0
20
40
60
80
100
120
140
А
ск
ор
бат
к
и
сл
от
а
Р
ет
и
н
ол
То
к
оф
ер
ол
К
ал
ьц
и
ф
ер
ол
Ти
ам
и
н
Р
и
боф
л
ав
и
н
П
и
р
и
док
си
н
Н
и
ац
и
н
Ф
ол
ат
к
и
сл
от
а
Ц
и
ан
к
обо
л
ам
и
н
%
Меъёр
натижа
13-rasm.
18-29 yoshli xotin-qizlarning kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori
(me`yorga nisbatan % hisobida)
14-rasm.
30-39 yoshli ayollarning kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori (me`yorga
nisbatan % hisobida)
0
20
40
60
80
100
120
140
А
с
к
ор
бат
к
и
с
лот
а
Р
е
т
и
н
ол
Т
ок
оф
е
р
ол
К
аль
ц
и
ф
е
р
ол
Т
и
ам
и
н
Р
и
боф
лав
и
н
П
и
р
и
д
ок
с
и
н
Н
и
ац
и
н
Ф
олат
к
и
с
лот
а
Ц
и
ан
к
обо
лам
и
н
%
Меъёр
Натижа
58
15-rasm.
40-59 yoshli ayollarning kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori (me`yorga
nisbatan % hisobida)
16-rasm.
Aqliy mehnat kishilarining kunlik ovqatidagi vitaminlar miqdori (me`yorga
nisbatan % hisobida) (ayollar).
0
20
40
60
80
100
120
140
А
ск
ор
бат
к
и
слот
а
Р
ет
и
н
ол
Т
ок
оф
ер
ол
К
аль
ц
и
ф
ер
ол
Т
и
ам
и
н
Р
и
боф
лав
и
н
П
и
р
и
д
ок
си
н
Н
и
ац
и
н
Ф
олат
к
и
слот
а
Ц
и
ан
к
обо
лам
и
н
%
Меъёр 18-29 ёш 30-39 ёш 40-59 ёш
0
20
40
60
80
100
120
140
А
ск
о
р
б
а
т
к
и
сл
о
та
Р
ет
и
н
о
л
То
к
о
ф
ер
о
л
К
а
л
ь
ц
и
ф
ер
о
л
Ти
а
м
и
н
Р
и
б
о
ф
л
а
в
и
н
П
и
р
и
д
о
к
си
н
Н
и
а
ц
и
н
Ф
о
л
а
т
к
и
сл
о
та
Ц
и
а
н
к
о
б
о
л
а
м
и
н
%
Меъёр
Натижа
59
Aqliy mehnat qiluvchilarning amaldagi ovqatlanishini tahlil qilish shunday xulosaga olib
keldiki, ularning iste’mol taomlarida ayrim vitamin va mineral moddalarning miqdori shu
yoshdagi kishilarga mо‘ljallangan meyordan sezlarli darajada kam bо‘lib, uni tuzatish yо‘llarini
topish, boshqacha aytganda, aqliy mehnat qiluvchilarning oqilona ovqatlanishini amalga oshirish
yо‘lida tegishli tadbirlar belgilash kechiktirib bо‘lmaydigan dolzarb muammolardan hisoblanadi.
60
XULOSA
Inson iste’mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida makronutriyentlardan tashqari
qator vitaminlar, ma’danli moddalar va boshqa biologik faol moddalar ham bо‘ladi. Ularni oqsil,
yog‘ va uglevodlarga nisbatan nihoyatda kam iste’mol qilingani ichun (milligramm,
mikrogramm, hatto ionlar holida) mikronutriyentlar (mikros-kichik, nutritio-ovqat) deb ataladi.
Barcha mikronutrientlar hech qanday energetik qiymatga ega emas, shunga qaramasdan
vujuddagi jamiki tiriklik jarayonlari ularsiz meyorida amalga oshmaydi.Chunki bunday kо‘zga
kо‘rinmas va qо‘lga ilinmas moddalar barcha hayotiy jarayonlarni boshqaruvchi fermentlar,
gormonlar va qator biologik faol suyuqliklar (tо‘qimalararo, ichki va tashqi suyuqliklar, qon,
limfa va boshqalar tarkibiga kiradi. Shu munosabat bilan mikronutrientlarning tegishli meyordan
kam bо‘lishi ham, kо‘p bо‘lishi ham yashash jarayonlarining buzilishiga olib keladi.
