ölçülən heyvan sürüsüdür. Bu yırtıcı vəhşiyə heç cür azadlıq vermək olmaz. Əgər bilmək istəsəniz, xalq haqqında deyilən bu pis sözlərin 90, hətta 95 faizi həqiqətdir. Ancaq bunun günahı kimdədir? Başlı-başına buraxılmış çöllükdə qızılgül, alma, xiyar və ya kartof deyil, gicitkən, ayıpəncəsi və dəvətikanı bitir. Xalq kütləsinin beyni və ürəyi də bunun kimidir. Xalq kütlələri öz ətrafına baxıb nə görür? Özünə qarşı sərgilənən hansı münasibətlə qarşılaşır? Onlara əqli və əxlaqi tərbiyəni kim və necə verir? 109 Mədəni adlandırılan insanlaruniversitetibitirdikdənsonra onları hər yerdə kitablar, rəsm əsərləri, musiqi, mühazirələr, teatrlar, jurnallar, incəsənət, sərgilər, bütün dünyanın yazıçıları, klublar və toplantılarla şərtlənən ünsiyyət imkanları gözləyir. Bəs xalq kütləsinə nə verirlər? Ən yaxşı halda iki- üç, ən çoxu beş illik təhsil, xalq məktəblərindən başqa heç nə. Burada isə adətən nadan məktəb məmurları tərəfindən yazılmış darıxdırıcı, axmaq və ölü dərsliklər tədris edilir. Uşaqlarda bilik yanğısı yaranması üçün heç bir iş görülmür. Onların düşüncə və duyğuları bəslənmir. Daha çox kitablara maraq və düşüncənin işlədilməsinə olan meyl öldürülür. Bəs sonrası? Məktəbdən sonra nə baş verir? Xalqı təşkil edən milyonlarla insan taleyin ümidinə buraxılır. Onlar üçün heç nə yazmırlar. Heç nə danışmırlar. Ədəbiyyat, teatr, elm, sərgilər, konsertlər, mühazirələr onlar üçün deyil. İsa Məsihin dövründə olduğu kimi, bizim günlərin kitab əhli də xalqa həqarətlə yanaşır: “Xalq lənətlənib! O hər yerdə və hər işdə cahildir. İstənilən ağıllı məsələyə münasibətdə kütbeyin və kordur. Qarnından, cibindən və içkidən başqa heç nəylə maraqlanmır”. Cənablar, Bibliyanın başlangıcındaki hekayəti xatırla- yırsınızım? Qabil qardaşı Habili öldürmüşdü. Bu anda ilahi səs Qabilin vicdanından, “Qardaşın Habil haradadır” deyə soruşmuşdu. Qabil isə belə cavab vermişdi: Mənim Habillə nə işim var? Məgər onun qarovulçusuyam? Bibliyanın bu sətirlərində əks olunanlar xalqın həyatında min dəfələrlə təkrarlanır. Xalqın yüksək təbəqəsinin, onun mədəni, ziyalı övladlarının qarşısında vicdanın səsi belə bir sual qoyur: - Sizin kiçik qardaşlarınız olan xalq kütləsi mənəvi və əqli baxımdan necə yaşayır? 110 Cavab isə adi Qabilsayağı bir sözdür: “Nə işimə qalıb? Mən bu qardaşlarımın qarovulçusu deyiləm. Öz işlərim və qayğılarım başımdan aşır”. Öz xalqlarının tərbiyələndirilməsiylə məşğul olmaq istəmirlər və... nəticədə içki düşkünlərinin, xəstələrin, kobud insanların, pis niyyətli şəxslərin, cahillərin çoxluq təşkil etdiyi bir xalq kütləsinin qorxunc qayğılarıyla üzləşirlər. Əgər bilmək istəyirsinizsə, xalq kütlələri tərbiyə olunmamış qalmır. Onlar güclü, lakin, çox təəssüf, pis tərbiyə alırlar... Baxın, xalqın içindən çıxan adi adam yüksək təbəqədən olan bir insanla qarşılaşanda özünü necə itirir, özünü yad, düşmən mühitdə hiss edir. Nə üçün? Çünki hər yerdə və həmişə onların üstünə qışqırırlar. Kobudcasına qovurlar. Yuxandan aşağı baxırlar. Ağayana geyinənlər özlənnı xalqdan ayırırlar. Uzaq tuturlar. Sevmirlər. Qorxurlar. Ruhlarında onlara qarşı nifrət, qəzəb, qisasçılıq formalaşdınrlar. Bir xalqın övladı olan aşağılar və yuxarılar qardaş deyil, bir- birinə xəbis duyğular bəsləyən düşmən kimidirlər. Yuxarılar öz çevrələrində dəbdəbə, bahalı geyimlər, səs- küylü şənliklər yaradırlar. Bütün bunlar aşağılarda həsəd duyğusu oyadır. Onları daha da qəzəbləndirir. İnsanlar həsəd və inciklik içində, öz həyatlarından narazı olduqları bir mühitdə doğulur, böyüyürlər. İctimai həyat quruluşunun özü onları sərtləşdirir və hətta vəhşiləşdirir. Ancaq xalq kütlələrinin sərtliyini yumşaltmaq, onu yaxşı ruhda tərbiyə etmək heç kimi düşündürmür. Bu məsələylə bağlı heç kim heç nə etmir. Alimlər öz savadlarıyla xalqın əlinin çatmadığı bir zirvədə oturub qalırlar. Qədim yunanların dövründə Sokrat illərlə, meydanlarda xalqın içində həqiqət və gözəllik mövzusunda söhbətlər aparardı. Hanı bizdə buna bənzər xalq tərbiyəçiləri? 