9-rasm. Nurlanish spektrining prizma yordamida ajralishi.
S tirqish orqali tushadigan tadqiq qilinayotgan nurlanish linzaning L
1
fokal
tekisligida joylashadi. Qurilmaning bu qismi kollimator deb ataladi. Yorug‘likning
linzadan chiqadigan parallel nurlar dastasi R prizmaga tushadi.
Dispersiya
natijasida har xil to‘lqin uzunlikli yorug‘lik har xil burchak ostida prizmadan
chiqadi. L
2
linzaning fokal tekisligida fotoplastinka yoki ekran joylashadi. Natijada
ekranning har xil joyida to‘lqinlar uzunligining har xil yorug‘ligida kirish
teshigining S tasviri paydo bo‘ladi (9.9-rasm). Prizmalar
tayyorlanadigan barcha
qattiq moddalar (shisha, kvars) sindirish ko‘rsatkichi n ko‘rish sohasida to‘lqin
uzunligining
ortishi bilan monoton kamayadi, shuning uchun prizma ko‘k va
binafsha nurlarni qizil nurga nisbatan kuchli og‘diradi.
Yuqori ajrata olish qobiliyatiga ega bo‘lgan optik qurilmalarda prizma o‘rniga
difraksion panjara ishlatiladi. Bir-biridan barobar uzoqlikda joylashgan va bir xil
kenglikdagi parallel tirqishlar sistemasiga difraksion panjara deyiladi.
Panjara
yorug‘likni o‘tkazadigan (а) va o‘tkazmaydigan (в) kengliklardan iborat bo‘lib,
d = a + в difraksion panjaraning davri deyiladi. Maxsus bo‘luvchi mashina
yordamida metall yoki shisha plastinka sirtiga chiziladi (10-rasm). Yaxshi
panjaralarda parallel shtrixlar uzunligi 10 sm atrofida bo‘ladi, har
bir millimetrga
2000 ta gacha shtrix to‘g‘ri kelishi mumkin. Panjarani umumiy uzunligi 10-15 sm
ga
yetishi
mumkin.
Bunday
panjaralarni
tayyorlashda
eng
yuqori
texnologiyalardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Amaliyotda bir millimetrga 50-100
shtrix tortilgan plyonkalar ham ishlatilishi mumkin. Difraksion panjara sifatida
kompakt disklarning bir parchasini yoki grammafon plastinkalarini ham ishlatish
mumkin. O‘rganilayotgan yorug‘likning parallel
nurlar dastasi kollimator
yordamida panjaraga yuborilsin. Panjaradan keyin o‘rnatilgan (9.11-rasm)
linzaning fokal tekisligida difraksion manzara kuzatiladi.
10-rasm. Difraksion panjara.
11-rasm. Yorug‘likning panjaradagi difraksiyasi.
Parallel nurlar dastasi tushuvchi nurlar yo‘nalishida panjaradan ma’lum
burchak
ostida tarqalib linzaning fokal tekisligida joylashgan ekranning biror R nuqtasida
yig‘iladi. R nuqtadagi tebranish har xil tirqishlardan o‘tuvchi ikkilamchi to‘lqinlar
interferensiyasi natijasidir. R nuqtada interferension maksimum kuzatilishi uchun
qo‘shni tirqishlardan chiqqan nurlarning yo‘llar farqi
to‘lqin uzunligining butun
soniga teng bo‘lishi lozim:
.
,...
2
,
1
,
0
sin
Dostları ilə paylaş: