"Platonizm Mickiewicza"

---

 

 

Teksty Drugie 2006, 1-2, s. 172-180               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

„Platonizm Mickiewicza” 

 

Maria Kalinowska 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

http://rcin.org.pl

---

„Platonizm  M ickiew icza”

P lato n izm  polskich rom antyków  należy do tych fascynujących zagadnień z za­

kresu  recepcji dziedzictw a antycznego, k tóre w ym agają ponow nego i pełnego opra­

cow ania,  uw zględniającego  w spółczesny  stan  b ad a ń   n ad   rom antyzm em .  Z adanie 

to  b ardzo tru d n e .  P rzede  w szystkim  ze w zględu na  szerokie,  ró żnorodne  i  fu n d a ­

m en taln e  w ystępow anie  wątków,  m otywów  i  in sp ira cji  p la to ń sk ic h   w literatu rz e, 

sztuce  i  m yśli  tego  okresu:  od  wczesnego  ro m an ty zm u   po  tw órczość  m istyczną 

Słowackiego,  od  podstaw   estetycznych  k ie ru n k u   do  kw estii  religijnych  i  aksjolo­

gicznych,  od rom antycznej  recepcji m itów   ożyw ianych  przez  P latona  do  stru k tu r 

dialogicznych w p ism ac h  N orw ida  i  Słowackiego,  od m itu  osoby P latona  do fu n k ­

cji postaci  S okratesa...  D rugą  tru d n o ścią, k tórą n apotyka badacz, w chodząc w ob­

szar  ta k   zasadniczej  dla  europejskiej  k u ltu ry   pro b lem aty k i  jest  konieczność  wy­

raźnego  sprecyzow ania p rze d m io tu  refleksji,  skoncentrow ania b a d a ń  w okół ściśle 

określonego  ośrodka  problem ow ego.  N ie  jest  to  więc  zad an ie  łatw e,  wym aga  od 

badacza  ró żnorodnych  kom p eten cji,  zm usza  do  precyzji,  ale  i  szerokości  ujęcia, 

do  jasnych  i  zdecydow anych  w yborów   m etodologicznych,  a  rów nocześnie  otw ar­

cia  na w ieloaspektow ość  i  rozległość  zagadnienia.

Praca  M o niki  R udaś-G rodzkiej1  dotyczy,  jak  in fo rm u je  ty tu ł,  m otywów  p la ­

to ń sk ich   w  życiu  i  tw órczości  A dam a  M ickiew icza  w  okresie  w ileńsko-kow ień- 

skim   (na  m arginesie:  czy to pow rót  w b ad a n ia ch  rom antycznych  do  form uły „ży­

cie  i  tw órczość”?  I  druga  uwaga:  co w łaściw ie  oznacza  kategoria  „m otyw u”  w od-

N  

M .  R u d a ś-G ro d z k a  „Spraw ić,  aby  idee  śpiew ały”.  M o ty w y  platońskie  w   życiu  i  twórczości 

A d a m a  M ickiew icza   w   okresie  w ileńsko-kow ieńskim ,  W y d a w n ic tw o   I n s ty tu tu   B a d a ń  

L ite r a c k ic h ,  W a rsz a w a   2003.

http://rcin.org.pl

---

Kalinowska  „Platonizm  Mickiewicza”

n ie sie n iu   do  kateg o rii  „życia”?).  A utorka  w  pracy  swej  przyjęła  b ardzo  szeroką 

koncepcję  zarów no  p la to n iz m u ,  jak  i  p la to n iz m u   M ickiew icza.  P lato n izm   -   za 

Lovejoyem  -  d efin iu je n ie jako zam k n ięty  system  filozoficzny, ale raczej  jako zbiór 

rozproszonych,  często w ykluczających  się  idei,  n ato m iast  p la to n iz m  M ickiew icza 

określa  „jako  pew ien  sposób  odczuw ania  i  przeżyw ania  św iata,  a  więc  rodzaj  p o ­

etyckiej  w rażliw ości  oraz  in te le k tu aln ej  i  duchow ej  postaw y p isa rz a ”  (s.  9).  K on­

sekw encje przyjęcia ta k ich  -  szerokich -  p erspektyw  badaw czych są bardzo zasad­

nicze  dla  pracy:  coś w sensie  poznaw czym   zyskujem y,  rów nocześnie  tracąc  z  pola 

w idzenia  n iek tó re  z  b ardziej  szczegółowych  zagadnień.

R ozdział pierw szy  dotyczy p la to n iz m u  -   i  jak  pisze  autorka,  zresztą  dość  n ie ­

jasno  -   jego  m itów  w  okresie  n eo h ellen izm u   (na  m arginesie  pojaw ia  się  pytanie, 

czy  nie  lepiej  używać  w  o d n ie sie n iu   do  „ n e o h ellen izm u ”  pojęcia  k ie ru n k u   czy 

tendencji?).  M onika  R udaś-G rodzka  omawia  europejskie  kon tek sty   p la to n iz m u  

M ickiew icza. Jej wywód k on cen tru je się wokół h istorycznie sytuow anego, ale i p ro ­

jektow anego  na  p y ta n ia  dotyczące tw órczości M ickiew icza  p ro b lem u   systemowo- 

ści  i  je d norodności  m yśli  P lato n a,  czyli  wokół  opozycji:  anty n o m iczn a  i  pełna 

sprzeczności w izja  świata  a  systemowość  m yśli  P latona.  W ażne  m iejsce w rozw a­

żan iach   au to rk i  p ełn i  też  opozycja:  „arystotelizm   contra  p la to n iz m ”  (s.  18).  B ar­

dzo  interesująco  zarysowuje  R udaś-G rodzka  paradoksalność  m yśli  P latona,  wie- 

lokierunkow ość  filozoficznych  i  k u ltu ro w y ch   in sp ira c ji  cz erp an y ch   w  trad y c ji 

europejskiej  z  jego  dzieł,  in sp ira cji  zw iązanych  z  p rze m ian a m i  sposobów   ro zu ­

m ien ia  m yśli  filozofa.