111 Milyonlarla əhalinin yalnız bir məktəbi var - meyxana. Araq satışı, xalqın ağlını və vicdanını zəhərləyən içkilərin ticarəti, az qala bütün evlərə ayaq açıb, ancaq xalq xeyirxah həyatın necə qurulması barədə ağıllı və canlı nitqləri illərlə eşidə bilmir... Sonra da, özünün mədəni sayan cənablar xalqın aşağı təbəqəsinin nə üçün kobud, sərxoş, tənbəl, xəbis, hər şeyə və hamıya qarşı qəzəbli olduğuna təəccüblənir, narahat olur və bunun niyəsini anlaya bilmirlər. - Cənablar! - Yarvinen xalq universitetinin professorlarına üz tutub sözünə davam etdi. - Siz inanılmaz dərəcədə böyük işlər görürsünüz. Həyatın müdrikliyini küçələrə, xalq kütləsinə gətirirsiniz... Ancaq sizin universitetlərdən də, həyati müdrikliyinin nə demək olduğunu anlamayan bir kütlənin çıxdığını bilirsinizmi? Onların başı kitablardan gəlmə biliklərlə doludur, lakin həyati müdrikliyin nə olduğunu bilmirlər. Onlar ziyalı deyillər... Bir var, qara, qırmızı, palma kimi bahalı ağaclardan düzəldilmiş mebel, bir də var onların saxtalaşdırılması. Mebelin palıd, qoz ağacından düzəldildiyini deyirlər, ancaq mebelin oduncağı palıd, qoz, və ya palma ağacına oxşasa da, əslində belə deyil. Eləcə də, minlərlə ali məktəb diplomu olan adamlarda bunu görmək mümkündür. Onların heç biri ziyalı deyil, ziyalı adı altında ortaya çıxmış saxtakardır... Tələbələrinizə, ali məktəbi bitirməyin ustalıq diplomu almaq deyil, bütün ölkəni əxlaqi və əqli baxımdan işıqlandıran bir mərkəzi stansiyanın həlledici detalı olmaq, ya da şam kimi yanıb ömrünü xalqın düşüncəsinin işıqlanmasına, aydınlanmasına fəda etmək olduğunu deyin. - Əgər belə olsaydı, inanın, Karokeplər çox az, nadir xəstəliklər kimi istisna olar, Yarvinenlər isə hər addımda gözə dəyərdi. Bütün xalq bir yerdə çoxbaşlı Yarvinenə 112 çevrilərdi. Hər yerdə ağac kralları, kağız kralları, dəmir kralları, şüşə kralları, süd və pendir kralları, zəhmət kralları, ağıl kralları, savad kralları olardı. Bütün ölkə müdrik yaradıcılıq krallığına, tox xalq krallığına, vicdan krallığına dönərdi... Təki siz, xalqa müdrik və canlı söz verəsiniz. Xalqa müdrik həyatın gözəlliyindən danışın. Xalqda müdrik əməyə, işıqlı və sevincli həyata həvəs, yanğı və iradə yetişdirin... Mən yoxsul bir yetim, küçə uşağı, bizim Suominin böyük, xeyirxah gücünə çevrilə bildim. Bu necə baş verdi? Yalnız bir müdrik mühazirəyə qulaq asmağımın hesabına. Bu xoş bir təsadüf idi. Artıq kiçik bir şirniyyat dükanının sahibiydim və bir az əvvəl dediyim kimi, qarşımda belə bir dar, darıxdırıcı həyat yolunun, kiçik qazancımın olması məni bərk darıxdırırdı. Bəzən bayramlarda içməyə meyl edirdim. Bir gün bizim şəhərə tanınmış bir alim gəldi və küçələrin kəsişməsində belə bir elan yapışdırdı: “Yaşlıları, uşaqları çağırıram. Savadlı və savadsız insanları çağırıram. Mən bütün həyatımı bizim Suominin inkişafı yolunda qoymuşam. Bazar günü bir boş saatınızı mənə hədiyyə edin. Ümid edirəm, mənə bağışlayacağınız bu bir saatdan, həyatınızda, bizim doğma Suomi üçün faydalı olan çoxlu sayda illəri yarada biləcəyəm.” Həyatımda yalnız iki-üç dəfə mühazirələrdə olmuşdum. Tanışlarımdan da gedən olurdu. Ancaq sonradan mühazirələrə getmədik. Mənası yoxdu. Elə adamlar mühazirə oxuyurdular, onları kürsüyə buraxmaq doğru deyildi. Bəziləri, qaxaclaşmış qoca alimlər olurdu, dişsiz ağızlarında hansısa elmi zir-zibilləri gəvələyirdilər. Başqaları, özünə vurğun savadsız fırıldaqçılar çıxırdılar. Ağıllı düşüncələr 113 yerinə çiy xəmir yedirmək istəyirdilər. Üçüncülər, maarif nazirliyindən gəlmiş məmurlar idi. Yalnız siyahıda qeyd olunmaq və pul almaq üçün formal sözlərdən ibarət cəfəngiyat oxuyurdular. Buna görə də, onların mühazirə oxuduğu salonlar boş olur, təkəm-seyrək dinləyicilər gəlirdi. Ancaq dediyim bu alimin qeyri-adi çağırışı çoxlarını maraqlandırmışdı. Zal ağzınadək