Qafar Çaxmaqlı Dağlıq Qarabağ işğaldan əw əl və sonra

nası, mədəniyyət evi, kitabxana, istirahət ocaq- 

ları, pioner düşərgəsi vardı.

Ermənilər bu müəssisənin  inkişafı  üçün  ça- 

lışırdılar,  çünki  belə  hesab  olunurdu  ki,  o 

DQMV-də  erməni köçünün qarşısmı  alacaq.  O 

biri  tərəfdən  isə  türk-müsəlman  əhalinin  yaşa- 

dığı  kəndlərə  biganə  münasibət  göstərirdilər, 

bunun da səbəbi  vardı, ermənilər bütün imkan- 

lan  işə  salmışdılar ki,  DQMV-də  azərbaycanlı 

yaşamasın.

Muxtar  Vilayətdə  yeyinti  sənayesi  xüsusən 

şərabçılıq  sürətlə  inkişaf  edirdi.  Azərbaycan 

burada  şərabçılığm  sənaye  əsasmda  inkişafını 

təmin  etmişdi.  Əsgəranda,  Qırmızı  Bazarda, 

Xankəndidə,  şərab  -   konyak  zavodlan  işə  sa- 

lınmışdı.

Şərabın  ilkin  emalı  müəssisələri  isə  Dağlıq 

Qarabağm  hər təsərrüfatmda var idi.  Qarabağ 

Şərab  Tresti  təkcə  SSRİ-də  deyil,  bütün  dün- 

yada məşhur idi.  Bu  trest ümumi  sənaye məh- 

sulunun  34%-ni  verirdi.  Yağ-pendir  zavodu, 

Elektrozavod, Qarabağ Xalçaçılıq fabriki (1929), 

yerli xammala əsaslanan tikinti materialları mü- 

əssisələri,  meşə  kombinatlan,  şəhər  və  kənd- 

lərdə  yerləşən  saysız-hesabsız  istehsalat  kom- 

binatlan  bütün  SSRİ-də  məşhur  idi.  Maraqlı

46

bir məqam:  Dağlıq Qarabağda Tikiş  fabriki ti- 

kilməsi  qərara  alınarkən  erməni  zəhmətkeşlər 

Bakıya MK-ya belə bir müraciət  etmişdilər ki, 

“biz  bu müəssisəyə  26  Bakı  Komissarlanndan 

olan  Məşədi  Əzizbəyovun  admın  verilməsini 

xahiş  edirik”.  Görəsən,  bunu  ermənilər  nədən 

istəmişdilər,  Qatı  şovinist,  insan  qamna  susa- 

mış  cəllad  Ş.Şaumyanm  silahdaşı  olduğuna 

görəmi,  yoxsa  Azərbaycanm  onlara  qayğısına 

hörmət,  ehtiram əlaməti olaraqmı?

60-cı  illərdə  Azərbaycanda  sənaye  məhsulu 

istehsalı  94  faiz artmışdı,  DQMV-də  isə bu rə- 

qəm  181%  olmuşdur.  60-cı  illərdə bu vilayətə 

qoyulan vəsait  20  dəfə  artmışdı.  (1  milyondan 

20 milyona qədər)

Dağlıq Qarabağın kənd təsərrüfatı  da qonşu 

bölgələrdən  daha  yaxşı  inkişaf etmişdi.  1950- 

•60-cı  illərdə  DQMV  kənd  təsərrüfatmı  inkişaf 

etdirmək  üçün  uzunmüddətli  kreditlər  aynldı. 

Qısa  müddətdə  6  dəfə  DQMV  xalq  təsərrüfa- 

tma  15  milyon 997 min manat vəsait aynlmış- 

dı.  Tədqiqatçı  Nazim  Məmmədov  yazır  ki, 

1969-cu ildə  Azərbaycanda hər bir kənd təsər- 

rüfatında  işləyən  kolxozçulann  aylıq  qazancı 

orta  hesabla  143  manat  idi.  Apanlan  araşdır- 

malar  nəticəsində  məlum  olur  ki,  Azərbayca-

47

---

ti  nəticəsində  xalqımız  ağır  məhrumiyyətlərə 

məruz qaldı  və  hissə-hissə min illər boyu  yaşa- 

dıqlan  öz doğma tarixi-etnik torpaqlanndan  di- 

dərgin düşdülər.