A utorka  k o n ce n tru je  w  tym   rozdziale  swą  uwagę  na  „o d ro d zen iu ”,  jak  pisze, 

zainteresow ania  P lato n em  na  przełom ie X V III  i X IX  w ieku.  P lato n izm  ro zp a try ­

w any  w  tym   p o rzą d k u   staje  się  -   zd a n ie m   R udaś-G rodzkiej  -   jedną  z  podstaw o­

w ych  przesłanek  tzw.  „greckiego  o d ro d ze n ia”,  czynnikiem   b u d u ją cy m   neohelle- 

n iz m   p rzełom u  wieków.  Wywody  au to rk i  są  jeszcze  jednym   potw ierdzeniem ,  że 

ro m an ty zm  n ie pow stał w opozycji do trad y c ji greckiej, ale niejako w yrasta z rein- 

te rp re ta c ji tej  tradycji.  I  choć  w książce  m yśl  ta  nie  została  sform ułow ana  w prost, 

to  rozw ażania  R udaś-G rodzkiej  ukazują  rom antyków   jako  praw dziw ych  herm e- 

neutów  k u ltu ry  antycznej, odkryw ających jej  rzeczyw iste bogactwo i sens, jej praw ­

dziwe, zagubione przez  now ożytnych klasyków  oblicze.  Powracający, na  nowo  od­

kryw any  p la to n iz m   staje  się  w  p o rzą d k u   rozw ażań  au to rk i  n iejako  n ajw ażn iej­

szym  p o śred n ik iem   m iędzy  odkryw aną  k u ltu rą   grecką  a  rom antyzm em .  Ten  kie­

ru n e k   m yślenia  d o k u m en tu ją  i  potw ierdzają  w szystkie  rozdziały  pracy,  u g ru n to ­

w ując  i  poszerzając  naszą  wiedzę  o  antyku rom antyków.

P odkreślana  przez  autorkę  „paradoksalność” m yśli  i postaw y P lato n a  staje  się 

podstaw ą  do  o dsłaniania  specyfiki  p la to n iz m u   M ickiew icza,  polegającego  (taka 

optyka dom inuje zwłaszcza we w stępnych rozw ażaniach) na skierow aniu jego tw ór­

czości:  1)  przeciw ko wszelkiej  system owości,  2)  ku  b ardzo  szeroko  ro zu m ian em u  

entuzjazm ow i  jako postaw ie estetycznej  i m oralnej.  F o rm u łu jąc  trafn e  i  in te resu ­

jące  tezy,  badaczka  n ie  u n ik n ęła  niebezpieczeństw   zw iązanych  z  przyjęciem   tak 

w szechstronnego  ro zu m ien ia  p lato n izm u .  W   św ietle  sform ułow anych  przez  Ru-

http://rcin.org.pl

---

R oztrząsania  i  ro z b io r y

daś-G rodzką  założeń  posługiw anie  się  w  b ad a n ia ch   n a d   M ickiew iczem   szeroką 

koncepcją  p la to n iz m u  w ydaje  się  trafn e, pozw ala  uchw ycić  w ieloaspektow ość  za­

g ad n ien ia,  jed n ak   -   zwłaszcza  z  tego  pow odu  -   wym aga  szczególnej  ostrożności 

i dyscypliny m etodologicznej. N ie może znaczyć w szystkiego, bo przestaje być fu n k ­

cjonalną  kategorią w b ad a n ia ch  literackich.  R ozdział pierwszy,  zakreślający ram y 

rozw ażań  au to rk i, nie  jest  w olny od  ogólnikow ych  i nieprecyzyjnych  ujęć, n ie jas­

nego stosow ania kateg o rii badaw czych  („nurt światowości w X IX  w ieku zapocząt­

kow any przez  W in ck e lm a n n a”,  s.  22),  „przeskoków ”  m yślowych,  zaburzenia  p o ­

rzą d k u   historycznego...  K ilka  przykładów :  autorka  raz  po  raz  porzuca  historycz­

ny p o rządek w ywodu i, m ożna pow iedzieć, w olno  jej  to czynić, jed n ak  ch a rak te ry ­

zuje  p rze m ian y   św iatopoglądow e  m łodego  M ickiew icza  przy k ład am i  z  p relekcji 

paryskich, n ie zachow ując  pro p o rcji m iędzy p o rzą d k iem  syntetycznego  (całościo­

wego, p o n ad  p rzem ian am i)  ujęcia m yśli poety, a  jej  ujęciem  w h istorycznym  i b io ­

graficznym   rozw oju.  N a  m arginesie  dodajm y,  że  fragm enty,  w  któ ry ch   autorka 

przyw ołuje  w ypow iedzi M ickiew icza  z  p relek cji  paryskich,  należą  do  najciekaw ­

szych  p a rtii  rozpraw y,  ale  praw ie  nie  są  zin terp reto w an e  i  za burzają  przyjęty p o ­

rządek  rozw ażań.  C elnie  dobrane,  pokazują  d ynam ikę  m yśli  i  p rz e m ia n   d u ch o ­

wych M ickiew icza,  odsłaniają  au tentyczne perspektyw y dalszych b ad a ń  n a d   in te ­

resującym   au to rk ę  tem atem .

