Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ’ К.Поппер. Логика и рост научного знания. М., 1983, с.35.
- ® Гегель. Энциклопедия философских наук. Т.З. М., 1977, с.11. "Yenə orada, s.l02. 18
Fəlsəfənin predmeti ən geniş mənada ümumiyyətlə «dünya- insan» sistemidir, fəqət hər hansı ümumi yox, elə ümumi ki, insanın ona münasibətilə bir başa bağlıdır. Beləliklə, fəlsəfə bü- tövlükdə dünya haqqında və insanın bu dünyaya münasibəti haqqında bilikdir. Heç bir bilik sahəsində fəlsəfi dünyagörüşündə olduğu qədər geniş problemlər yoxdur. Deməli, ümumilik fəlsəfənin ən əsas və müəyyənedici əlamətidir. Əsrlər boyu fəlsəfə sübut tələb etməyən tam, mübahisəsiz həqiqəti - aksiomaları müəyyən etməyə can atmışdır. Fəlsəfi sistemlərin xarakterik xüsusiyyəti bir çox hallarda öz müstəsnalığını iddia etməsi olmuşdur. Məsələn, elmi idrakda axınncı söz olduğunu iddia edən Hegelin panlogizmini göstərmək olar. Fikrin mütləq zirvəsi kimi şərh edilən doqmalaşdınimış (eh- kamlaşdırılmış) marksizm də öz müstəsnalığını irəli sürürdü. Lakin, fəlsəfənin sonrakı inkişafı mütləq həqiqətə çatmaq iddiasından imtina edildiyini göstərir. Diqqət mərkəzində daha çox insandan yabançılaşan, öz-özlüyündə obyekt (dünya) və yaxud aynca götürülmüş subyekt (insan) deyil, onlann bir-birinə nüfuz edən birliyi dayanır. Fəlsəfəni maraqlandıran bütün
problemlər ümumi
dünyagörüşü, əbədilik baxımından şərh edilir. Biz kimik, haradan gəlib haraya gedirik?; varlığın başlanğıcı və qeyri varlıq ilə onun qarşılıqlı münasibəti, zamanın sirri və onun əbədiyyət ilə qarşılıqlı əlaqəsi; varlığın sonsuzluğu və sonluluğu, onun tərkib hissələrinin ölümə məhkum olması; həyatın və şüurun meydana gəlməsi; həyat və ölüm anlayışları və s. Bütün bu problemlər dünyanın bütövlüyü və orada insanın yeri məsələsində birləşir. Klassik rasionalizm (lat. «rasionalis» - ağıllı, ağılın gücünə inarn) fikrin inkişafının başlanğıcı, ilk səbəb kimi müxtəlif prinsiplər irəli sürürdü. Qədim yunan filosofu Falesə görə belə ilk əsas «su», alman filosofu Hegelə görə - «mütləq ideya», başqa alman filosofu Şopenhauerin fikrincə - «iradə» («vol- ya»), Marksın dediyinə görə isə «materiya» olmuşdur və s. İnsanın dünyaya münasibəti fəlsəfənin əbədi predmetidir. Bununla yanaşı fəlsəfənin predmeti tarixən çevik olmuş, insanın özünün dəyişməsi ilə o da dəyişmişdir. 16 Bununla yanaşı son zamanlar bəzi filosoflar fəlsəfəni ümumiləşdirən nəzəri bilik hesab etmirlər. Məsələn, Emmanuel Levinas (1906-1996) bütün fəlsəfəni ağıl dairəsində olan nəzəriyyə vəziyyətindən çıxarıb yenidən qurmaq istəmişdir. Fəlsəfədə zorakılığın kökünü o, simasız, şəxssiz ümumiləşmənin hökmranlığında görürdü. Bu sahədə E.Levinas heç bir avtoritet ilə hesablaşmırdı, istər Platonun «ideya»sı, istər Hegelin «kon- sepsiya»sı, istər Haydeggerin fərddən, xüsusidən, konkretdən yüksəkdə duran «varlığı» olsun - hamısının əleyhinə çıxırdı. Onun fikrincə hər bir ümumiləşdirmə, hər bir bitərəflik - si- masızlıq, zorakılıqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, insanın dünyanın ayn-ayn tərəflərinə münasibəti hər bir dünyagörüşünün əsas məsələsidir. Lakin fəlsəfə,,Ümumiyyətlə dünya haqqında, varlıq və təfəkkürün ümumi prinsipləri haqqında elmdir. Başqa sözle^ fəlsəfi insanın
