41
yazmıĢdı: «Doktor heç kəsin düĢmanı deyildi, o insanlığa qarĢı gələnlərin düĢmənı
idi».
Aprelin 7-də Vanı mühasirəyə alan ermənilər Qala içəsrisində olan əsgər və
xalqa yardımların qarĢısını kəsdilər. 10 mindən artıq erməni silahlı quldur dəstəsi artıq
«xəyallarını gerçəkləĢdirməyə» yaxın olduqlarını bildirirdilər. Qaladakı az miqdarda
türk əsgəri və mülki əhali may ayının sonuna qədər duruĢ gətirə bildilər, Ģəhər təslim
oldu. Həm mühasirə zamanı, həm də ondan sonra burada minlərlə türk-müsəlman vəh-
Ģicəsinə qətl edildi. ġəhərdəki bütün məscidlər yandırıldı, orada bir nəfər də olsun türk
qalmadı. Ermənilər əllərinə düĢən hər kəsi – qadın, qoca, uĢaq demədən kəsir, iĢ-
gəncələrlə öldürürdülər. Öncə ermənilərin, sonra isə rusların iĢğal etdiyi Vanda əsl
soyqırım həyata keçirildi. Van mərkəz, Səlimbəy məhəlləsi, ErciĢ, KıĢla məhəlləsi,
Zeve kəndi, Baxçasaray kəndi, Çaldıran, Ataköy və baĢqa yerlərdə iĢgəncə ilə öl-
dürülən türklər toplu olaraq da basdırılırdı. Bu vəhĢətlər rus zabitləri tərəfindən də təs-
diq edilmiĢdir .
Həmin illər elə bir vəziyyət yaranmıĢdı ki, ermənilər türk dövlətinə və
ordusuna xidmət etmək istəmirdilər. Onların bir çoxu Erməni Kilsəsinin təlimatı ilə
əsgərliyə getməkdən yayındılar, bir çoxu isə «kilsə xidmətçisi» kimi göstərilərək
hərbi qulluqa alınmadılar. Kilsələr silah anbarlarına çevrilmiĢdi. 1915-ci ilin
iyulunda rus ordusuna təslim olan Ərzincanda ermənilər qətlləri artırdılar, onlar
köməksiz dinc əhaliyə Bayburtda da, GümüĢhanədə də divan tuturdular. Onların tö-
rətdikləri vəhĢiliklər rus zabitlərini belə heyrətdə buraxmıĢdı: «evlərə toplayaraq
onları yandırmaq, küçə və bayırda rast gələrkən türkə heyvan kimi davranmaq,
hamilə qadınların qarınları yarılaraq çıxarılan uĢaqlar qucaqlarına verilib sonra
öldürmək». Gənc qızların namuslarına toxunularaq ciyərlərini divarlardan asırdılar.
Evlərdə od vurulub yandırılan türklər çölə çıxarkən süngülərlə yerindəcə öldürülür-
dülər. Osmanlı ordusu Ərzincanı təkrar ruslardan alandan sonra 3-cü Ordu
Komandanının BaĢ Komandanlığa 16 fevral 1918-ci il tarixli raportunda deyilirdi:
«Çardaxlı boğazından Ərzincana qədər bütün kəndləri, hətta xırdaca bir sığınacaq
belə qalmamaq Ģərti ilə dağıdılmıĢ gördüm. Bağçaların ağacları belə kəsilmiĢ,
kəndlərdən bir fərd sağ qalmamıĢdır. Ermənilərin Ərzincanda etdikləri faciələri
42
dünya tarixi bu günə qədər görməmiĢdir. Üç gündən bəri ermənilər tərəfindən
öldürülüb meydanda qalan islam cənazələri topladılmaqdadır». Rusların Ġkinci
Ərzurum Qala Topçu Alayı komandani Tverdoxlebov qeyd edirdi ki, bir gündə 800
türkü öldürən ermənilərdən yalnız bir nəfər ölmüĢdü.
Ermənilər Ərzincandan Ərzuruma qaçmıĢdılar, yol boyunca türk kəndlərini
bütün əhalisi ilə birlikdə məhv etmiĢdilər. Bunlara da rus zabitləri Ģahidlik etmiĢlər
(104). Erzurumda erm+ənilər möhkəmləndilər, onlara bol miqdarda silah-sursat, təĢ-
viqat materialları gətirildi. Bu silah və hərbi sursatların Batum və Konstansadan
Trabzon vasitəsilə ruslar və ingilislər tərəfindən göndərildiyi məlum idi. O zaman
Bağçasarayda Ġsmayılbəy Qaspıralı tərəfindən çıxarılan «Tərcüman» qəzeti Ərzu-
rumdakı bu erməniləri silahlandıran ingilisləri kəskin tənqid atəĢinə tutmuĢdu.