W  rozdziale  d ru g im   i  trze cim   R udaś-G rodzka  zarysow uje  tło  dla  p la to n iz m u  

M ickiew icza:  k o n ce n tru jąc  się  na  środow isku  uniw ersy teck im   (profesorow ie  -  

G rodek  i  Borowski)  i  p rzyjacielskim  

( J e ż o w s k i )  

poety,  ukazuje,  jak  silne  i w ielo­

stro n n e  były  in sp ira cje  p la to ń sk ie  w  k ręgu  m łodego  M ickiew icza.  P rzedstaw ia 

„uw ielbienie  G ródka  dla  P la to n a ”  (s.  71)  oraz w ątki p lato ń sk ie w p rac ach  Borow­

skiego,  zapośredniczone  przez  m yśl  H erdera.  G rodek  w  u jęciu  R udaś-G rodzkiej 

to  „uw ielbiany  p ro fe so r”  (na  m arg in esie  jed n ak   dodajm y,  że  relacje:  G rodek  -  

M ickiew icz  i filom aci n ie były ta k  całkiem  idealne  i pozbaw ione napięć).  G rodek 

zatem   w  tej  optyce  to  ktoś,  kto  zaważył  na  obliczu  duchow ym   i  in te le k tu aln y m  

p okolenia  M ickiewiczow skiego,  kto  n ie m al  stał  się  praw odaw cą  nowego,  ro m an ­

tycznego  ru ch u ,  jeżeli  zgodzić  się  z  tezą  au to rk i  -   n ieform ułow aną  w prost,  ale 

niejako  sugerow aną  w  całym   wywodzie  m yślowym   -   że  pokoleniow a  fascynacja 

P lato n em   m iała  n iejako w ym iar  p rek u rso rsk i wobec  rom antyzm u,  a  p rzełam ując 

skostniałe  w yobrażenia  o  an ty k u   g reckim ,  utorow ała  drogę  rom antyzm ow i.  To 

oczywiście  zbyt  daleko idący w niosek i  autorka  pokazuje  jednak w yraźnie  ogran i­

czenia  postaw y G ródka.  Pozostaje n ato m ia st pro b lem  ta k  szerokiego  ujęcia p la to ­

n iz m u   i  płynących  z  niego  inspiracji:  m oże  zbyt  często  staje  się  on  w w yw odach 

R udaś-G rodzkiej  (zwłaszcza w pierw szej  części książki)  w łaściwie  synonim em  ro ­

m antyzm u,  nowych, w czesnorom antycznych ten d en cji,  z  ich  d ążeniem  do  ideału, 

w izją  p rzyjaźni,  m iłości,  godności  je d n o stk i...  M oże  zresztą  praca  b ardziej  niż 

o p la to n iz m ie tra k tu je   o wpływie  k u ltu ry  niem ieckiej  p rzełom u X V III  i X IX  w ie­

k u  na  środow isko  in te le k tu aln e W ilna czasów m łodego M ickiew icza?  O  zapośred- 

n ic ze n iu  m yśli  P latona w tej  form acji pokoleniow ej  i in te le k tu aln ej  przez k u ltu rę  

niem iecką?

http://rcin.org.pl

---

Kalinowska  „Platonizm  Mickiewicza”

Z całą pew nością  zam ysłem  au to rk i było pokazanie  różnorodnego  oblicza te n ­

d encji m ieszczących się w k ręgu in sp ira cji P latonem , różnych w ym iarów  p latoni- 

zm u M ickiew iczow skiego k ręgu przyjacielskiego  i  jego form acji pokoleniow ej:  od 

oblicza stricte  in telek tu aln eg o ,  przez  obyczajowe  i  społeczne  do  poetyckiego  i  d u ­

chowego,  w w ym iarze  indyw idualnego  losu  nie  tylko  M ickiew icza,  ale  i  poszcze­

gólnych  jego  przyjaciół  i  w  aspekcie  dziejów   g ru p y   pokoleniow ej.  T aki  zam iar 

z  pew nością  pow iódł  się  i  jego  b ardzo  interesu jącą  realizację  w idzim y  zwłaszcza 

w części  pierw szej  książki,  gdzie  po  rozd ziałach  w stępnych  zn a jd u je m y  „przybli­

że n ia” om awianej problem atyki, ukazujące losy filomatów: Józefa Jeżowskiego i To­

m asza  Zana  jako „przyw ódcy” młodzieży.  R ozdział trzeci części pierw szej  stanow i 

prezen tację  d orobku  jednego  z  najbliższych w ileńskich  przyjaciół M ickiew icza  -  

