Qarshi davlat universiteti
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8
bо‘lib, ularning asosiy funksiyalaridan biri organizmda boradigan moddalar almashinuvi jarayonlarini tezlashtirish yoki katalizatorlik vazifasini bajarishdir [37;38]. Vitaminlar organizmda har xil katalitik funksiyalarni о‘taydi va boshqa ozuqa moddalarga nisbatan juda oz kerak bо‘ladi. Ovqat bilan muayyan vitamin kirib turishiga muhtoj bо‘ladigan hayvonlar organizmida vitamin yoki butunlay hosil bо‘lmaydi yoki kam hosil bо‘lib, fiziologik ehtiyojlarni qondirishga kifoya qilmaydi. Asosan о‘simliklar vitaminlar manbai hisoblanadi, о‘simliklarda vitaminlar yoki organizmda vitaminlarga aylanuvchi moddalar, ya’ni provitaminlar sintezlanadi. Hayvonlardan olinadigan masalliqlarda vitaminlar borligiga sabab shuki, ovqat bilan iste’mol qilinadigan yoki provitaminlardan sintezlanadigan vitaminlar hayvonlarning ba’zi organlarida tо‘planishi mumkin. Hozirgi kungacha 30 ga yaqin vitamin va vitaminsimon moddalar aniqlangan bо‘lib [11; 37], shundan odam 16-18 ta vitaminga muhtoj. Ularning kо‘p qismini organizm ovqat bilan olib turishi zarur. Ba’zi vitaminlar ichak mikroflorasida sintezlanadi va sо‘riladi, shu sababli ular hatto ovqatda bо‘lmaganda ham, bu vitaminlarning kamligi organizmda sezilmaydi [24; 34; 36]. Turli vitaminlarning kimyoviy tuzilishi va biologik ta’siri har xil. Vitaminlarning bu qismi organizmda fermentlarning faol guruhlarini hosil qiluvchi manba hisoblanadi. Ayni vaqtda ayrim vitaminlar fosfatlanadi. Tarkibiga muayyan vitamin kiradigan aktiv gruppa sо‘ngra oqsil bilan birikib, ferment funksiyasini kasb etadi. Bu omillarning aniqlanishi, birinchidan, vitaminlarning modda almashinuviga ta’sir etish mexanizmini, ikkinchidan, organizmga vitaminlar nima uchun juda oz miqdorda, ya’ni milligrammning bir necha bо‘lagicha zarurligini tushuntirib berdi [11; 18; 23; 37; 51]. Ovqatda aksariyat vitaminlarning bо‘lmasligi bir necha vaqtdan sо‘ng о‘limga sabab bо‘ladi, vitaminlar yetishmaganda esa har xil kasalliklar kelib chiqadi. Vitaminlarni N.I.Lunin kashf etgan. Organizm normal fiziologik holatda bо‘lishi uchun hayvonlar ovqatida oqsil, yog‘, uglevodlar, mineral tuzlar va suvdan tashqari, u vaqtda hali ma’lum bо‘lmagan yana qandaydir oziq moddalar zarurligini 1888 yilda N.I.Lunin isbotlagan. Bu xulosa hayvonlar ustidagi tajribalarga asoslangan edi, bu tajribalarda sichqonlarning bir guruhi sut bilan boqilgan, ikkinchi gruppasiga esa sun’iy ovqat – qand, yog‘, sut oqsili (kazein), sut tarkibida bо‘ladigan tuzlar va suv berilgan. Sichqonlarning birinchi gruppasi normal о‘sgan bо‘lsa, ikkinchi gruppasi nobud bо‘lgan. N.I.Lunin tajribalaridan 16 yil keyin Indoneziyada ishlagan vrach Eykman organizmga ovqatning qandaydir qо‘shimcha omillari kerakligini ma’lum qildi. Uning kuzatishlarida 9 tovuqlar tozalangan (pо‘sti artilgan) guruch bilan uzoq vaqt boqilganda kasal bо‘lib, о‘lib qoldi. Tovuqlar kasalligi о‘sha vaqtda Yaponiya, Xitoy va boshqa ba’zi mamlakatlarda keng tarqalgan beri-beri degan