Ermənilərin bir qisminin isə öz silahları ilə rusların ordularına daxil olmaları da o
dövrün mətbuatında qeyd olunmuĢdu. Rus zabiti öz xatirələrində yazırdı ki, «cəbhə-
də öz cəngəvərliklərini göstərə bilməyən ermənilər özlərini mülki əhalinin üstündə
sınayırdılar. Tərcun qəsəbəsində məscidə dinamit qoyub partlatdılar. Hər tərəfi
ölülərlə dolu olan qəsəbədə ermənilər 700-dən çox məsum uĢaq qətl etmiĢdilər. Rus
əsgər və zabitlərinin gözündən yayınıb Ərzurumun Təpəköy məhəlləsində bütün
xalqı qətl etmiĢdilər. Ərzurumda 11 – 12 mart gecəsi evlərə doldurulub yandırılaraq
öldürülən türklərin sayısı 15.000 nəfərdən çox olmuĢdur. Bu qətliamları öz gözləri
ilə görən rus zabiti Tverdoxlebov qeyd edirdi: «Bu hadisələr erməni mütəfəkkirlərin
məfkurələrini aĢkar surətdə ortaya qoyur. Heç kim bu hadisələrin olmadığını söyləyə
bilməz».
1917-ci ilin sonundan baĢlayaraq Rusiyanın Qafqaz ordusunun ġərq
cəbhəsindən çəkilməsi ermənilərin ürəyincə deyildi və Rusiyanın çəkilərkən
ermənilərə təhvil verdikləri silahlarla acıqlarını yerli əhalidən çıxırdılar. Onlar
rusların qoyub getdiyi silah-sursatla əliyalın əhaliyə divan tutmağa baĢladılar. Qur-
duqları Erməni Hərbi Diviziyası vasitəsilə Ərzurumu əldə saxlamaq istədilər. Bolqa-
rıstan ermənisi polkovnik Torqom bu Diviziyaya komandir təyin olunmuĢdu. Rus
Ordusunun BaĢ Komandanı OdiĢelidze bütün komandirləri yanına toplayıb Ģəhərdə
zülmlərə son verilməsini tapĢırsa da, ermənilər dinc durmadılar. Bu hadisələrin canlı
43
Ģahidi Tverdoxlebov qeyd edirdi ki, «ermənilər rüzgar əkdilər, fəqət rüzgar əkənin
fırtına biçəcəyini unutdular». Ermənilər eyni zamanda ingilis və ruslara casusluq
fəaliyyətlərini də davam etdirirdilər. Bu bölgələrdə hələ müharibədən əvvəl informa-
siyanı anında rəqib dövlətlərə çatdıran erməni casus Ģəbəkəsi qurulmuĢdu. Adanalı
müəllim Abraham Salcıyan, Artin Dörtyollu, Petros Torosoğlu, müəllim Aqop hərbi
məhkəmə tərəfindən mühakimə olunarkən günahlarını boyunlarına aldılar. Onların
ifadələri ilə Dörtyol, Kozan, Saimbəyli, Diyarbəkir, Trabzon, Ərzurumdan çoxlu miq-
darda silahın, dinamitin, barıtın yeri təsbit edildi. Hələ 1909-cu il Adana hadisələrində
fəal olan «hnçak»çılar və daĢnaklar (papaz Dersak, Karapet, Ġsgəndər) yaxalanıb
edam edildilər.
Osmanlı bir hüquq dövləti idi. Ölkənin zəif düĢməsi səbəbindən və
müharibənin baĢını qatması ermənilərə əl-qol açmağa imkan vermiĢdi, lakin zaman
hər cinayəti öz yerinə qoyacaqdı, ermənilərin düĢmənçilik hərəkətlərinə uyğun da
müəyyən qərarlar və qanunlar çıxarmasını qaçılmaz edəcəkdi. ġərqdə düĢmənlə
müharibədə keçmiĢ «sadiq təbəə»nin xəyanəti Osmanlı dövlətini tədbirlər görməyə
sövq etməli idi. 1915-ci il Təhcir olayı, yəni erməni əhalinin müharibə bölgəsindən
köçürülməsi və Osmanlı sərhədləri içərisində daha təhlükəsiz bir yerdə
məskunlaĢdırılması o dövr üçün ən doğru addım idi. 2007-ci ildə Ġstanbulda öldürülən
«Agos» qəzetinin baĢ redaktoru Hrand Dinkin belə bir iddiası var idi ki, əhalinin öz
yerindən-yurdundan baĢqa yerə sövq edilməsi əsl soyqırımıdır. Halbuki tarixdə savaĢ
bölgələrindən mülki əhalini çıxarmaq humanist addım hesab olunur. Müharibə
tarixlərinə nəzər salsaq, belə hadisələrin çox olduğunun Ģahidi olarıq. Bunlardan bi-
rini ABġ özü 1944-cü ildə etmiĢdir. Yaponiya ilə müharibə vəziyyətində olan
Amerika ġərq sahillərində yaĢayan yapon vətəndaĢlarını ABġ-ın içərilərinə
köçürməli olmuĢdu. Əslində ermənilər xəyanət etmiĢdilər. Buna ən yumĢaq cavab
isə köçürülmə idi.
Osmanlı dövlətinin səfərbərlik elanından sonra komitələr rusların gəliĢini
eĢidərək onların iĢğalını asanlaĢdırmaq üçün hər cür təxribatlara əl atırdılar. Bir
qəzet yazırdı ki, onlar, hətta o dərəcədə qudurmuĢdular ki, küçə ilə hərəkət edən jan-
darm və dövlət məmurlarına hücum edir, xəlvətə salıb onları öldürürdülər. Erməni
Dostları ilə paylaş: |