Aytish joizki, har xil kasalliklarga qarshi ishlatiladigan dori-darmonlarning aksariyat qismi
ham asosan mikronutrientlar va ularning birikmalaridan iborat bо‘lib, ular birinchi navbatda
vujudning u yoki bu moddaga nisbatan talabini qondirish va hayotiy jarayonlarni
me`yorlashtirishga qaratilgan bо‘ladi.
Yuqoridagi fikrlar hisobga olingan holda Respublikamizda 2010 yilning 7 iyunida “ Aholi
о‘rtasida mikronutrient yetishmasligi profilaktikasi tо‘g‘risida” degan muhim qonun qabul
qilindi. Uning 2-bob 4 – va 7-moddalarida “Aholi о‘rtasida mikronutrient yetishmasligi
profilaktikasi” sohasidagi davlat siyosatining asosiy yо‘nalishlari sifatida bu boradagi ilmiy
tadqiqot ishlarini qо‘llab quvvatlash hamda tegishli sanitariya gigiyena va tushuntirish ishlarini
olib borish masalalariga alohida e’tibor berilgan.
Qayd qilib о‘tganimizdek, aholining asosiy qismi ovqatlanish bobida quvvat beruvchi
oqsillar, yog‘lar haida uglevodlarga, makronutrientlarga e’tibor berib, mikronutrientlarni
nazardan chetda qoldiradi yoki hisobga olmaydi. Buning oqibatida yosh bolalarda о‘sish,
rivojlanish, kattalarda serunum mehnat qilish. Uzaro munosabatlar va kayfiyat kо‘ngildagidek
bо‘lmaydi. Shu nuqtai nazardan mikronutriyentlar tо‘g‘risida qabul qilingan qabul qilingan
qonun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki Respublikamiz aholisining turli guruhlarida , shu
jumladan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida viloyatlarida ham amaldagi ovqatlanishni
tahlil qilish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar kо‘pchilik hollarda bu borada qator
kamchiliklarga yо‘l qо‘yilayotganligini kо‘rsatadi. Ularni bartaraf qilish uchun muhim
tadbirlardan biri bu mikronutrientlar haqida aholining turli qatlamlarida tegishli tushunchalarni
targ‘ibot-tashviqot, о‘qish, о‘rgatish yordamida shakllantirishdir. Shunda ushbu masala bо‘yicha
qabul qilingan qonun va unga muvofiq tuzilgan dasturning amalga oshirilishi ancha
muvaffaqiyatli kechadi.
61
Masalaning aytib о‘tilgan muhim jihatlarini e’tiborga olgan holda, biz tadqiqotlarimiz
obe’kti sifatida aqliy mehnat qiluvchilar vakillari sifatida kasb-hunar kollejlarida faoliyat olib
borayotgan о‘qituvchi, tarbiyachi va murabbiylarni tanlab oldik. Zero, о‘sib kelayotgan yosh
avlodning yetuk va barkamol bо‘lib yetishishida ularning xizmatlari beqiyosdir. Shu nuqtai
nazardan kollej о‘qituvchilarining sog‘ligini yaxshilash va ularda ovqatlanish madaniyatini
shakllantirish, ularning ilmiy va amaliy faoliyalarini yuksaltirishga ijobiy ta’sir kо‘rsatadi.
Olib borilgan tadqiqotlarimiz natijasidan kelib chiqqan holda quyidagilarni xulosa
о‘rnida keltirdik:
1.Mikronutrientlar (vitamin va mineral moddalar) ning aqliy mehnat qiluvchilar hayotida
tutgan о‘rni, ularning tabiiy manbaalari va sutkalik talab meyorlarini о‘rgandik va tahlil qildik.