1950-ci  ildə DQMV-də  128 min əhali  yaşa- 

yırdı,  onun 79%-i kənddə,  21%  şəhərdə idi,  bu 

rəqəm  1970-də  artıq  belə  idi  -   62%  kənddə, 

38%)  şəhərdə.  Xankəndi  kiçik  bir  qəsəbədən 

modem bir şəhərə  çevrildi.  Əhalinin həyat tər- 

zi  yüksəldi.  1950-1960-cı  illərdə  DQMV-də 

yaşayan  əhalinin  sosial-iqtisadi  vəziyyətin  at- 

masmı  əmanət kassalannda  saxlanılan pullarm 

miqdanmn xeyli artması müəyyən edirdi.

DQMV-də əsaslı tikinti işlərinin geniş vüsət 

alması,  Sov.İKP  MK və  SSRİ Nazirlər  Soveti- 

nin  1965-ci  il  oktyabnn  4-də  qəbul  etdiyi  -  

“Azərbaycan hökumətinə əsaslı tikintinin plan- 

laşdmlması, əməyi və əmək haqqınm maliyyə- 

ləşdirilməsi  sahəsində  əlavə  hüquqlar verilmə- 

si  haqqmda”  qərann  həyata  keçirilməsi  ilə  də 

bağlı  olmuşdur.  Çünki  həmin  vaxtdan  sonra 

Bakıda  evtikmə  kombinatı,  Sumqayıt  və  Min- 

gəçevirdə  evtikmə  zavodlan,  Sumqayıtda  şüşə 

zavodu  və  dəmir-beton  hissələri  istehsal  edən 

zavodlar  tikilib  istifadəyə  verilmiş  və  istehsal

50

olunan  tikinti  texnikaları  vaxtmda  DQMV-yə 

çatdınlmışdır.

Dövlətimizin  DQMV-də  apardığı  tikinti  - 

abadlıq işləri vilayət sakinlərinin  mənzilə olan 

tələbatmm  ödənilməsində  böyük  əhəmiyyətə 

malik  oldu.  1969-cu  ilin  məlumatma  görə, 

Dağlıq  Qarabağda hər adama orta hesabla 7-8 

kvadratmetr  mənzil  sahəsi  düşürdü  ki,  bu 

ümumrespublika  göstəricilərdən  2,5  dəfə  çox 

demək idi.  Bununla belə,  DQMV  XDS  “tikin- 

ti, şəhərsalma və arxitektura sahəsində səlahiy- 

yət”lərindən  -   şəhərsalma,  arxitektura,  komp- 

leks  tikinti  işləri,  şəhərlərin  və  digər  yaşayış 

məntəqələrinin,  muxtar vilayət  ərazisində  yeni 

tikintinin  yerləşdirilməsi,  habelə  sənaye,  nəq- 

liyyat,  mədəni-məişət  və  digər  obyektlərin  ge- 

nişləndirilməsi,  yenidən  qurulması  işinə  rəh- 

bərlik etməklə  məqsədli  şəkildə  DQMV  ərazi- 

sində ermənilər yaşayan kəndlər abadlaşdmlır, 

əksinə  azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlərin  heç 

birində  sosial  obyekt  tikilmirdi.  Nəticədə, 

azərbaycanlı  kəndləri  boşalıb  dağılır  və  xara- 

bazara çevrilirdi.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur 

ki,  1959-1967-ci  illərdə  DQMV-də  yaşayış 

məskənlərinin  sayı  242-dən  235-ə  enmişdir.