doluydu. Mən də oradaydım. Mühazirə məni silkələdi. Yuxudan oyatdı. Həyatın mənasını, onu necə gerçəkləşdirəcəyimi öyrətdi. Mühazirə “Qarət olunmuş kitab” adlanırdı, mühazirə oxuyan alim isə... Robinzon Kruzodan danışırdı. Ancaq bilsəniz, necə gözəl danışırdı. Bu Sokratasayağı bir nitq idi: filosofun müdrikliyi ilə uşaq dilinin sadəliyindən yoğurul- muşdu. Professor deyirdi: - Bəşəriyyət hələ böyük bir uşağa bənzəyir. Ağılsız və balaca uşaqlar kimi öz mübahisələrini münaqişələrə girişməklə həll edir. Allah və həyatın müqəddəsliyi barədə söz düşəndə özünü ağılsız, şıltaq və tərs uşaqlar kimi aparır. Allahı dəyənəklə, daş- qalaqla, edamlarla və tonqallarla qorumaq istəyir. Ağılsız uşaqlar kimi müdriklikdən özünə oyuncaqlar və əyləncələr düzəldir. Hamınız Robinzon Kruzo haqqında eşitmisiniz, bəziləriniz isə bu kitabı oxumuşunuz. Nə vaxt oxumuşunuz? Yəqin, uşaq olanda. Robinzonun həyatı barədə əhvalatlardan uşaqlar üçün əyləncəli hekayələr yaratmışlar. Əslində isə, bu kitab böyük olmaq istəyən xalqlar üçün müdrikliyi öyrədən bir dərslikdir. Robinzon Kruzo - yer üzündəki ən böyük qəhrəmanlardan biridir. Bütün qəhrəmanların qəhrəmanı. Romuldan, Sezardan, Napoleondan daha böyük bir qəhrəman... Bu mədəni əməyin qəhrəmanıdır. Sarsılmaz xeyirxah iradənin canlı nümunəsidir. 114 Robinzon Kruzo - İngiltərənin, həmçinin Şimali Amerikanın gücünü və şöhrətini anlamaq üçün bir açardır. Robinzon - yer üzündəki sevincin peyğəmbəri və davamçısıdır. Leopardidən, Şopenhauerdən, Hartmandan yüz dəfə güclü zehniyyətin sahibidir. O insanlığın yaxşı həyat uğrunda mübarizədəki qələbəsinin yol göstərəni, böyük təbliğatçısıdır. Robinzon, insanın yerin və yer üzündəki həyatın sahibi olduğunu göstərir. Bunu sözlə deyil, öz hayatıyla öyrədir. İnsan, onun dühası, xeyirxah iradəsi və müdrik ağlı təbiətin bütün qara qüvvələrindən güclüdür. Yorğun və ya xəstəhallıqdan zəifləmiş beyinin dumanlı düşüncələrini bir qırağa qoyun, - deyir Robinzon. - Canlı gerçəkliyi götürək. Mənim göstərdiyim nümunəyə baxın. Dənizdəki fırtına gəmini sındırıb dağıtdı. Yalnız vətəndən deyil, ümumiyyətlə, mədəni dünyadan təcrid olundum. Dörd bir tərəfim ucsuz-bucaqsız okeandan ibarətdi. Bütün yol yoldaşlarım həlak olmuşdu. Yalnız mən, gənc insan xilas olmuşdum. Dalğalar məni kimsəsiz adaya atmışdı. Çılpaq və acdım. O gəncin başına nə gəldi? Həlak oldumu? Ümidsizlikdən özünün öldürdümü?.. Yox. Robinzon əl-qolunu sallayıb dayanmadı. Var gücünü toplayıb, ağır zəhmət bahasına, parçalanmış gəmidən çıxarmaq mümkün olan nə vardısa hamısını toplayıb adaya daşıdı. Özünə mənzil düzəltdi. Taxıl tarlası əkib-becərdi. Vəhşi keçiləri əhliləşdirdi. Sonra qarşılaşdığı vəhşi bir insanı əhliləşdirə bildi. Onu özünün dostuna və nəzakətli köməkçisinə çevirdi. Özü üçün bol və yaxşı bir dolanışıq qurdu. Bütün bunları edən bir nəfər idi!.. Gənc bir insan!.. Kimsəsiz və boş bir adada! 115 - Qardaşlarım finlər! - mühazirəçi sözünü belə tamamladı. - Doğrudanmı, bizim iki milyonluq fin xalqımız gənc Robinzondan zəif, köməksiz və istedadsızdır? Cənab professorlar, ruhanilər, hakimlər, mühəndislər, məmurlar, vəkillər, Suominin gənc övladları, ziyalılarımızın çiçəkləri, sizlər nə üçün öz xalqınızın arasında Robinzon Kruzo olmaq istəmirsiniz? Robinzon kimsəsiz bir adada adamyeyən vəhşidən özünə nəzakətli dost və iş yoldaşı yarada bilmişdi. Ancaq siz bunun əvəzində, böyük şəhərlərdə, işlədiyiniz məktəblərin, redaksiyaların, teatrların və muzeylərin divarının o üzündə, sayı milyonlarla ölçülən xalqınızın cahil, içki düşkünü, kobud, az qala ibtidai insan olduğundan şikayətlənməkdən başqa bir iş tapa bilmirsiniz. Robinzon obrazıyla üz-üzə dayanıb yaxınlığınızdakı, ətrafinızdakı həyata münasibətiniz barədə düşünün. - Bu mühazirə mənim gözlərimi açdı, - Yarvinen sözünə davam etdi. - Mən birdəncə çiyinlərimdə böyük və güclü qanadların yarandığını hiss etdim. Bu mühazirədən mənəvi