2.Qashqadaryo
viloyati
Koson
tumanidagi
Koson
sanoat
kasb-hunar
kolleji
о‘qituvchilarining qish faslida amaldagi ovqatlanishini tahlil qilib, ularning iste’mol taomlaridagi
mikronutrientlarning miqdori aniqlanib, belgilangan meyorlar bilan solishtirildi.
3.Aqliy mehnat qiluvchilarning iste’mol taomlarida biz о‘rgangan mineral moddalardan
kalsiy, rux va yod elementlarining tegishli guruhlar uchun belgilangan meyordan kamligi
aniqlandi.
4.О‘tkazgan tadqiqotlarimiz natijasida biz о‘rgangan aholi guruhining fosfor, magniy va
temir kabi hayot uchun nihoyatda zarur bо‘lgan ma’danli moddalar bilan meyordan ortiqroq
ta’minlanganligi aniqlandi va bu natijalar izohlab berildi.
5.Tadqiqot о‘tkazilgan aqliy mehnat kishilarining temir elementi bilan meyordan ortiq
ta’minlanishiga qaramay, ularning ayrimlarida kamqonlik belgilari kuzatildi. Bu xol, ya’ni
iste’mol taomlarida temir moddasining yetarli va meyordan ziyod bо‘lishiga qaramasdan,
kamqonlik holatlarining kо‘p uchrashi oshqozon-ichak tizimidan qon (gemoglobin) hosil bо‘lishi
uchun muhim ahamiyatga ega bо‘lgan temir elementining vujud ichki muhitiga kam о‘tishi
bilan tushuntirilishi mumkin. Bu о‘rinda aholining mahalliy udumlariga xos achchiq, kо‘k
choyni kо‘p iste’mol qilishini keltirish mumkin.
6.Sog‘lom yashash hamda jismoniy va aqliy faoliyat yurgizishda energetik qiymatga ega
bо‘lmasada, muhim ahamiyat kasb etadigan darmondorilardan, ya’ni vitaminlardan
kuzatuvlarimizda aqliy mehnat kishilari uchun erkaklar guruhida C, E, A, folat kislota, ayollar
guruhida esa C, A, D, B
2
, folat kislota va B
12
larning tannqisligi aniqlandi.
63
AMALIY TAVSIYALAR
Kasb-hunar kollejlarida faoliyat yuritayotgan aqliy mehnat kishilarining salomatligini
saqlash, kasbiy mahoratini oshirish maqsadida, ularning amaldagi ovqatlanishini tahlil qilib,
mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda, quyidagilarni taklif qilish mumkin:
1.
Har bir о‘qituvchi, tarbiyachi va murabbiy о‘zining yoshi va jinsiga munosib holda,
asosiy oziq moddalari yoki mikronutriyentlar (oqsillar, yog‘lar va uglevodlar) bilan birgalikda,
qо‘shimcha yoki mikronutriyentlar (vitaminlar va mineral moddalar) dan tegishli miqdorda yil
davomida qabul qilib turishi shart.
2.
Ovqatlanish
tartibi,miqdori
va
har
xil
mahalliy
udumlar
ta’siri ostida
mikronutriyentlarning meyor darajasidan kamayib ketishini aniqlash maqsadida yilning tо‘rt fasli
davomida aniq ovqatlanishni о‘rganish bо‘yicha mutaxassislar bilan birgalikda tadqiqotlar
о‘tkazilib, tо‘g‘ri (ratsional) ovqatlanish bо‘yicha targ‘ibot ishlarini о‘tkazib turish.
3.
Kasb-hunar kollejlarida ishlayotgan о‘qituvchi, tarbiyachi va murabbiylarning tо‘g‘ri
ovqatlanishi bilan bog‘liq bо‘lgan jadvallar diagramma va kо‘rsatkichlar qayd qilingan sihat-
salomatlik burchaklarini tashkil qilish.
4.
Kollej pedagogika kengashi yig‘ilishlarida kamida har bir kvartalda bir marta
mavsumga qarab ratsional ovqatlanish bо‘yicha suhbatlar, simenar-treninglar о‘tkazib turish.
64
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RО‘YXATI
1. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон ҳеч кимга қарам бўлмайди.Т.13.-Т.:
Ўзбекистон, 2005. – Б. 119-120.
