Oʻzbekiston milliy universiteti jizzax filiali “Psixologiya” fakuteti Amaliy psixologiyasi yoʻnalishi 931-20-guruh talabasi Husniya Qo‘ziboyeva

2.2 Oiladagi umumiy tizimli nazariyaning asosiy tushunchalar.
Terapevt ularga oldinda turgan muammolarni, ta’lim olish va o‘z martabalarini davom ettirish zarurligini eslatish uchun ijro etuvchi hokimiyatdan foydalanishni maslahat berdi. Biroz vaqt o‘tgach, xuddi shu sessiyada terapevt ona va kenja qizi o‘rtasidagi tortishuv masalalari bo‘yicha o‘zaro munosabatlar modellarini joriy qilishni boshladi. Egizaklardan biri darhol, keyin ikkinchisi aralashdi. Psixoterapevt onaning yonida o‘tirgan odamning ovozini o‘chirish uchun qo‘lini ko‘tardi va qo‘shnisining qo‘liga engil tegdi. So‘ng onasiga yuzlanib: “Ishlaringizga aralashayaptilar!” dedi. Bunday holda, terapevt chegaralarni belgilab qo‘ydi: 1) ishtirokchilarni qayta joylashtirish, 2) muammoni qayta ko‘rib chiqish va 3) egizaklarning onaga bo‘lgan urinishini blokirovka qilish. Quyi tizimlar orasidagi chegaralarni belgilashning ko‘plab usullari mavjud. Intensivlikni oshirish usullari singari, chegaralarni belgilash usullari ham shunga o‘xshash tuzilishga ega vaziyatlarda qayta qo‘llanilganda ancha samarali bo‘ladi. Oilaviy tuzumni yechish texnikasini qo‘llashga misol sifatida yolg‘iz ona, egizak opa-singillar va 15 yoshli “muammo” misolini keltirish mumkin. Terapevt o‘z kuchini disfunktsiyali ota-ona quyi tizimini silkitish uchun ishlatdi. U onaga egizaklarning ota-onalik rolini o‘z zimmasiga olishga yordam berdi, garchi uning harakatlari egizaklarni bir lahzalik keskinlikka olib keldi. Shuningdek, taranglikni yumshatishga urinmay, egizaklarning mojaroga aralashib ketishining oldini oldi. Strukturaviy terapevt buni amalga oshirishi mumkin, chunki aralashuv alohida oila a’zolariga emas, balki oila tizimiga yoki butun organizmga qaratilgan. Oila tizimining ajralishi, shuningdek, terapevt oila a’zolaridan birining tarafini olib: Men siz bilan roziman. Siz haqsiz, ular emas. Ular sizning pozitsiyangizning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishlari kerak. Shuni ta’kidlash kerakki, o‘zaro ta’sirning mazmuni tarkibiy jihatlarga qaraganda ancha kam ahamiyatga ega; ya’ni psixoterapevt oila a’zosi bilan o‘z nuqtai nazarini baham ko‘rgani uchun emas, balki uning mavqeini mustahkamlash oila tarkibining o‘zgarishiga hissa qo‘shgani uchun birlashadi. Misol uchun, erining kech ishlash odati haqida shikoyat qilgan tushkunlikka tushgan xotinning tarafini olib, terapevtning maqsadi erning xatti-harakatlarini qoralashdan ko‘ra, nikoh quyi tizimini buzishdir. Haqiqatni qayta qurish terapevt oilaviy munosabatlarni qayta talqin qilganda boshlanadi. Ko‘pincha oila o‘z muammosiga juda ko‘p e’tibor beradi, chunki ular buni bir tomonlama ko‘rishadi. Voqelikni qayta qurishning foydaliligi tarixdan olingan misol bilan ishonchli tarzda isbotlangan ko‘rishi kerak edi. Tabib ota-onasiga avtoturargohdan uzoqroqda kichik bir kulba qurishni buyurdi. Yigitni u yerda kuzatib borish kerak edi va u ruhlarning xabarini olmaguncha jo‘nadi. Sehrgar ota-onalarga o‘g‘li bilan xayrlashishni maslahat berdi, u kulbada qolgandan keyin butunlay o‘zgaradi va boshqa ism oladi. Ikki kundan keyin ota-onalar o‘g‘lining taqdiri haqida tashvishlana boshladilar. Biroq, barcha qabiladoshlar faqat u haqida va unga yuboriladigan vahiy haqida gapirib, vaqt tez o‘tishiga ishontirishdi. Nihoyat, charchagan bir yigit paydo bo‘ldi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri sehrgarning oldiga bordi va unga vahiy haqida gapirdi. Hindlar muhim yangiliklarni kutib, sehrgarning uyi atrofida to‘planishdi. Ota-onalar ham hamma kabi indamay qotib qolishdi. Sehrgar o‘z qabiladoshlariga vahiyni shunday talqin qildi: “Ruhlar bizdan o‘zgacha raqsni, qabilamizning tinchligi va farovonligini ta’minlaydigan raqsni ijro etishimizni xohlaydi”. Oila tizimini qayta ko‘rib chiqishda terapevt birinchi navbatda oilaning haqiqatga bo‘lgan nuqtai nazarini o‘zgartirishi kerak. Fokuslash texnikasidan foydalangan holda, terapevt oila muloqot qiladigan narsalarning bo‘laklari va bo‘laklarini olishi va ularni haqiqatga yangi yondashuvning mozaikasida birlashtirishi kerak. Uylanish jarayonida oila tizimi terapevtik tizimga aylantirilganidek, terapevtik voqelik ham oilaviy voqelik asosida yaratilishi kerak. Qora Elk haqidagi hikoyada shifokor o‘zining mutaxassis sifatidagi rolidan foydalanib, “orzu ko‘rgan o‘g‘il”ning oilaviy konstruktsiyasidan haqiqatni qurdi, bunda o‘g‘li “o‘zga dunyodan muhim xabarlar” oldi. Bu rekonstruksiya boshqa oilaviy konstruksiyalar bilan yaxshi mos kelganligi sababli mumkin bo‘ldi. Shunday qilib, oila bu haqiqatni qabul qila oldi, chunki uning dunyoga qarashi bunday imkoniyatga imkon berdi.⁹
Terapevt simptomga universallik atributlarini berib, terapevtik konstruktsiyani yaratishi mumkin. Qora Elk hikoyasidagi shifokor “tushlarni” “vahiylar” deb talqin qilgan. Sehrgar o‘zining vahiyga ega ekanligini e’lon qilib, o‘z hokimiyatining kuchi bilan tushlarni yuqori darajadagi hodisa deb hisoblash mumkinligi haqidagi ma’lumotni xabarga kiritdi. Kuchli patriarxal an’anaga ega bo‘lgan dindor oila bilan ishlashda terapevt uzoqdagi, hissiyotlarga berilib ketgan otaning konstruktsiyasiga to‘xtalib, unga “Oila boshlig‘idan mehribon va hamdard bo‘lishi uchun favqulodda jasorat kerakligi shubhasiz”. Umumjahonlikni ta’kidlab, tizimli psixoterapevt disfunktsional oila konstruktsiyasini universal konstruktsiya bilan birlashtirib, yangi g‘oyalar va xatti-harakatlar uchun istiqbollarni ochadi. Oilaning kuchli tomonlarini o‘rganish faqat bitta psixoterapevtik texnika bilan cheklanmaydi. Kuchli tomonlarni ta’kidlash tizimli oilaviy psixoterapiyaning asosiy usuli bo‘lib, qulay sharoitlarda oila rivojlanishi uchun ichki shart-sharoitlarga ega ekanligiga asoslanadi. Ushbu optimistik pozitsiya “terapevtik haqiqat”ni yaratish maqsadini ko‘zlab, tizimli psixoterapiyaning barcha usullarining ajralmas qismidir. Aniqlangan bemorning kuchli tomonlarini topadigan va ta’kidlaydigan yoki ta’sirning intensivligini oshiradigan terapevt, turmush o‘rtoqlarni mojaro hal qilinmaguncha nizoni davom ettirishga ishontiradi, oila a’zolarida