Jeżowskiego, w zakresie stricte naukow ych prac o Platonie, ze szczególnym  uw zględ­

n ie n iem  w ypracow anego przez S chleierm achera m odelu h erm e n eu ty k i w jego p ra ­

cach  dotyczących P latona, bardzo wysoko cenionych przez Jeżowskiego.  Rozdział 

ten ,  jak  i  zresztą  n astęp n e ,  pośw ięcone  filo m ack iem u   p ań stw u   m łodych  (także 

w aspekcie  obyczajowym )  i losom  Z ana, tra k tu ją  nie tylko  o  sferze  in te le k tu aln ej; 

stanow ią  próbę  u kazania  indyw idualnego  w ym iaru  losu  form acji  M ickiew iczow ­

skiej,  n iejako  d o tkniętej  p latońską  tęsknotą  do  ideału,  czy  też  p am ięcią  o  innej, 

wyższej  rzeczyw istości,  i  tragicznie zderzonej  z  m ałością  czy okrucieństw em  rea l­

nego,  historycznego  b y tu ...  A utorka  zresztą  stara  się  nie  eksponować  p o lityczne­

go w ym iaru klęski  (czy m oże raczej  dram atycznie przełam anej biografii?)  pokole­

n ia,  ak centując  raczej  uniw ersalność  losu  tych,  którzy w  m łodości  d o tk n ęli  sfery 

id e a łu ...

Część druga książki zaw iera analizy k on k retn y ch  utw orów  m łodego M ickiew i­

cza:  Ody do młodości, Dziadów w ileńsko-kow ieńskich  oraz w iersza Do Joachim a L e­

lewela.  W arto  zadać  pytan ie,  czem u  służy w tych  analizach  o dsłanianie  k o n tek stu  

platońskiego wczesnej  tw órczości M ickiew icza? W  jaki  sposób  p la to n iz m   (zresztą 

nie po raz pierw szy w lite ra tu rz e  przed m io tu )  pojaw iający się jako kon tek st  in te r­

pretacy jn y   dla  okresu  w ileńsko-kow ieńskiego  zm ienia  czy  pogłębia  nasze  ro zu ­

m ien ie tej  twórczości?  Czego  dow iadujem y się  o niej, wydobywając  w ątki p la to ń ­

skie,  czy m oże  -  w ątki p lato ń sk ie  zapośredniczone  przez  k u ltu rę   niem iecką?

R ozdział  pierw szy  drugiej  części  książki  to  analiza  Ody  do  młodości  jako  p la ­

tońskiego  lo tu  k u   idei -   taką  d o m in a n tę  in te rp re tac y jn ą  uw ypukla  autorka  w  ty­

tu le  rozdziału.  P u n k t wyjścia  stanow i -  jak zresztą we w szystkich p a rtia c h  p r a c y -  

biografia  M ickiew icza,  tu   zaś  kryzys  duchowy,  w  jakim   znalazł  się  poeta  w  roku 

1820, kryzys za m k n ię ty  p rzez R udaś-G rodzką w dość  skom plikow anej  tezie:  „A ta­

kował  [Mickiewicz]  ideały filom atów, p ragnąc je zarazem  w ybronić i w te n  sposób 

ocalić”  (s.  176).  Szeroka  form uła  p la to n iz m u   służy  więc  autorce  i  do  pokazania 

krystalizow ania  się  ideałów  społeczności filom ackiej,  i do u kazania w łasnej,  osob­

nej  drogi  poety,  i  do  ujaw nienia  dróg M ickiew iczow skiej  rew izji  filom ackich  id e­

ałów.  W   rozdziale  tym   R udaś-G rodzka  p odejm uje  próbę  przyw rócenia  sensu  czy 

n ad a n ia  znaczenia zagubionej -  jej  zdaniem  -  w dotychczasow ych in te rp re tac jac h  

O dy...  „sferze m ity czn ej” w iersza  oraz  „związanego  z n ią  m etafizycznego  przęsła-

http://rcin.org.pl

---

R oztrząsania  i  ro z b io r y

n ia ”  (s.  178).  S tosunek M ickiew icza  do  filozofii  idealistycznej  i do  Schillera  staje 

się, jak uważa R udaś-G rodzka, p u n k te m , w któ ry m  drogi M ickiew icza  i filom atów  

się  rozchodzą:

Ś w iat, w  ja k im   z n a la z ł się M ic k ie w ic z  d z ię k i  S c h ille ro w i,  ch o ć  z a m k n ię ty  d la  w ię k sz o śc i

filo m a tó w ,  s ta ł  się  d la   n a sz e g o   p o e ty  o b ja w ie n ie m   in n e j  rz e c z y w isto śc i,  k tó rą   m o ż n a   o d ­

k ry ć  ty lk o   w   n a g ły m   w s p o m n ie n iu   lu b   e n tu z ja s ty c z n y m   p o e ty c k im   w zlo cie,  fs. 183)

N iestety,  rozw ijając  te n   w ątek  i  jego  aspekt  historyczny,  znów   p osługuje  się 

autorka  cytatam i  z  prelek cji  paryskich.  Tworzą  one,  jak  już  w spom niałam ,  p a ra ­

doksalnie  fascynujący  kon tek st  dla  analiz  wczesnej  tw órczości  M ickiew icza,  nie- 

m ieszczący  się  jed n ak   w  p o rzą d k u   w ywodu  au to rk i,  która  nie  znalazła  dla  nich 

form uły  in terp retacy jn ej.

W   istocie  cała  analiza  prezentow ana  w  om aw ianym   tu   rozdziale  zm ierza  do 

u kazania  Ody do młodości  jako  w i z j i ,   jako  utw oru  inspirow anego  nie  tylko  pla- 

tonizm em ,  ale  szerzej  -  w iedzą  o  m isteria ch   eleuzyńskich  i  orfickich,  do  których 

naw iązania  św iadczące  o  p rze k ra cza n iu   śm ierci,  zn a jd u je  au to rk a  w Odzie  ro zu ­

m ianej  jako w łaśnie  jedna  spośród licznych M ickiew iczow skich w izji poetyckich. 