2. Авцин А.П., Жаворонков А.А., Риш М.А., Строчкова Л.С. Микроэлементози
человека. –М.: Медицина, 1991.-496 с.
3. Алматов К.Т., Алламуратов Ш.И. Одам ва хайвонлар физиологияси. Тошкент,
«Университет» , 2004, 580 бет.
4. Алишко-Ожевский Й.П., Шевякова А.В., Махова Н.Н., Шаховская А.К., Бессонов
В.В. Сезонние комбания содержания макро и микроэлементов в крови больних с явенной
болезню желудка и двенадсатиперстной кишки. Вопрос питания , 2005, №5. -915с.
5. Ашурова Л.Н., Хўжаева Ф.К. Болаларда йод етишмовчилиги. Сихат- саломатлик
журнали. №3, 22 бет.
6. Арзиқулов Р.У. Соғлом турмуш тарзи асослари.//Соғлом турмуш тарзининг
асослари, шакллантириш масалалари ва муаммолари. Тошкент: Республика Саломатлик
институти, 2005. – ИИ жилд.- 251 б.
7. Будаговская В. Н., Плотникова О.А., Нестерова А.П. и др. –В кн: Актуалние
проблеми гигиени питаний. Тибилиси, 1981, с 31-32.
8. Бобохўжаев Н.Қ. Овқатланиш ва саломатлик. Тошкент. “Медицина”, 1985, 13-15
бетлар.
9. Воганов Н.Н. и др. Сов здравоохр. 1989, №3, с 71.
10. Воронина Н.В. Витаминная обеспеченност школников // Медицинский журнал
Узбекистана. – Ташкент. 1990. - №1. –С. 31-33.
11. Валихонов М.Н. Биокимё. Тошкент, “ Университет”, 2008 йил, 290 бет.
12. Долник В.Р. Сушествуют ли биологические механизми регуляции численности
людей?. «Природа», 1992, № 6, стр. 3-16.
13. Дусчанов Б.О. Сточная потребност в энергии и обоснование норм питания
зерноводов в условиях Узбекистана. Мед. журнал Узбекистана. 1995, № 2, стр. 45-46.
14. Дусчанов Б. О. Ерли дон маҳсулотларидаги микроэлементлар таркибий қисмини
гигиеник баҳолаш. Ўзбекистон тиббиёт журнали. 1995 йил, № 4, 10-12 бетлар.
15. Дусчанов Б.О. Сточние энергитические запрати рабочих некоторие отрослей
Узбекистана. Мед. журнал Узбекистана. 1996 г. № 3,33-34 с.
16. Дусчанов Б.О., Юсупова О.Б. Болаларнинг оилада тўғри овқатланишининг
гигиеник асослари. Педиатрия, 2001, № 2, 20-24 б.
65
17. Дусчанов Б.О. ва бошқалар. Умумий гигиена: Тиббиёт институтлари талабалари
учун дарслик.- Т., “Абу Али ибн Сино” номидаги тиббиёт нашри, 2001 йил, 558 бет.
18. Ефремов В.В. Витамини в питании и профилььактики витаминной
недастаточности. М., 1971, стр. 207.
19.Зайченко В.И. и др. Методические рекомендатсии по взрослам изучения
фактического питания и состояния здоровья в связи с характером питаний. М., 1986, 68 с.
20.
Кроснопевсев В.М., Истомин А.В., Серебриков В.С. Эффективност
сбалансированного питания в условиях профилактория для рабочих угольного разреза.
Гигиена и санитарий. М., 1984, №11, 14-16 с.
21. Кроснопевсев В.М., Профиминко Л.С., и др. Потребление основних пишевих
вешеств, состаяние здоровя и физическая работоспособност учашихся средних школ.
Вопроси питания, 1998 г., № 5, стр. 40-43. Московский НИИ гигиени им. Ф.Ф. Эрисмана,
СОЛИУВ, Москва.
22. Курбанов А.Ш. Влияние недастаточности белка в рационе матери во время ее
беременности и лактатсии на развитие физиологических систем началного и
заключителного этапов гидролиза углеводов у потомства. Диссертация на соискание
ученой степени. канд. биол. наук. Ташкент, 1997, 161 с.