optimizm va o‘ziga ishonchni uyg‘otadi. Sioux shifokori singari, tizimli psixoterapevt haqiqatni o‘zgartirishga ishonadi. Psixosomatik ko‘rinishlari bo‘lgan bolalar va psixofaol moddalarga qaram bo‘lgan kattalar uchun tizimli oilaviy terapiya samaradorligining kuchli dalillari mavjud. S.Minuxin va uning hamkasblari (Minuchin va boshq., 1978) oiladagi ziddiyatli vaziyat psixosomatik namoyon bo‘lgan bolalarda ketoatsidoz rivojlanishiga olib kelishi mumkinligini aniqladilar. Tajriba mualliflari psixosomatik alomatlari bo‘lgan bolalarning ota-onalari sog‘lom bolalarning ota-onalari va xulq-atvori buzilgan bolalar bilan solishtirganda bolalarga stressni ko‘proq tushirishini ko‘rsatdilar. Aytish mumkinki, psixosomatik kasalliklarga chalingan bolalar, ularning sog‘lig‘i evaziga ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlardagi keskinlikni bartaraf etishga yordam beradi, chunki oiladagi ziddiyatli vaziyat ularning qonida yog ‘kislotalari miqdorining ko‘payishiga olib keladi. Standartlashtirilgan oilaviy vazifalardan foydalanish (Minuchin, Rosman va Baker, 1978) oilaviy o‘zaro munosabatlarning tabiatini baholashga imkon beradi. O‘lchov oilaviy terapiyaning eng muhim vositalaridan biridir, chunki u oila faoliyatida sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni o‘lchash imkonini beradi. Shunday qilib, aralashuv oiladagi o‘zaro munosabatlarning tarkibiy xususiyatlarining o‘zgarishiga qanchalik hissa qo‘shganini, ya’ni qay darajada o‘z maqsadiga erishganligini baholash mumkin. Strukturaviy psixoterapevtik aralashuv ko‘pincha o‘lchanadigan va amalda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan aniq harakatlar ro‘yxati emas, balki xatti-harakatlarning roli yoki uslubi (masalan, direktor, dirijyor) sifatida tavsiflanadi. Shuning uchun oila tizimida ma’lum o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan terapevtik usullarni ajratib olish qiyin bo‘lishi mumkin. Figley va Nelson (1990) bu bo‘shliqni asosiy oilaviy terapiya ko‘nikmalari loyihasi bilan to‘ldirishga harakat qilishdi. Mutaxassislar taklif qilindi, ularning vazifasi psixoterapevtlarning shaxsiy xususiyatlarini emas, balki muayyan turdagi xatti-harakatlar sifatida tizimli oilaviy psixoterapiyaning asosiy ko‘nikmalarini, keyinchalik ularni o‘lchash va amaliyotga tatbiq etish bilan aniqlash edi. Ushbu xatti-harakatlar terapevtik xatti-harakatlarning oiladagi o‘zaro munosabatlarga ta’sirini o‘lchaydigan o‘lchovlarni yaratish uchun qo‘llaniladi. Aniqroq o‘rganib chiqsak, tizimli oilaviy terapiya psixosomatik ko‘rinishlari bo‘lgan oilalar uchun eng samarali va ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli past oilalar, shuningdek, alkogolizm yoki giyohvand moddalarni o‘z ichiga olgan oilalar uchun samarasizroq ekanligi ko‘rinadi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, oxirgi uchta holatda maktabni tark etish darajasi juda yuqori. Strukturaviy terapevtlar bunday oilalarda tez-tez uchraydigan va psixoterapiya muvaffaqiyatiga to‘sqinlik qiladigan ishsizlik va suiiste’mollik kabi tashqi omillarning ta’sirini hisobga olishlari kerak.