bahadır kimi yetişərək çıxdım. Məndə böyük və güclü bir insan olmaq arzusu yaranmışdı. Bizim kiçik Suomi üçün nə isə, böyük bir iş görmək istəyirdim. Adi bir şirniyyat alverçisi olan adam nə edə bilərdi? Sərmayəsi təxminən iki min olan bir tacirin əlindən nə gələrdi? Güclə sürüyüb bu mühazirəyə gətirdiyim üç dostum da belə deyirdi. Onlardan biri çəkməçi, o biri dəmirçiydi, üçüncüsü, bazarda yumurta satırdı. - H Ə , bizdən yaxşı qəhrəman olar! - onlar mühazirədən qayıdanda yol boyu istehzayla deyib gülürdülər. - Birimiz yumurta alverçisi, o birimiz çəkməçi, üçüncümüz də uşaq 116 lara ballı kökə satır. Belə adamlardan hansı Robinzon yetişə bilər?! Mən isə ilhamlanmışdım. Mən - kökə alverçisi aslana dönmüşdüm. Sözlər sel kimi axıb gəlirdi: - Nə üçün mən - kökə alverçisi öz işimin Robinzonu ola bilmərəm? Mən ballı kökə satmaqdan başqa işlər də bacararam. Tutalım, bütün ölkədə bal ticarətini inkişaf etdirə bilərəm. Yaxud ölkədə bal istehsalını artırmaq üçün işlər görə bilərəm. Şirniyyatı dəbdəbə və bahalı zövq əlaməti olmaqdan çıxarıb zəruri qidaya çevirə bilərəm. Şirniyyatı fəhlə üçün də, yoxsul kəndli üçün də əlçatan edə bilərəm. Mən şirniyyat kralı olacağam! - Bəs biz? - yol yoldaşlarım gülərək soruşdular. - Siz isə, biriniz ayaqqabı kralı, o biriniz yumurta kralı, üçüncünüz isə dəmir kralı ola bilərsiniz. Bu sözümdən sonra üçümüz də çılğın bir arzuya qapıldıq. Mənim evimdə toplaşıb dan yeri sökülənədək danışdıq. Nəticəsi nə oldu? İllər keçdi və biz özümüzün gənclik planlarımızı gerçəkləşdirdik. Çəkməçi pul toplayıb Parisə getdi və orada üç il ən yaxşı emalatxanada işləyib təcrübə topladı. Budan sonra ayaqqabı modelçisi oldu. İndi iki oğlu da onunla birlikdə işləyir. İkisi də ali məktəb bitiriblər. Biri, kimyaçıdır, Finlandiyanın, özünəməxsus ən böyük dəri zavoduna başçılıq edir. İndi “Ukkonen və oğulları” markası bütün Avropada məşhurdur. “Ukkonen” ayaqqabı dükanları isə yalnız Finlandiyada tanınmır. Londonun məşhur Pikadili küçəsində, Parisin d Opera bulvarında “Ukkonenin ayaqqabıları” yazılmış lövhələrin asılması qürur mənbəyimizdir. Bu ayaqqabı dükanlarını və onların hazırlandığı emalatxanaları Ukkonenin kiçik oğlu idarə edir. O Fransadakı Yena universitetini bitirib. Fransızca çox gözəl, az qala parislilər 117 kimi danışır və ingilis kraliçası Viktoriyanın oğlu, taxt-tacın varisi şahzadə Eduard öz ayaqqabılarını yalnız Ukkonenin kiçik oğluna sifariş verir; deyilənə görə söhbətlərinin birində şahzadə yarızarafat-yarıciddi onu həmkar adlandırıb demişdi: - Biz sizinlə kral varisləriyik. Mən İngiltərə kraliçasının, siz isə fın ayaqqabı kralının... Məncə, siz daha layiqli varissiniz. Ukkonenin ortancıl oğlu da kiçik qardaşıyla birgə işləyir; bu iki qardaş hər il bütün Finlandiyadan onlarla istedadlı yeniyetmələri toplayıb onların ali təhsillərini Almaniyada Virxovun, Parisdə Pasterin, Amerikada Edisonun laborato- riyalarında başa vurmaq üçün maddi kömək göstərirlər. Görürsünüzmü, Robinzon haqqında müdrik mühazirə necə gözəl əməllərə səbəb olub. Ancaq bu hələ hamısı deyil. Bazarda yumurta satan Tomas Qulbe adı İngiltərənin, Fransanın və Almaniyanın paytaxtlarında məşhur yumurta kralının adma çevrilib. Tomas Qulbe yumurtanı kəndlərdən alırdı. Ev-ev gəzib 2, 3,7, 10 yumurta toplayırdı. Sonra bu yumurtaları açdığı manufakturada qablaşdırır və qutularla yumurta satışıyla məşğul olan xarici şirkətlərin anbarlarına topdan satırdı. Ancaq təzə, müddəti iki-üç günü keçməyən yumurtaları alır və qablaşdırmaqdan əvvəl yumurtaların üzərinə özünün “Tomas Qulbe” damğasını vururdu. Bu işə başlayandan bir il sonra artıq Londonun, Parisin və Berlinin ən yaxşı restoranları öz təchizatçılarından yalnız “Tomas Qulbe” markalı yumurta tələb edirdilər. Sözsüz, Qulbe Suominin ucqarlarına gedib çatdıra bilməzdi. Bu həm də böyük xərc tələb edərdi. Ona görə də, Qulbe Finlandiyanın bütün xalq müəllimləriylə əlaqə 118 yaratdı. Çox böyük, eyni zamanda sadə bir plan hazırladı. Ölkəni bölgələrə ayırıb rum rəqəmləriylə nömrələdi: I, II, III, IV, V, ... X,... XX... Hər bölgənin məktəblərini isə ərəb rəqəmləriylə işarələdi: 1, 2, 3,... 