kasallikka juda о‘xshar edi. Tovuqlar ovqatiga guruch kepagi qо‘shilganda bu kasallik tuzalgan [51]. Vitaminlar 1910-1912 yillarda keng о‘rganila boshlandi va bu vitaminlar terminini 1912 yilda K.Funk taklif etgan. U mazkur moddalar hayot uchun zarur, deb xulosa chiqargan (vita - hayot, amin - hayot amini demakdir). Lekin amin gruppasi bu moddalarning xarakterli belgisi emasligi keyinchalik aniqlandi. Chunki ularning kо‘pchiligida azot yо‘q. Shunga qaramay, hozirgi kunda vitamin termini о‘rnashib qolgan [37;51]. Ovqatda biror vitamin bо‘lmasa, avitaminoz degan patologik holat rо‘y beradi, ovqatda vitamin yetishmaganda esa gipovitaminoz sodir bо‘ladi. (gipovitaminoz avitaminozdan farq qilib, iste’mol taomlarida ayni vitaminning butunlay bо‘lmasligi emas, kam miqdorda uchrashi tushuniladi. Agar gipovitaminoz vaqtida davolanmasa, avitaminoz xolatiga о‘tib ketadi) Turli avitaminozlar va gipovitaminozlar (masalan, lavsha, raxit, pellagra, polinevrit va b.) klinik belgilari bilan farq qiladi va butunlay boshqa-boshqa kasalliklar hisoblanadi. Organizmga tegishli vitaminni kiritib, har bir avitaminoz yoki gipovitaminozning oldini olish yoki tuzatib yuborish mumkin. Avitaminozlarda yuzaga chiqadigan kо‘pgina hodisalar, har qalay ovqatda vitamin yо‘qligi sababli organizmda ba’zi fermentlar hosil bо‘lishining buzilishi natijasi, ya’ni “afermentoz” natijasidir. Kishilarda uchraydigan avitaminozlarning kо‘pchiligini hayvonlar ustida tajriba qilib vujudga keltirish mumkin. Ammo hayvonlarning hammasi avitaminozlar bilan og‘rimaydi. Masalan, qushlarda lavsha (tsinga) kasalligini vujudga keltirib bо‘lmaydi, dengiz chо‘chqachalarining bu kasallik bilan og‘rishi oson. Shu sababli biror avitaminoz о‘rganilganda, ovqatda shu vitamin yо‘qligidan tez kasallanadigan hayvon tanlab olinadi. Eksperimental hayvonlarda avitaminoz yoki gipovitaminozni hosil qilish uchun ularga sun’iy ovqat aralashmasi beriladi yoki ma’lum vitaminlar bо‘lmagan, lekin oqsil, yog‘, uglevodlar, mineral tuzlar va suv yetarli miqdorda bо‘lgan ozuqa bilan boqiladi. Ovqatda vitaminlar yetarli bо‘lsa-da, sо‘rilmasa (hazm a’zolari kasalliklarida) yoki organizmda о‘zlashtirilmasa avitaminozlar va gipovitaminozlar vujudga kelishi mumkin. Bunday avitaminoz va gipovitaminozlar ikkilamchi deb ataladi [51]. Odam normal ovqatlansa-da, vitaminlarga ehtiyoj oshgan bо‘lsa, masalan, homiladorlik davrida, о‘sish davrida, yuqumli kasalliklarda, antibiotiklar iste’mol qilinganda gipovitaminozlar vujudga kelishi mumkin.
10
Vitaminlar latin alifbosi harflari bilan kо‘rsatiladi va kimyoviy yoki fiziologik nomlari bilan ataladi (fiziologik nomi vitaminning ta’siriga qarab beriladi). Vitaminlar gruppasidagi dastlabki moddalar endigina kashf etilib, ularning kimyoviy tabiati hali aniqlanmagan vaqtda ularni latin harflari bilan nomlash taklif etilgan edi. Hamma vitaminlarni ikki katta gruppaga ajratish mumkin: 1) suvda eriydigan vitaminlar; 2) yog‘da eriydigan vitaminlar [11; 23; 37; 51]. Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|