D użo  uw agi poświęca badaczka  za g ad n ien iu  form y Ody,  jej  tajem niczej, p o ru sza­

jącej  sile  poetyckiej,  n adającej  utw orow i  w ym iar  m etafizyczny,  a  także  m itow i 

H eraklesa  i  H ebe  oraz  szerszym   kw estiom   etyki  sokratejskiej.  Z  całą  pew nością 

jest  to  propozycja  interesu jąca,  świadcząca  o  kom p eten cjach  filozoficznych  i k la ­

sycznych  a u to rk i,  o tw ierająca  pew ne  nowe  d rogi  in te rp re ta c y jn e   (sugestyw na 

zwłaszcza  w  całościow ym   trak to w a n iu   utw oru  jako  w izji),  jed n ak   w ydaje  się  nie 

do  końca  „dopow iedziana”  i  m etodologicznie  -  w brew  pozorom   -  niezbyt  spójna 

i w yrazista.

Otóż  po  pierw sze,  nie w szystko  tu   p rzekonuje,  zwłaszcza  kru ch e  są  podstaw y 

do  analogii z m isteria m i o rfickim i i  eleuzyjskim i: bardzo  interesu jąca  jest  ta teza, 

bard zo   ciekaw ie  w spółbrzm iałaby  z  euro p ejsk im i  przejaw am i  rom antycznej  re­

cepcji  an ty k u   greckiego,  jed n ak   teza  ta  n ie  p rzekonuje.  Z byt  m ało  dostarczyła 

R udaś-G rodzka dowodów lekturow ych, śladów  takiego u ru ch o m ien ia w iedzy o  an ­

tycznych  m isteria ch   w  sam ym   tekście  M ickiew icza.  To  sam o  dotyczy ta k   szeroko 

tu   om aw ianej  postaci  H ebe.  M ożna  zresztą  pokusić  się  o  szerszą  uwagę na  m a rg i­

nesie  k siążki  R udaś-G rodzkiej:  szkoda,  że  jej  autorka  „nie  jest b liż e j”  analizow a­

nych tekstów, że często w swoich rozw ażaniach zdaje  się zapom inać  o stałej -  w aż­

nej  dla każdego badacza lite ra tu ry  -  konieczności w eryfikow ania  swoich tez in te r­

pretacyjnych.  Tekst  poetycki  arcydzieł  -   pozw alam   sobie  przypom nieć  praw dę 

oczywistą  i  aż b an a ln ą -   jest bogatszy od w szelkich form uł  in te rp re tac y jn y ch   i tez 

h isto rii  idei.  W racając  do w ątku  p o lem iki  z  m etodologicznym i podstaw am i  om a­

w ianego  rozd ziału   (choć  dotyczy  ona  także  innych  p a rtii pracy),  trzeba  dodać,  że 

autorka  często  nie  m oże  znaleźć  „właściwej  m ia ry ”  in terp retacy jn ej  w  przyw oły­

w anych  kontekstach.  Trochę też  ta k   tra k tu je   czytelnika  -  a  i słowa  M ickiew icza  -  

jak  Szczęsny  K ossakowski  (z  d ra m a tu   Słowackiego)  sam   siebie:  czasem   wydaje 

m u   się,  że  jest  zbyt  mały,  czasam i,  że  zbyt  w ielki.  N a  przy k ład   w prow adza  nagle

http://rcin.org.pl

---

Kalinowska  „Platonizm  Mickiewicza”

w ielkie,  zasadnicze  uogólnienie  na  te m at  poezji  w  ogóle,  czy  ro zu m ien ia  m itu , 

relig ii lub tw órczości M ickiew icza, a pom ija zagad n ien ia szczegółowe, czy na przy­

k ła d  te kw estie, któ re w św ietle powyższych,  ogólnych  stw ierdzeń  dom agałyby się 

uściślenia.  Przykładów   m ożna  podać  wiele,  przyw ołam   tylko  jeden,  c h a rak te ry ­

styczny.  N a  stro n ie  199  au to rk a  fo rm u łu je  sąd,  że  „u zasad n ie n iem   dla  kruchej 

egzystencji  człowieka  jest  -  w ym ykająca  się  w szelkiem u  rac jo n aln e m u   m yśleniu 

rzeczyw istość  m ity czn a”  i tu  pow ołuje  się  na  bardzo  podstaw owe prace  C assirera, 

p race  elem en tarn e  dla  w iedzy  o  w szelkim   m icie;  pow ołuje  się  na  nie  jakby  bez 

wyczucia,  jaka to rzeczywistość m itu  jest przyw oływ ana w Odzie, z  jakim  szczegól­

nym   użyciem   m itu   spotykam y się w analizow anym  tekście M ickiew icza.  To  tylko 

jeden  z  w ielu przykładów   (w podobny  sposób  fu n k cjo n u ją  w p racy nazw iska  H u- 

izingi,  P aula  Valéry  czy  chyba  rów nież  P atera),  częstych  zw łaszcza  w  tej  p a rtii 

książki. W ydaje  się  poza tym , że au to rk a w swoich analizach zbyt często  (zdarzało 