XX əsr elm fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndəsi K.Pop- perin (1902-1994) fikrinə görə «...Heç olmasa bir əsl fəlsəfi problem var ki, hər bir insan onunla maraqlanır. Bu kosmologiya problemidir - dünyanın və bu dünyanın bir hissəsi kimi biz də
O, pozitivistlərlə mübahisə apararaq yazırdı: «Filosof məhdud mütəxəssis olmamalıdır. Mənə gəldikdə isə, mən elm və fəlsəfə ilə ona görə maraqlanıram ki, yaşadığımız dünyanın sirləri, bu dünya haqqında insan biliyinin sirləri haqqında nə isə bilmək istəyirəm, Və mən inanıram ki, yalnız, bu sirlərə qarşı marağı dirçəltməklə elmi və fəlsəfəni dar ixtisaslaşmadan xilas etmək olar...».* K.Popper fəlsəfəni mənasız bir məşğələ hesab etmir və göstərir ki, fəlsəfə elmi biliyin fonnalaşmasmda və inkişafinda böyük rol oynayır. Elm dəyişgən, bilikdir. Odur ki, elm fəlsəfəsinin vəzifəsi konkret biliyə əsaslanmaq deyil, bu biliyin dəyişməsini əsaslandırmaqdır (izah etməkdir).
**¥600
orada, s.44-45. 17 Alman filosofu Hegelin dediyinə görə «Hər bir ayrı anlayış öz-özünü doğuran və həyata keçirən ən ümumi anlayışdan və yaxud məntiqi ideyadan çıxarılır. Ona görə də fəlsəfə ruhu əbədi ideyanın zəruri inkişafı kimi başa düşməlidir...».’ Hegelin əqidəsinə görə ən ümumi, zəruri şey fəlsəfənin predmeti kimi müstəsna olaraq yalnız təmiz təfəkkürdə mövcuddur, ümumi təmiz fikirdir. Ruhun bütün formalarında - hisslərdə, müşahidədə, təsəvvürdə təfəkkür əsasdır. «...Əgər başqa elmlərdə məkan, say və s. təfəkkürün predmetidirsə, fəlsəfə təfəkkürün özünü təfəkkürün predmeti etməlidir».*® Deməli, fəlsəfi biliyin dəqiq sərhəddi yoxdur. Filosofluq etməyin ümumi prinsipləri universaldır. Lakin fəlsəfənin mövcudluğu və inkişafı bir çox siyasi, ideoloji və hətta milli amillərdən asılıdır ki, onlar fəlsəfənin şüurda necə əks olunmasının real mənzərəsini yaradır. Görkəmli filosofların öz elmlərinin predmeti haqqında olan daha bir neçə fikrini misal gətirək. XVIII əsr fransız mütəfəkkiri Volterə görə fəlsəfə müstəqil və tənqidi təfəkkürdür. Hegelə görə isə «fəlsəfə fikirlərdə tutulub saxlanmış epoxadır» (tarixi dövrdür). Bu fikir ilə K.Marksın aşağıdakı sözləri də uyğundur: «.. .Hər bir əsl fəlsəfə öz zəmanəsinin mənəvi kvintessensiyasıdiD) (cövhəridir). Həqiqətən də fəlsəfə hər şeydən əvvəl konkret tarixi dövrün və konkret insanın dünyagörüşüdür, həmçinin insanın tarixən konkret dünyada ümumi istiqamət götürmə üsuludur. Pozitivistlərə görə fəlsəfə müstəqil elm deyil. Məsələn, O.Kont (1798-1857) təsdiq edirdi ki, «fəlsəfə öz dövründəki elmin yığcam xülasəsidir». L.Vitgenşteyn hesab edirdi ki, fəlsəfənin predmeti yalnız elmin məntiqi təhlili ola bilər. İngilis filosofu A.C.Ayer (1910) təsdiq edirdi ki, fəlsəfə ümumiyyətlə elm deyil. O, bu fikrini sübut etmək üçün aşağıdakıları göstərir: 1) fəlsəfi nəzəriyyələr gələcək hadisələr və yaxud naməlum olaylar haqqında əvvəlcədən fikir söyləməyə imkan ver- ® Гегель. Энциклопедия философских наук. Т.З. М., 1977, с.11. '"Yenə orada, s.l02. 18 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|