10,... 20... Razılaşmaya görə şagirdlər səhər məktəbə gələndə hər biri 2, 3, 7, bir sözlə, öz evlərində və qonşularında artıq qalan bütün yumurtaları toplayıb gətirirdilər. Bu yumurtalar təzə olur və müəllimlər tərəfindən bu yolla yüzlərlə yumurta toplana bilirdi. Müəllimlər hər bir yumurtanın üzərinə öz bölgəsinin, məktəbinin və yumurtanı təhvil verən təsərrüfatçının adının baş hərfini yazırdı. Kimyəvi mürəkkəblə işarələr qoyulmuş yumurtalar həmin gün qablaşdırılır və T.Qulbenin Aboda olan anbarına göndərilirdi. Yumurta dolu qutular anbara çatdığı gün paroxodlara yüklənir və 3-4 gün sonra bu yumurtalar artıq Parisin, Londonun, Brüsselin, Antverpenin restoranlarında olurdu. Əgər hansısa təsərrüfat yiyəsi köhnə yumurta təhvil verirdisə və tutalım, London restoranının qonağı narazı qalırdısa, o saat Qulbenin Abodakı anbarına açıq məktub gəlirdi: “5 apreldə göndərilən VII, 15, H nömrəli yumurta lax çıxdı”. Qulbenin Abodakı anbarında məktubu oxuyan kimi, bu yumurtanın VII bölgədən-Kuopiodan, 15 saylı məktəbdən, “H” adlı evdar qadından alındığı aydınlaşırdı. Təcili həmin ünvana məktub göndərilirdi: “Diqqət yetirin, evdar qadın Myakinen 5 apreldə sizə iylənmiş yumurta göndərib”. 10 il sonra Tomas Qulbe Finlandiyada yumurta krah oldu. Onun yumurtaları saxlamaq üçün Aboda, yay ayları üçün soyuducu-anbarları, qış ayları üçün isti anbarları var. Hamburqda, Londonda və Flisingendə anbarları yerləşir. Finlandiyanın bütün bölgələrində onun cins to- 119 yuq yetişdirən fermaları var və o bu toyuqları kəndlilərə olduqca ucuz qiymətə satır. Yumurta istehsalı toyuq və toyuq əti satışını canlandırıb, güclü inkişaf yoluna çıxardı. Bu ticarətdə ev quşlarıyla yanaşı ov quşlarının satışı da özünə yer qazanmağa başladı. Tomas Qulbe artıq çoxdandır, milyonerdir, ancaq onun fın kəndlisinə xarici bazarların hesabına milyonlarla marka pul qazandırması hər şeydən vacibdir. “Tomas Qulbe” ticarət evinin artıq çoxdan əməl etdiyi belə bir qayda var: hər il firmanın qazancından yüz min marka pul kənd kitabxanalarının xərcləri üçün ayrılır. Daha yüz min marka yaxşı təsərrüfatçı kimi seçilən kəndliləri təcrübə qazanmaq üçün Danimarkanın, Hollandiyanın və İsveçin nümunəvi kənd təsərrüfatı müəssisələrinə göndərmək üçün xərclənir. Nəhayət, yüz min marka, görkəmli alimlərin, yazıçıların, rəssamların və artistlərin xarici ölkələrə səyahət etməsi üçün sərf olunur. Hər il üç yüz min marka! Bu qayda artıq səkkiz ildir tətbiq olunur! Bu xeyirxah işlərə təqribən iki milyon yanın pul xərclənib! Bu hələ yumurtadan gələn qazancın kiçik bir hissəsidir! Sizi hədsiz yorub incitməmək üçün özümün necə “taxta çıxıb”, küçə şirniyyat alverçisindən “şirniyyat kralına” çev- rildiyimi danışmaqla sözümü yekunlaşdırmaq istəyirəm. Robinzon haqqında mühazirəyə qulaq asandan sonra öz işimin Napoleonu olmaq qərarına gəldim. Əvvəlcə, Finlandiyanı “fəth etmək”, sonra isə bütün Avropanı öz “müstəmləkəm” altına almaq üçün hərəkətə keçdim. Azsavadlı və yoxsul bir fın üçün, gördüyünüz kimi, bu plan çox böyük cəsarət tələb edirdi. Ancaq mən öz-özümə qət etdim: Planımı yerinə yetirəcəyəm! İstədiyimə nail 120 olacağam! İstəyimə çatdım da. Kiçik işlərdən başladım. Əvvəlcə kiçik bir şirə çəkən zavod açdım. Bu zavod indi də işləməkdədir. Taxtadan tikilib, ot və ya kartof saxlamaq üçün nəzərdə tutulan binaya bənzəyir. Çox sadə avadanlıqlardan istifadə edirdim. Ancaq heç bunların əldə edilməsinə də pulum çatmırdı. Bank direktorunun yanına gedib planımı açıqladım, Finlandiyanı “fəth etmək” istədiyimi dedim. - Nə olar, özünüzü sınayın, - bankın direktoru gözləmədiyim halda belə dedi! - sizin gələcək taxt-tacınız üçün risk etməyə dəyər. - Məhz