Neft firtinasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
xan bütün bu diplomatik təzyiqləri məharətlə sovuşdura bildi. 1896-cı ildə Deterdinq, İstanbuldakı ingilis səfiri ser Filip Kurrie vasitəsiylə Babı Alini (Osmanlı hökuməti) və Sultan II Əbdülhəmid xanı bir daha sıxışdırdı. İngilislər, Babı Ali və sultan üzərində bu təzyiqi icra edərkən, almanlar da İstanbuldakı səfirləri von Vangenheim vasitəsilə daha mülayim bir tərzdə imtiyazı əllərinə keçirmək üçün təşəbbüs göstərdilər. Bu hər iki təşəbbüs də nəticə vermədi. Lakin, Sultan II Əbdülhəmid xan, bu təzyiqlərə qarşı daha ciddi bir neçə tədbirlər görməkdə gecikmədi. Gördüyü tədbirlər, Akabe məsələsi ilə bağlı idi. İngilislər, istədikləri neft imtiyazını əldə etməyincə, bəsit bir çərçivədə baş verən hadisə halında Misir ilə Osmanlı İmperiyası arasında davam edən sərhəd məsələsini bir Misir- İngiltərə və Osmanlı İmperiyası məsələsi halına gətirməkdə gecikməmişdilər. İngiltərə türk tarixinə “Akabe məsələsi” olaraq keçən bu sərhəd ixtilafı ilə əlaqəli olaraq Osmanlı dövlətinə sərt bir nota verdi. Akabe məsələsinin başlanğıcı olan bu nota haqqında Sultan II Əbdülhəmid xan, ingilis diplomatiyasına gərəkli cavabı verməklə birlikdə, almanların imtiyazlarını genişləndirdi. Beləcə, Avropanın ən qüvvətli quru qoşununa və qüdrətli donanmaya sahib olan almanları tamamən özünə bağladı. İngilislər, qarşılarında alman qüdrətini görüncə Akabe önlərindəki donanmalarını nümayiş etdirmələrindən vaz keçdikləri kimi, Misir əsgərlərinin ixtilaflı məntəqələrdən çəkilmələrini də təmin etdilər. Sultan II Əbdülhəmid xanın imzaladığı yeni imtiyaz fərmanı “Deutsche Orient Bank”a Hicaz dəmiryolunu da içinə alan geniş haqlar verirdi. Sultan II Əbdülhəmid xanın səltənəti boyunca tətbiq etmiş olduğu, Avropanın böyük dövlətlərini bir-birlərinə salışdırmaq siyasətinin davamı olaraq, “Deutsche Orient Bank”a verilən imtiyaz, bu siyasətə tipik bir nümunədir. Bu imtiyazla birlikdə İngil- tərə ilə Almanya dünya hakimiyyəti yolundakı mübarizə mərkəzlərini Ərəbistan yarımadası ilə İstanbula nəql etdi. Neft yenə də gizli xidmət orqanlarının vasitəsilə böyük sərmayələrin çarpışmasına və sel kimi qan axmasına səbəb oldu. Və... təəssüflə söyləmək lazım gəlir ki, bu mübarizənin aparıldığı torpaqlar Osmanlı İmperiyasının hüdudları içərisində idi və axan qan türk qanı idi... Hər iki dövlətin yeni siyasəti Babı Aliyə və sultana təzyiq göstərmək üzərində qurulmuşdur. Hərçənd ki, almanların əldə etdikləri bu imtiyazlar tamamilə, dövlətin dəmiryolu siyasətinə yönəlmişdir. Lakin, bu imtiyazlar onları təmin etmirdi. Onların hədəfi Mosulun neft sahələri idi. İngilislər isə Osmanlı dövləti nəzərində ikinci dövlət durumuna düşmək istəmir və əllərində olan dünya hakimiyyətinə kölgə düşməsini arzulamırdılar. Bu baxımdan, hər iki dövlət, istər sultan, istərsə Babı Ali nəzdində təşəbbüs və təzyiqlərini durmadan artırdılar. Lakin dünya siyasətindən tamamilə xəbərdar olan Sultan II Əbdülhəmid xan, bütün bu təzyiq və təhdidlərin daha irəliyə gedə bilməyəcəyini başa düşürdü. O, bilirdi ki, imperiya, İngiltərə tərəfindən təcavüzə uğradığı təqdirdə almanların, Almaniya tərəfindən istiqlalı təhdid edildiyi təqdirdə də ingilislərin yardımlarına nail olacaqdır. Qaldı ki, Sultan II Əbdülhəmid xanın almanlara vermiş olduğu Hicaz dəmiryolu imtiyazı, “Deutsche Orient Bank” təəhhüdlərini yerinə yetirmədiyi üçün qısa bir müddət sonra ləğv edilmişdir. Lakin bu ləğvin əsl səbəbi isə bambaşqa idi. Sultan II Əbdülhəmid xan Akabe məsələsində, almanlardan bir vasitə olaraq istifadə etmişdir. Almanlar, Osmanlı İmperiyasına qoyduqları böyük sərmayənin Hicaz dəmiryolu imtiyazının ləğvi ilə təhlükəyə girdiyini görüncə, Sultan II Əbdülhəmid xana öz etirazlarını bildirdilər. Almaniyanın İstanbuldakı səfiri Sultan II Əbdülhəmid xana hədələyici bir dillə belə deyirdi: “- Almaniya İmperiyası, Osmanlı İmperiyası ilə imzaladığı bütün anlaşmaları tətbiq etmək qərarındadır. Lakin, Almaniya İmperiyasının bu qərarını tətbiq etmək üçün irəli sürdüyü tələbləri vardır və bu tələblərdən biri Mosulun neft sahəsi üçün də imtiyaz almaqdır.” Sultan II Əbdülhəmid xan bu təklifi gözləyirdi. Alman səfiri von Vangenheima 1890-cı il tarixli fərmanı xatırlatmaqla kifayətləndi. Mosul və ətrafındakı neft sahələrinin Məmalik-i Şahanədən olduğunu, hər hansı bir şəkildə imtiyaz vermək haqqının ona aid olmadığını bildirdi. Yıldız sarayı ilə Babı Ali arasında cərəyan edən ingilis və alman səfirlərinin əsəblərini korlayan çəkişmələrin əsas mərkəzini məhdudiyyətli Mosul neft sahələri təşkil edirdi. Bu ixtilaf Sultan II Əbdülhəmid xanın İttihad və Tərəqqi Partiyası tərəfindən taxtından endirildiyi 1908-ci ilin əvvəlinə qədər davam etdi... Sultan II Əbdülhəmid xan taxtından endirildiyi ilə qədər 1890-cı il tarixli fərmanın ruhuna böyük bir sədaqətlə və həssaslıqla sadiq qaldı. Heç bir dövlətə, Mosul və ətrafında aparılan bütün diplomatik təzyiqlərə baxmayaraq neft imtiyazı vermədi. 1908-ci il Osmanlı İmperiyasının istər taleyi, istərsə də sonu üçün ən böhranlı bir dövrdür. Bu dövr ilə birlikdə daxili və xarici təzyiqlər başladı. Beləliklə İttihad və Tərəqqi Partiyasının 24 iyul çevrilişi bu dövrün başlanğıcı oldu. Bu tarixdə “Hərəkət ordusu” adı altında İstanbulu işğal və talan edən rum-bolqar-serb-xorvat və alban quldur dəstələrinin də içində olduğu Üçüncü Ordu, bütün məmləkətə hakim idi. Mahmud Şövkət paşa və İttihad və Tərəqqi Partiyası, mənbəyinin haradan alındığı bilinməyən bir ilhamla güzəşt siyasətinə başlamışdır. Sultan II Əbdülhəmid xanın varlığına qədər Məmalik-i Şahanə olaraq elan edilmiş neft sahələri, 1908-ci il iyulun 24-də Ticarət və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin sərəncamına verildi. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|