się  to  zresztą  daw nym   filologom ,  szczególnie  klasycznym ,  piszącym   o  ro m an ty ­

kach)  zam yka  tekst w siatce podobieństw ,  analogii,  aluzji,  nie  ko n cen tru jąc  się  na 

d ra m a tu rg ii  tych  analogii. Tym czasem ,  jak  sądzę,  najw ażniejsze  w tego  ty p u  p ra ­

cach  kom paratystycznych  jest  p r z e k r o c z e n i e   tego  k ręgu  analogii:  trzeba 

wyjść  poza  tę  siatkę,  w  którą  „złap an y ”  jest  analizow any tekst,  i pokazać  jego  in ­

dyw idualne  życie.  N ajciekaw sze  z  tej  perspektyw y fragm enty  pracy  to  te,  w  k tó ­

rych M ickiew icz  nie pozw ala  autorce pracy na  tak ą pew ność badaw czą.  Są  to  p a r­

tie  o  Dziadach,  gdzie  najlepiej  udało  się  pokazać  indyw idualne,  n iepow tarzalne 

życie tek stu , i- p a r a d o k s a ln ie  -  w których R udaś-G rodzka przyw ołuje słowa z  p re ­

lekcji  paryskich.  W   tych  odw ołaniach  w idzim y  dynam ikę  in sp ira cji  p lato ń sk ich  

w tw órczości  i  m yśli  M ickiew icza,  dynam ikę  -   pow tarzam  -   nie  do  końca  z in te r­

pretow aną.

R ozdział  d ru g i  trzeciej  części  k siążki  dotyczy  p la to ń sk ic h   aspektów   m iłości 

rom antycznej  w Dziadach  w ileńsko-kow ieńskich.  P u n k t wyjścia  rozw ażań  au to rk i 

jest  i tym  razem  biograficzny, choć le k tu ra  tego  rozd ziału  pozostaw ia  pew ien n ie ­

dosyt:  zwłaszcza  rażą  -   przy n ajm n iej  piszącą  tę  recenzję  -  zbyt  psychologizujące 

dywagacje  we  fragm encie  analizującym   stan   ducha  M ickiew icza w Kownie;  przy­

kładowo:

N ie u c h w y tn y   s m u te k  d r ę c z ą c y  M ic k ie w ic z a   -   p r z e c h o d z ą c y  w   „ p a ro k s y z m y ” -   to w a rz y ­

szył w r a ż e n iu , że  i s tn ie n iu   zaw sze  to w a rz y sz y  b ó l. J e d n a k ż e   ow ego c ie r p ie n ia   n ie   sp o w o ­

d o w a ły   tr u d y  e g z y s te n c ji,  a le   tę s k n o ta   za   c z y m ś  n ie u c h w y tn y m .  W   św ie tle   m itu   p la to ń ­

sk ie g o   m a m y  tu  w  is to c ie   s ta n , w   k tó ry m   d u sz a   p o e ty  z a c z y n a ła   p rz y p o m in a ć   so b ie ,  c z e ­

go  d o z n a ła   i  w id z ia ła   n a   s k r a ju   n ie b a .  (s.  225)

Bardzo  jest  tru d n o   znaleźć  stosowny  język,  k tóry połączyłby  subtelne  tkanki: 

uczuć,  poezji  i  m itu .  G dy au to rk a  niem al  dosłow nie zastosow ała  m it  opow iedzia­

ny  przez  Sokratesa  o  p okryw aniu  się  duszy p ió ram i  do  opisu  sytuacji  uczuciowej 

i  duchowej  M ickiew icza,  to  efekt  jest  n iek ied y  dość  groteskowy:

M ic k ie w ic z ,  k ie d y   o d c z u l,  że  jego  „ p ie rz ą c a   s ię ”  d u s z a   g o to w a  je s t  z e rw a ć   się  d o   lo tu , 

n a ty c h m ia s t  p o p a d ł w  k o n f lik t  z  sa m y m   so b ą  i  z  o to c z e n ie m ,  n a ra ż a ją c   się  n a   p u b lic z n e  

o s k a rż e n ie   o  zw y k le  s z a le ń s tw o ...  (s.  226)

http://rcin.org.pl

---

R oztrząsania  i  ro z b io r y

B ył  to  c zas,  k ie d y  d u s z a   m ło d e g o   p o e ty  z  p o w o d u   „ p ie r z e n ia ”  sta ła   się  o b o la łą   i  d r a ż n iło  

ją w szy stk o ,  (s.  228).

Bałabym   się  ta k  b ezp o śred n ich   analogii.

W  n astęp n y c h  p a rtia c h  ro zd z iału   daje badaczka  ogólną  charakterystykę m iło ­

ści  rom antycznej  i  jej  zw iązków   z  p la to n iz m em   (miłość  „jako  boski  poryw   i  n a ­

tc h n ien ie  duszy”,  s.  224),  b y   przejść  do  porów nania  m iłości  w  utw orach  P latona 

i we  w czesnych  Dziadach  M ickiew icza.  W ychodząc  od  słusznego  sp o strzeżen ia 

o w ielu  obliczach  m iłości  w  tym   utw orze,  tw orzących  „m ieniącą  się  k o n stelację” 

(s.  238),  dużo  uw agi  pośw ięca  tej  w ersji  m itu   androgynicznego,  k tóry  u ak tu aln ia 