o, bankın direktoru sonradan mənim ləqəbim olmuş “şirniyyat kralı” sözünün dövriyyəyə buraxdı. İşə uğurla başladım. Çəkdiyim şirə təmiz, qatı və şirin alınırdı. Şəkərdən də yaxşı. Əvvəlcə özüm kəndləri gəzib şirədən hazırlanmış məhsullarımı satırdım. Aradabir bu zavodda kartofdan kraxmal almağa keçir, sonra yenidən əvvəlki işimə qayıdırdım. İki il sonra artıq Finlandiyanın müxtəlif guşələrində beş belə kiçik zavodum vardı. Belə olduqda yeni bir işə başladım. Bizim meşələrdə moruq çoxdur. Mən qışda kəndlilərə bir tona yaxın moruq şirəsi paylayırdım. Yayda isə uşaqlar mənə arabalarla moruq toplayırdılar. Mən onlardan mürəbbə hazırlayırdım. Bu məhsul mənə olduqca ucuz başa gəlirdi. Baş ustamın dediyi kimi bu “pörtülmüş şalğamdan da ucuz idi”. Kəndlilər və fəhlələr Yarvinenin hazırladığı mürəbbələri çörəyə yavanlıq edib yeyirdilər və çox vaxt bu yemək onların günorta və şam yeməyini təşkil edirdi. Bu isə şirin, dadlı və doyumlu bir yeməkdi. Sonrakı il meşə moruğu mənə bəs etmədi. Rusiyadan və Almaniyadan yaxşı moruq sortlarının tinglərini sifariş verməyə başladım. Habelə, Rusiyadan orada çox məşhur 121 olan Vladimir gilasının tinglərini, İrlandiyadan ən şirin kartof növünün toxumluğunu da sifariş verdim. Kəndləri gəzib gətirdiyim tingləri paylayırdım. Onları torpağa necə sancmağı, necə böyüdüb bəsləməyi də öyrədirdim. Finlandiya sanki mənim bədənim olmuşdu. Saysız-hesabsız əsəb sinirləri, qan damarları və əzələlər məni bütün əhaliylə sıx birləşdirirdi. Öz işimə çox bərk bağlanmışdım. Bu yolda ömrümü qoyurdum. Yalnız bəkməz, kartof, moruq və gilas barədə düşünürdüm. Onları necə bişirmək bütün düşüncəmi məşğul edirdi. Köməkçilərim bəkməz və mürəbbə işinin “şair” və “rəssamları”na çevrilmişdilər. İşimizdə yaxşılığa tərəf hər bir dönüş onları ürəkdən sevindirirdi. Var gücümlə Yarvinenin mürəbbələrinin ildən-ilə daha ucuz və daha yaxşı olmasına çalışırdım. “Yarvinen” damğalı tənəkə qablar, demək olar, Finlandiyanın bütün kənd evlərinə ayaq açmışdı. Bu bəkməz və mürəbbələr çay və göllərdə odun axıdan salçılann əsas qidası olmuşdu. Aylarla meşədə işləyib yaşayan, qatran toplayan işçilərin mənim buraxdığım məhsula böyük tələbatı vardı. İngiltərə meşə kompaniyasının direktoru Finlandiyada olanda bizim fəhlələrin bu məşhur yeməyindən dadmışdı. Bunu mənim hazırladığımı biləndə isə demişdi: “Bu fəhlə yeməyi deyil, krallara layiq ləziz bir yeməkdir”. Bu sözdən sonra soruşdu: “Əgər sifariş versəm, bu məhsuldan mənə 50 min banka, dediyiniz qiymətə göndərə bilərsinizmi?” Düşünüb- daşındım, fikrimdə hesablama aparıb dedim: göndərə bilərəm, üstəlik iki faiz ucuz başa gələr. Yarvinenin mürəbbəsi İngiltərəyə ayaq açdı. Sonra Danimarkaya, Hollandiyaya, Belçikaya, Almaniyaya, Fransaya, hətta, Amerikaya qədər gedib çıxdı. 122 Mənim firmamda müxtəlif şöbələrə kimyaçı alimlər və mütəxəssislər başçılıq edir. Üç alim-aqronom və bağban bütün Finlandiyam gəzib kəndlilərə kartofu, moruğu, gilası və başqa meyvələri necə becərməyi öyrədir. Yay üçün soyuducu, qış üçün isti vaqonlarım var. Xarici ölkələrdə də, anbar və dükanlarım yerləşir. İki okean paroxodum var. Hər il İtaliyanın Messine bölgəsindən bir paroxod yükü portağal alıram. Sinqapurdan bir paroxod yükü düyü gətirirəm. Bunların sayəsində Finlandiyanın yoxsul uşaqları ürəkləri istədiyi qədər banan yeyə bilirlər. Mənim istehsal etdiyim bəkməz, mürəbbə və kompot bankaları rom, İsveç pun- şu, viski, absent, porter və likör butulkalarıyla çox uğurla mübarizə aparır. Cənab professorlar! Siz məndən yaxşı bilirsiniz, şəkər ləziz qida deyil, əsas tələbat duyulan gərəkli ərzaqdır. Toxluğu və sağlamlığı təmin edir. Tox insan və tox xalq isə spirtli içkiyə az meyl edir. Ona görə də, şirin həmişə acının düşməni olub. Eyni zamanda, acı da şirinin düşmənidir. Sərxoşluğa qurşananlar şirin şeyləri sevməzlər, şirin şeyləri sevənlər isə acı dadan içkilərə meyl etməzlər. Ona