51

---

Vilayətdə azalan həmin 7 kənd azərbaycanlıla- 

nn  yaşadığı  kəndlər idi.  Həmin  kəndlər  ya ta- 

mam dağılmış  və  ya yaxmlıqda yerləşən ermə- 

nilər yaşayan kəndlərə birləşdirilmişdir.  Ennə- 

nilər  yaşayan  kənd,  qəsəbə  və  sovetliklər  mə- 

dəni-məişət  obyektləri,  işıq,  istiliklə  təmin  ol- 

duğu halda, Vilayətdə rəhbərlik edən daşnaklar 

antitürk,  antiAzərbaycan  siyasətini  davam  et- 

dirərək  azərbaycanlı  kəndlərinə  həmişə  biga- 

nəlik göstərmiş və burada yaşayan azərbaycan- 

h  gənclərin  iş,  yaxşı  yaşayış  dalınca  gedərək 

qədim  ata-baba  yurdlanm  tərk  etməsinə,  nəti- 

cədə,  azərbaycanlılann  saymın  azalmasına  gə- 

tirib çıxarmışdır.

Yuxanda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Azərbayca- 

nm  digər bölgələrindən  fərqli  olaraq,  DQMV- 

nin  şəhər,  rayon,  qəsəbə  və  kəndlərində  iri- 

həcmli  kompleks  tikinti  işləri  həyata  keçiril- 

mişdir.  Lakin bütün  bu müvəffəqiyyətlərlə  ya- 

naşı,  DQMV-də ictimai və  fərdi mənzil tikinti- 

si  üçün  aynlan  dövlət  vəsaiti,  Dağlıq  Qarabağ 

rəhbərliyi  tərəfindən  qəsdən  Azərbaycan  Res- 

publikasma  qarşı  süni  narazlıqlar  yaratmaq 

məqsədilə  səmərəli  istifadə  edilmir  və  ya  isti- 

fadəsiz  qalırdı.  Məsələn,  1963-cü  ildə  mənzil 

tikintisi kəsirlə yerinə yetirilmişdir.  1968-1969-

52

cu illərdə isə  1  milyon 517 min manat dəyərin- 

də  tikinti-quraşdırma  işləri  görüləcəyi  halda, 

177,7  min  manatlıq  (ümumi  vəsaitin  53  faizi 

dəyərində),  kommunal  tikinti  sahəsində  isə 

planda  nəzərdə  tutulan  298  min manatlıq  əvə- 

zinə  190,  9 min manathq tikinti-quraşdıraıa iş- 

ləri  görülmüşdür.  Bundan  əlavə,  DQMV-nin 

ən böyük  tikinti  təşkilatından biri  olan  9  saylı 

Tikinti  Tresti  1968-1969-cu  illərdə  respub- 

likamızm tikinti təşkilatmdan hər cür köməklik 

almasma  baxmayaraq,  mənzil  tikinti  işlərini 

kəsrlə yerinə  yetirmiş və  əvəzində  Azərbaycan 

hökumətini  günahlandırmışdır.  9  saylı  Trestin 

səhlənkarlığı,  yantmaz  təşkilatçılığı  və  vilayət 

rəhbərliyinin məkrli siyasəti nəticəsində,  1969- 

cu  ildə  Ağdərə  rayonunda  527  kvadratmetrlik 

16  mənzilli  yaşayış  binası,  Hadrut  rayonunda 

527  kvadratmetrlik  16  mənzilli,  Xocavənd  ra- 

yonunda 315  kvadratmetrlik  12  mənzilli,  Xan- 

kəndidə  1208  kvadratmetrlik  sahəsi  olan,  32 

ailəlik  yaşayış  evləri  Azərbaycan hökumətinin 

dəfələrlə xəbərdarlıq etməsinə baxmayaraq, is- 

tifadəyə verilməmişdir.

60-cı  illərdə  tikilərək  istifadəyə  verilmiş 

mənzillərin  çoxu  dövrün  tələbləri  səviyyəsin- 

dən  aşağı  idi.  Bunlann  çoxunda  keyfiyyətsiz-

53

---