23. Каримов О.Р., Қурбонов Ш.Қ., Қурбонов А.Ш. Витаминлар ва маъданли
моддаларнинг овқатланишдаги ўрни. Қарши. “Насаф”, 2004 йил, 68 бет.
24. Латипов Х.М., Сирожиддинов Ш. С. Соғлом турмуш тарзи – саломатлик
марказлари фаолиятининг асосий йўналишига айланмоғи керак // Актуал. проб. Гигиен.
Науки в свете реформи системи здровох. Ўзб-на: Материали науч.- прак. конф.- Ташкент,
1999.- С. 142-145.
25. Мазо В.К., Ширина Л.И. Мед в питания человека: всаичвание и биодотупност.//
Вопроси питаний. -2005.-Том № 74, стр. 52-59.
26. Методические рекомендатсии по вопросам изучения фактического питания и
состояния здоровья населения в связи с характером питания/ Зайченко А.И., Волгарев
М.Н., Бондарев Г.И и др.-Москва, 1986.-86 с.
27. Нормы физиологических потребностей в пишевих вешествах и энергии для
различние групп населения СССР.// Вопр.питаний. 1992, №2, стр. 6-15.
28. Покровский А.А. О биологический и пишевой ценности продуктов питаний. //
Вопроси питаний. 1975 , № 3, стр. 25-40.
29. Покровский А.А. Питания и болезн. Вопроси питаний. 1976, №1, стр. 18-33.
66
30. Рахматуллаев Ё.Ш. Физиологическая обеспеченност пишевими вешествами
учашихся селских школ и её рационализаций. Автореф. диссертация канд. биол. наук. –Т.,
2009.- 20 с.
31. Рахматуллаев Ё.Ш. Қишлоқ мактаби ўқувчиларининг оқилона (рационал)
овқатланиши. / Услубий қўлланма. Проф. Ш.Қ.Қурбоновнинг умумий таҳрири остида.
Тошкент, “Келажакка қадам” х.к, 2006.- 60 б.
32. Рокицкий П.Ф. Биологическая статистика.- Минск: Вишейшая школа, 1967. – 327
с.
33. Сайланова Д.К. Состаяние фактического питания и физического развития детей
1-7 лет в условиях южного приарали (Республика Каракалпакистан). Автореф. дисс. канд.
биол. наук. Т.: 2004, стр. 19.
34. Спиричев В.Б., Блажеевич Н.В., Исаева В.А.//Там же.-1995.-№5-С. 3-8.
35.
Спиричев В.Б. Теоритеческие и практические аспекти современной
витаминологии // Вопроси питаний.- М., 2005.- №5.-С.32-48.
36. Содиқов Б.А., Қўчқорова Л.С., Қурбонов Ш.Қ, Болалар ва ўсмирлар
физиологияси ва гигиенаси. Тошкент, 2006 йил, 234 бет.
37. Тўрақулов Ё.Х. Биохимия. Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти, 1996 йил, 478 бет.
38. Тутелян В.А., Спиричев В.Б., Суханов Б.П., Кудашева В. Н. Микронутриенти в
питании здорового и больного человека.-М.: Колос, 2002.-423 с.
39. Уголев А.М., Груздков А.А. и др. Ферментативние адаптации под желудочной
желези и тонкой кишки и пише с различним содержанием белков , жиров и углеводов. В
кн: Проблеми клинической и эксприменталной энтерологии. Л., 1981, стр. 103-119.
40. Химический состав пишевих продуктов. Справочние таблици содержания
основних пишевих вешеств и энергетической ценности пишевих продуктов. (под. ред.
И.М.Скурихина и М.Н. Волгарёва). М., Кн:1, 1987, стр. 224.
41. Хмелевский Й.В. , Поберезкина Н.Б. Витамини и возраст человека. Киев., 1990,
стр. 168.
42. Шайхова Г.И., Эрматов Н.Ж., Саломова Ф.И., Азизова Ф.Л., Алимухамедов Д.Ш.