M ickiew icz w Dziadach, zwłaszcza specyfice tej  ak tu alizacji i odm ienności od w er­

sji  P latona. Ta część pracy  jest b ardzo  klarow na, m etodologicznie  i  in te le k tu aln ie 

spójna, zaw iera cenne  analizy zarów no sam ego te k stu  M ickiew icza, jak i jego ko n ­

tekstów  k u lturow ych  (m .in.  ciekaw a  analiza  m otyw u  zw iązku m iłości  ze  śm iercią 

oraz  m otyw u  śm ierci przez  pocałunek).  I w tym   też  rozdziale,  jak w pop rzed n ich , 

pow raca m otyw  p rzek raczan ia granic człow ieczeństw a, czy raczej -  za k u ltu rą  n ie ­

m iecką -  „p rzeistaczania ludzkiego sposobu bycia w boski los”  (s. 201);  (u  Schille­

ra -  pisze  autorka -  „cały h eroiczny tru d  oraz w ysiłek człow ieka  kończy się zdoby­

ciem  przez niego boskości”,  s.  201). Taki  k ie ru n e k   in te rp re ta c ji w yraźnie  zm ierza 

w stronę  ujaw nienia  zw iązku  form acji  duchow ej  m łodego M ickiew icza  z  tą  in te r­

p retacją p la to n iz m u  i szerzej -  z tym  sposobem  przysw ojenia dziedzictw a greckie­

go, k tó ry  zn a m ie n n y  jest  dla  k u ltu ry  osiem nastow iecznych,  zwłaszcza  schillerow - 

skich N iem iec. A utorka pisze:  „M iłość androgyniczna, w zajem ne  odnalezienie  się 

poszukujących  połów ek,  stanow i  m etafizyczną  podstaw ę  dla  d ra m a tu   G ustaw a” 

(s. 250),  a  jego  „m iłosną  egzaltację” odczytuje „jako ap okryf o boskości człow ieka, 

osiągniętej  poprzez  sakralizację  ludzkiej  m iłości  i  boskiej  zazdrości”  (s.  250).  To 

bard zo   zastanaw iający  zabieg  in terpretacyjny:  autorka  zdaje  się  w  ogóle  pom ijać 

kon tek st  k u ltu ry   ch rześcijańskiej,  w  jaki  d ram at  te n   się  w pisuje,  jakby  M ickie­

wicz żył w jakim ś w yłączonym   obszarze  swoistego n eopoganizm u  (nawet odczyty­

w anie  m etaforyczne  drogi  G ustaw a  jako  stylizow anej  na  pasję  chrześcijańską  -  

s.  251  -   raczej  potw ierdza  tę  tend en cję,  niż  jej  zaprzecza).  D ra m a t  G ustaw a  jest 

przecież  jednak w pisany w p rze strzeń  w ielokulturow ą,  w ieloreligijną  i nie  wiem , 

czy  m ożna  tak  go  z  niej  w yabstrahow ać,  jak  czyni  to  autorka.  Z  drugiej  jednak 

strony,  dzięki  ta k im  zabiegom  R udaś-G rodzka  osiąga  pew ną  jasność  i  klarow ność 

tezy badaw czej,  szkoda,  że  nie  dopow iedzianą  do  końca.  R ozw ażania  kończy  n a ­

stępującym   spostrzeżeniem  o  G ustaw ie,  który stał się p ła sk im  cien iem  podobnym  

płaskorzeźbom   nagrobnym :  „G ustaw   z  w oli  boskiej  za  uczynienie  z  ziem i  nieba 

stał  się  u p io rem   -   p ła sk im   cieniem ,  p rzy p o m in ają cy m   płask o rzeźb y   grobow e” 

(s.  255).  N ie  w iem ,  czy stał  się  płask im   cieniem ,  a  zw łaszcza,  czy  jest  tylko  u p io ­

rem ?  C hyba  jed n ak   całej  m etaforyczności  i  sym boliczności  jego  istn ien ia  nie  da 

się  sprow adzić  do  b y tu   „ u p io ra ”?  Stał  się  p ła sk im   cieniem ?  A  ta  intensyw ność 

istn ien ia,  a  te n   ogień,  którym   pała?  Czy  p rzypom ina  płaskorzeźby  grobowe?  R a­

czej  staje  się  znakiem   pełnego  życiodajnej  siły  poszukiw ania  nowego  istnienia,

http://rcin.org.pl

---

Kalinowska  „Platonizm  Mickiewicza”

zw ielokrotniania  sił  życiowych,  przez  w ielką  duchow ą,  bezkom prom isow ą  p rze­

m ianę.

N iek tó re  z  tych  w ątpliw ości  usuw ają  dalsze  rozw ażania  o Dziadach  w ileńsko- 

-kow ieńskich,  skoncentrow ane tym  razem  wokół  zagadnienia w yobraźni.  Po  ogól­

nej,  rzetelnej  charakterystyce  rom antycznej  koncepcji w yobraźni, p rzechodzi  au ­

to rk a  do  op isu   w yobraźni  jako  k ateg o rii  estetycznej  w  p ism ac h   teoretycznych 