görə də, Yarvinenin bankaları ayıqlıq təbliğ edən missionerlərdir. Onlar əhaliyə sağlamlıq daşıyırlar. Bu ban- kalan evinə aparan fəhlə və ya kəndli öz evinə günəş şüalarının sevincini daşıyır. Ailə başçısının əlində gördükləri hər yeni banka onun uşaqlarının sevincinə səbəb olur. Ev sahibəsinin gözlərində isə ərinə qarşı mehriban bir minnətdarlıq duyğusu yaranır: deməli, əri özünün çətin əməyindən qazandığı pulu meyxanada zəhərli içkilərə dağıtmayıb, ailəsinin sevinci və toxluğu naminə çalışıb. - Buna görə də, - Yarvinen çıxışını belə yekunlaşdırdı, - mən öz anbarlarımda milyonlarla bankanı, limanlar- 123 da “Yarvinen” damgalı minlərlə qutunu görəndə ruhum sevinclə, qürurla və xoşbəxtliklə dolub-daşır. Onların mənim ordumun döyüşçüləri olduğunu düşünürəm, bu döyüşçülər xalqın toxluğu və ailələrin sevinci üçün vuruşurlar. Ürəyimdə onların hər birinə, hər bir bankaya xeyir-dua verirəm: Həyata uğurla addım bas! Özünün əvəzolunmaz, xeyirxah “dadlı” işlərini həyata keçir! Mən öz çoxillik əməyimə bu cür bir sevinc duygusuyla xeyir-dua verirəm. Öz ömrüm üçün də dua edirəm, çünki onu bu dünyada mənasız yerə yaşamadım. Mən nəinki Finlandiyada, hətta, dünyanın bir çox uzaq ölkələrində, xalqın həyatına öz şirinlik payımı qata bildim. Bütün bunlara görə ruhumda bu ilahi atəşi alovlandıran dahi yazıçının müdrik kitabına, daha sonra isə sizə, xalq kütlələri içərisində maarifçiliyin müdriklik toxumlarını səpən insanlara borcluyam. Siz uzaqdan gəlmiş professorun ruhumda yandırdığı o kiçik ocağı sönməyə qoymadınız. Onu üfürüb parlaq işıq saçan böyük bir tonqala çevirdiniz. Siz könlümün çırağına dayanmadan yağ töküb onun işığını itirməsinə yol vermədiniz... Bütün bunlara görə çox sağ olun!.. Minnətdarlığım ölçüyəgəlməz dərəcədə böyükdür! Bu minnətdarlığı sizin gördüyünüz bu böyük mədəni işlər üçün mükafat hesab etməyin. Yox, qoy bu minnətdarlıq sizin ürəyinizdə daha böyük inadla və gərginliklə və qat-qat böyük işlər görmək üçün indikindən də güclü duyğular yaratsın. Mən xalqların tarixini oxuyub öyrənmişəm. Bununla bağlı sizdən və çoxlu başqa alimlərdən soruşub öyrəndiyim çox şeylər var. Oxuyub-öyrəndiklərimin üzərində çoxlu düşünmüşəm. Bütün bunlardan sonra mənə elə gəlir, yer üzündəki xalqların çoxu hələ də adam yemək adətindən əl çəkməyib, ancaq indi bunu başqa cür, yeni üsullarla edirlər. 124 Mən başa düşə bilmirəm: nə üçün böyük imperiyalar quran, xalqları əsarət altına salan adamlar haqqında belə hörmətlə danışırlar? Makedoniyalı İsgəndərlər, Hanniballar, Sisipion- lar, Sezarlar, Böyük Karllar, Napoleonlar, Moltkelər, Bismarklar və onlar kimi minlərlə başqaları hansı işlərə imza atmışlar? Özgəsinin torpaqlarını işğal edir, soyurlar, ancaq bu torpaqları becərmək üçün heç nə etmirlər. Özlərinin təbəələrinin sayını milyonlarla ölçür, ancaq onların öz şəxsi və dövlətçiliklə bağlı talelərini şüurlu, xeyirxah şəkildə qura bilməsi üçün bu insanların tərbiyə edilməsi naminə heç bir iş görmürlər. Nəhəng dövlətlər yaranır, ancaq onların əhalisi yoxsulluq və aclıq içində ömür sürür. Milyonlarla cahil insan var, onlar əqli cəhətdən küt, əxlaqi baxımdan kobuddurlar. Hər yerdə sərxoşluq, oğurluq, açıq- aşkar pozğunluq, qatı söyüşlər, yoxsulluq, qarşılıqlı nifrət... Ancaq hamı bütün bunlara sakitliklə baxır. Kimsə irsi səbəblərdən, ya da yaxşı təhsil aldığı üçün, təsadüfən, bu iyrənc və üfunətli ümumi bataqlığından quruya çıxa bilirsə, yer tapdığı təmiz və yumşaq yerdə oturub qalır, ölkəsinin milyonlarla vətəndaşını bu çirkabdan xilas etmək üçün əlini tərpətmir. Bu adamlar, cahil, sərxoş və ac xalq kütlələrindən ibarət olan böyük dövlətlərin lehmə içində ucalan nəhəng daş qülləyə bənzədiyini anlamaq istəmirlər. Tarix neçə dəfə bu şişirdilmiş qəhrəmanlara dərs vermiş, neçə dəfə öz dəyənəyini onların öz başlarına endirib! Neçə dəfə tarixin bir yumruğuyla hiyləgər Mettemixlərin, yırtıcı hersoq Albaların