Болалар ва ўсмирлар гигиенаси: Тиббиёт институтлари талабалари учун амалий
машғулотлар ўқув дарслиги. -Т.: Тошкент тезкор босмахонаси, 2004 йил.-324 бет.
43. Шарипова Н.В., Дусчанов В.О., Шайхова Г.И., Қурбонов Ш.Қ., Азизова Ф.Л.,
Рахматуллаев Ё.Ш.,Солихова Н.С. “Ўзбекистон Республикаси аҳолиси турли
гуруҳларининг озиқ моддалар ва энергияга бўлган физиологик талаб меъёрлари,
қоидалари ва гигиена нормативлари. Санпин. № 0250 -08,Тошкент, ТТАИФ, 2008 йил, 38
бет.
67
44. Шодиметов Й. Соғлом турмуш тарзи: ижтимоий гигиеник ва экологик
муаммолар.- Тошкент: Абу Али ибн Сино, 1990.- 118 б.
45. Қодиров У.З. Одам физиологияси. Тошкент, “Ибн Сино”, 1996 йил, 478 бет.
46. Қурбонов Ш.Қ., Рустамов С. Қачон, қанча ва қандай овқатланиш керак. Қарши,
“Насаф”, 1994 йил, 92 бет.
47. Қурбонов Ш.Қ. Дармондорилар зарурми? “Қашқадарё” , 1999 йил, 14 апрель.
48. Қурбонов Ш.Қ., Қурбонов А.Ш. Овқатланиш физиологиясининг асослари.
Қарши, “Насаф” нашриёти, 2000 йил, 72 бет.
49. Қурбонов Ш.Қ., Қурбонова Ш.Ш. Танамиз темири. “Моҳият” , 2003 йил, 3
октябр.
50. Қурбонов Ш.Қ. Танамиз темирга муҳтож. “Фан ва турмуш”, 2004 йил, №2-3, 29-
30 бетлар.
51. Қурбонов Ш.Қ. Овқатланиш маданияти. Тошкент, 2005 йил, 206 бет.
52. Қурбонов Ш.Қ., Қурбонов А.Ш., Каримов О. Р. Рационал овқатланиш ва
овқатланиш маданияти. “Рационал овқатланиш ва соғлом турмуш тарзи”, Республика
илмий- амалий анжумани материаллари тўплами. Қарши, 2008 йил, 16- 17 май,51 -52
бетлар.
53. Қурбонов Ш.Қ., Бўриев А. “Кўзга кўринмас, қўлга илинмас (ёҳуд
микронутриентлар ҳақида маълумот). Сиҳат -саломатлик журнали. 2010 йил, № 7 -8, 2-3
бетлар.
54. Қурбонов Ш.Қ., Рахматуллаев Ё.Ш. Микронутриентлар ва соғлом авлод, “Соғлом
авлод учун”, 2010 йил, 11-сон, 24-27 бетлар.
55. Қурбонов Ш.Қ., Дўстов К.Т. Микронутриентлар ва жисмоний қобилият”
Спортда юқори натижаларга эришишда илмий-педагогика ва тиббий-биологик таъминлаш
масалалари мавзусида Республика илмий- амалий анжумани. Тошкент, 2011 йил, 215-216
бетю
56. Қурбонов Ш.Қ., Рахматуллаев Ё.Ш. “Овқатланиш илми” Доктор пресс, 6.12.2011,
№28 , 12 бет; 13.12.2011, №29, 12-13 бетлар.
57. Ҳакимов Ҳ.К. Касаллик сабабчиси -йод танқислиги. Фан ва турмуш журнали.
2004 йил, № 3, 14 -18 бетлар.
58.
http://www.ziyonet.uz
59.
http://www.zoyo.com
60.
http://www.rusmg.ru
61.
http://knowledge.allbest.ru
62.
http://bibliofond.ru
68
63.
http://www.ref.uz
64.
http://edadetey.ru
65.
http://pitanie.ru
Dissertatsiya ishini yozishda yaqindan yordam berganligi uchun ilmiy rahbarim b.f.d. proff.
Shoniyoz Qurbonovich Qurbonovga o`z minnatdorchiligimni bildiraman.
Dostları ilə paylaş: |