M ickiew icza, p rzy czym  wciąż w c e n tru m  jej  zainteresow ania  pozostają  inspiracje 

p lato ń sk ie w ro m antycznym  -   i M ickiew iczow skim  -  m yśleniu  o w yobraźni.  Wy­

różnia  kilka  rodzajów  w yobraźni w tw órczości M ickiew icza,  za  najw ażniejszą  zaś 

uważa  w yobraźnię  tw órczą  poetycką  boskiego  pochodzenia  (s.  275).  K oncentruje 

swą  uwagę  m .in.  na  „upiorow atej” egzystencji G ustaw a;  stara  się  opisać  „taje m n i­

cze  podw ójne  istn ie n ie   u p io ra  [Gustaw a]  [...]  d zięk i  fenom enow i  w y o b ra źn i” 

(s.  279).  Tu  ciekaw ie  przeprow adza  analogię  z  Fedonenr.  „upiór  G ustaw a”  to  dla 

au to rk i „zmysłowy dow ód na  istn ien ie n ie śm ie rteln e j  du szy ”  (s. 282).  O trzy m u je­

m y zatem   w  tym   rozdziale  opis  „fantasm agorycznej  s tru k tu ry ”  (s.  283)  IV  części 

Dziadów,  w  której  b ardzo  dobrze  uruch o m io n e  zostały  pojęcia  „pam ięci”  i  „wy­

o b raź n i”  (zwłaszcza  różnych  p ostaci  w yobraźni  ro m antycznej,  m .in.  w yobraźni 

m iłosnej  czy n ajniższej w edług rom antycznej  kw alifikacji -  fantazji).  „D la  upiora 

-   pisze  R udaś-G rodzka  -   w yobraźnia  zam ien ia  się  w  źródło  energii  duchow ej” 

(s.  284).  C hyba w tym  rozdziale  au to rk a  jest  najbliżej  słowa poety, n ajlepiej  udaje 

się  jej  sfunkcjonalizow ać  idee  p lato ń sk ie  w  obszarze  św iata  poetyckiego  M ickie­

wicza.  I  choć  nie  w szystkie  sądy  o  G ustaw ie  przek o n u ją  piszącą  te  słowa,  są  to 

jed n ak  analizy b ardzo dobrze u d okum entow ane, spójne, w yraziste, w interesujący 

sposób dialogują z tajem niczym i słow am i filomaty, k tóre przyw ołuje autorka i które 

stanow ić  m ogą  swoiste  m otto  do  jej  rozw ażań:

N a jw a ż n ie js z e   p o ję c ie   w   ty m   w ie rs z u   [w  Odzie]  M a le w sk i  ro z u m ia ł  in a c z e j  n iż   M ic k ie ­

w icz:  „ « św iat  d u c h a »   n ie   je s t  to   G eisterw elt,  b o   d o tą d   « duch»  n ic   n ie   m a   P la to ń sk ie g o ,

o w szem   zaw sze  je s t  u p io ro w a ty .  B ę d z ie sz   je d n a k   c z ę sto   w y ra z u   teg o   p o trz e b o w a ł  i  n ie

w ą tp ię ,  że  go  z  z ie m i  w y d rz e s z ” ,  (s.  181)

K siążkę kończy rozdział stanow iący analizę rzadko om aw ianego przez h isto ry ­

ków  lite ra tu ry   w iersza  Do Joachim a  Lelewela  (na  m arginesie  dodajm y,  że  bardzo 

b ra k  w pracy obszerniejszego i sproblem atyzow anego om ów ienia  lite ra tu ry  p rze d ­

m io tu  dotyczącej poszczególnych om aw ianych tekstów  i zagadnień, zwłaszcza w te­

dy, gdy jest  ona  obszerniejsza, niż zdaje  się to au to rk a  sugerować).  W  p rze k o n u ją­

cej,  rzetelnej  analizie,  zestaw iającej  w izje  h isto rii  Lelewela  i  M ickiew icza,  rów­

nież  pojawia  się w ątek zależności  od k u ltu ry  niem ieckiej  -  tu   jako w ażny po śred ­

n ik   m iędzy  p la to n iz m em   a  M ickiew iczem   pojawia  się  z  kolei  H erder.  Swoje  roz­

w ażania  au to rk a  kończy  in te rp re ta c ją   słów  M ickiew icza  o  „P lato n iczn y ch   m ia ­

sta c h ”,  trak to w an y ch   dość  sym bolicznie.  Z abrakło  w  p racy  podsum ow ania,  za­

m knięcia, w ażnego nie  tylko  ze  w zględu  na  kw estie  kom pozycyjne,  ale  p o siad ają­

cego p rzede w szystkim  w ym iar in telektualny.  Czy m iałb y  to być w niosek o neopo- 

ganizm ie  i  idei  człow ieczeństw a  u zu rp a to rsk o  przechw ytującego boskość, p rz e n i­

http://rcin.org.pl

---

R oztrząsania  i  ro z b io r y

kających  do  środow iska  w ileńskiego  w raz  z  przysw ojonym   poprzez  k u ltu rę   n ie ­

m iecką  platonizm em ?  Czy przeciw nie, byłby to  p la to n iz m   prow adzący  do  głębo­

kiej,  ch rześcijańskiej  religijności,  m ającej  swoje  greckie  korzenie?  O dpow iedzi 

n ie  znajdujem y.  M oże ta  odpow iedź  jest  w tych frag m en tach   p relek cji  paryskich, 

które  autorka przyw ołuje w pracy, we fragm entach, któ re  ją  niepokoją,  a któ re nie 

m ieszczą  się  w p rzyjętym   p o rzą d k u  rozpraw y,  przekraczając  go,  stanow ią  kolejne 

w yzwanie  badaw cze.

Maria  KALINOWSKA

http://rcin.org.pl