qurduğu dövlətlər uşaqların kağızdan düzəltdiyi evciklər kimi dağılıb. Ancaq bütün bunlar heç kimə dərs olmur. Yenə də yeni-yeni siyasətçilər, təkrar-təkrar, köhnə, axmaq, yırtıcı-cinayətkar oyunu təkrarlayırlar. Öz ölkələrinin ərazisini getdikcə daha çox genişləndirir, lakin 125 şüurun, biliyin və xalqın vicdanının sərhədlərini dövlətin sərhədlərinə qədər genişləndirə bilmirlər. Bizim kiçik Suomi ərazicə böyük dövlətə çevrilə bilməz. Böyük sərhədləri olan Suomi arzusunda da deyiləm. Mən onun getdikcə daha çox böyük şəxsiyyətlərə sahib olmasını arzulayıram. Bizim iki milyonluq Suomidə, şəxsi həyatını və ümumxalq yaşayışımızı qurmağı bacaran savadlı, namuslu və xeyirxah insanların sayının min dəfələrlə artmasını istəyirəm. Yarvinen sözünü bitirib professorların yığıncağına baş əydi. -Amin! Belə də olacaq! - üç oğlu Helsinforsda professor olan qoca qatran bişirmə ustası kəndli Torsten-Forsten onu alqışladı. Yığıncağın sədri ayağa qalxıb dedi: - Yarvinenin bu müdrik, səmimi və gözəl sözlərindən sonra artıq başqa çıxışların mənası yoxdur. Yarvinenin buradakı çıxışı xalqın aşağı təbəqəsinin bizə çağırışıdır: yanımıza gəlin və bizi öyrədin! Bu təntənəli yığıncaqda Yarvinenin etdiyi çıxış, Finlandiya qəzetlərinin hamısında, bütünlüklə çap olundu. Bu çıxış günün hadisəsinə çevrildi. Onun haqqında uzun müddət danışıldı. Bu çıxışın təsiriylə yüzlərlə insan xalq kütlələrini maarifləndirmək üçün çalışan ordunun sıralarına qoşulub fedakarcasına çalışmağa başladı. Bir sıra şəhərlərdə varlı tacirlər xalq universitetlərinə hazır binalar bağışladılar, yeni binaların tikintisinə başladılar. Müəllimlər, hakimlər, vəkillər, ruhanilər və həkimlər hamı- lıqla hər gecə vaxtlarını kart oynamaq və ya pivə içməklə keçirməkdən utanıb bu əməllərindən daşındılar, yenidən 126 kitab oxumağa qayıtdılar. Xalqa yol göstərməyə özlərini təkmilləşdirməkdən başladılar. Bir sıra çox görkəmli natiqlər yetişib seçilməyə başladı. Onlar özləri bu işlərindən çox razıydılar. Bununla bağlı deyirdilər: bizim həyatımız maraqlı, mənalı və sevinclə dolu bir məzmun daşımaqdadır. Biz indi sanki yuxudan ayılmışıq. Bütün gecə yığıncaqlarında, əyləncəli məşğələlərdə, toplantılarda az məbləğdə də olsa pul toplanırdı. Bu pula xalqın oxuması üçün ən yaxşı kitablar alınır və ən ucqar yerlərin kiçik kitabxanalarına göndərilirdi. Mövzular müəyyən edir, bu mövzularda yazılan ən yaxşı kitablar üçün mükafat təyin edirdilər. Müəlliflərə bu kitabları çap etməkdə kömək göstərilirdi. Sonra bu kitabları xalq arasında ucuz qiymətə yayırdılar. - Bilirsinizmi nə var? - Snelman ömrünün son illərində sevinclə öz dostlarına deyirdi. - Bizim Finlandiyanın mənim uşaqlıq çağlarımda necə olduğunu xatırlayıb onun indi hansı səviyyəyə gəlib çıxdığını düşünəndə gözlərim qarşısında belə bir mənzərə canlanır. Böyük və köhnə bir ev vardı. Onun bütün pəncərələri bağlıydı. Ev kənardan yiyəsiz görünürdü, içəridənsə qaranlıq, boğucu, rütubətli və darıxdırıcıydı. Çox cansıxıcı bir mənzərə yaranmışdı. Ev çox böyük bir qəbiristana bənzəyirdi. Ancaq budur, birdən, gənc, gümrah və güclü adamlar gəlib çıxdılar. Onlar özləriylə sevinc gətirdilər. Üzlərindən nur və ağıl yağırdı. İlk növbədə taxta qapaqları, pəncərələri taybatay açdı- lar. Pərdələri qaldırdılar. Otaqlara günəş işığı, təmiz hava, çiçəklərin ətri doldu. Evdə hər şey canlandı, hərəkətə gəldi. Eyni zamanda, ev çöldən də yeniləndi. Yad adamlar indi ondan bir qarabasmadan qaçırmış kimi yan keçməyə ça 127 lışmırdılar, böyük məmnuniyyətlə yaxınlaşırdılar. Tamaşa edir, maraqlanırdılar. Axı belə möcüzəli çevrilişləri istənilən ölkədə, istənilən bölgədə gerçəkləşdirmək olar, bunu hər yerdə etmək müm- kündür. Lap ən ucqar nöqtədə də, - Snelman əlavə etdi, - Yalnız “sehrbazların” olması gərəkdir: canlı düşüncə sahibləri, böyük ruh yiyələri, inadla mədəni əməyə qatlaşan insanlarla həmişə bu cür möcüzələr yaratmaq olar. 128 |