154
Orxan
AĞAMİRZƏYEV
AMEA M
ərkəzi Elmi Kitabxanasının doktorantı
MENECMENT KİTABXANALARIN YENİ İDARETMƏ
STRATEGİYASI KİMİ
Açar sözl
ər: kitabxana, menecment, kitabxana-informasiya menecmenti,
kitabxana meneceri
Ключевые слова: библиотека, менеджмент, библиотечно-
информационный-менеджмент, менеджер библиотеки
Key words: library, management, library and information management,
librarian-manager.
Müasir dövrd
ə kitabxanaların idarəetmə sistemi dəyişən şəraitdən,
yeni texnika v
ə texnologiyaların tətbiqindən asılı olaraq daim təkmilləşir. Bu
is
ə öz növbəsində idarəetmə üsullarının daha məqsədəuyğun variantlarının
mü
əyyənləşdirilməsini və tətbiqini tələb edir. Menecment nəzəriyyəsi bu ba-
xımdan, kitabxanalar üçün ən optimal idaretmə vasitəsi hesab olunur.
Menecment ingilis dilind
ə “management” sözündən götürülmüş,
idar
əetmə, bacarıq, qabiliyyət və öhdəsindən gəlmək mənasını verir (1.6-10).
O, öz
inkişafına görə aşağıdakı təkamül mərhələlərini keçmişdir:
I. Elmi idar
əetmə məktəbi (1885-1920)
Elmi idar
əetmə məktəbi F.U.Teylor, Frenk və Liliya Qilbretlər və
Henri Hanttın adı ilə bağlıdır. Bu müəlliflər öz tədqiqatlarını əsas etibarı ilə
istehsalın idarə edilməsinə həsr etmiş, idarəetmənin səviyyəsinin
yüks
əldilməsi üzərində çalışmışdılar.
Elmi idaretm
ə məktəbinin yaradıcıları belə hesab edirdilər ki,
müşahidə, təhlil və s. metodlardan istifadə etməklə bir çox əl əməyini
t
əkmilləşdirmək mümkündür. Bu məktəbinin baniləri, görüləcək işi yerinə
yetirm
ək üçün fiziki və intellektual səviyyəsi uyğun gələn adamları seçməyi
lazım bilirdilər. Belə yanaşmada əsas element bu idi ki, daha çox məhsul
istehsal ed
ən adamlar, digər işçilərə nisbətən çox da mükafat almalıdırlar.
Onlar h
əmçinin təcrübəli işçilərdən öyrənməyin də böyük əhəmiyyəti
olduğunu qeyd edirdilər.
Bu m
əktəb:
-
əl əməyinin yüngülləşdirilməsi;
-
qısa fasilələr verilməsi;
-
iş və vaxt normaları qoyulması;
-
artıq iş üçün mükafat verilməsi;
155
-idar
əetmə əməyinin fiziki əməkdən ayrılması proseslərini bərqərar etdi
(1.10-26).
II. Klassik v
ə ya inzibati idarəetmə məktəbi (1910-1950)
Bu dövrd
ə əslən fransız olan amerikalı sahibkar və tədqiqatçı alim
Anri Fayol idar
əetmə barədə ilk dəfə sistemli şəkildə nəzəriyyə irəli sürdü.
Anri Fayolun idar
əetmə nəzəriyyəsinə əsas töfhəsi ondan ibarətdir ki,
o, idar
əetmə prinsiplərini sistemləşdirdi və bir neçə qarşılıqlı əlaqəli
funksiyaları menecmentin universal funksiyaları kimi təqdim etməklə, onların
t
ətbiqinə tam proses kimi baxdı. Bu funksiyalara misal olaraq: planlaşdırma,
t
əşkiletmə, motivləşdirmə, nəzarət və marketinqi göstərmək olar (5. 34-35).
Bu m
əktəb:
- idar
əetmə prinsiplərini;
- idar
əetmə quruluşunu (strukturunu);
- idar
əetmə funksiyalarını;
-
menecmentin metodlarını;
-
menecmentin üslublarını
elmi sur
ətdə müəyyənləşdirdi və bərqərar etdi.
III. İnsani münasibətlər və ya davranış məktəbi (1930-1950)
Menecmentd
ə insani münasibətlər məktəbinin yaranmasında və
inkişafında iki alimin-Meri Parker Follett və Elton Meyonu böyük xidməti
olmuşdur. İlk dəfə xanım Meri Follett menecmenti “digər adamların köməyi
il
ə işin yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi” kimi təyin etmişdir. A.Maslouya
gör
ə adamların işə münasibətləri və davranışları, tək iqtisadi maraqlarla yox,
h
əm də müxtəlif tələbatlarla bağlıdır. Hər iki alim insanlar arasındakı
münasib
ətlərin idarə edilməsi üsullarından istifadə etməyi məsləhət
görürdül
ər. Bu üsullardan rəhbərlərin özlərinin bilavasitə daha təsirli rəftar
etm
ələri, işçilərlə məsləhətləşmələr aparmaları, işçilərə bir-biri ilə ünsiyyət
yaratmaq üçün daha geniş imkanlar yaratmağı və s. göstərmək olar.
Bu m
əktəb:
- psixologiya;
- ictimai münasib
ətlər;
- insan amili;
- hakimiyy
ət və nüfuz;
- motivl
əşdirmə (həvəsləndirmə);
-
işin məzmunu və iş şəraiti;
- r
əftar (qarşılıqlı münasibət) və səriştə amillərini menecmentə gətirdi və
onların nəzərə alınmasını zəruri etdi.
IV. Müasir idar
əetmə və ya kəmiyyət məktəbi (1950-ci illərdən
indiy
ə kimi)
Riyaziyyat, statistika, kibernetika, informatika elml
əri və onlarla bağlı
olan dig
ər bilik sahələri menecment nəzəriyyəsinin inkişafında böyük rol oy-
156
na
mışlar. Riyazi üsulların və modellərin tətbiqi, sözün əsl mənasında,
t
əşkilatın əməliyyat problemlərinə elmin tətbiqidir.
Müasir idar
əetmə və ya kəmiyyət məktəbi modellərin qurulması,
kompüterl
ərin tətbiqi, yüksək rabitə texnologiyası, iqtisadi-riyazi üsulların
t
ətbiqini menecmentə gətirdi və çox böyük dəqiqliklə həyata keçirdi.
Bu m
əktəb:
-
kibernetikanı;
-
informatikanı;
- iqtisadi-
riyazi üsulları və modelləri;
-
kompüter texnologiyasını;
- mür
əkkəb rabitə texnologiyasını və s. elmi-texniki yenilikləri bərqərar
etdi.
Müasir dövrd
ə «menecment» termini altında daha çox rəhbərlik və
t
əşkilati sistemlərdə təsərrüfat fəaliyyətinin idarə olunması prosesləri,
perspektiv v
ə cari planlaşdırma, istehsalın təşkili və məhsulun realizə
olunmasının proqram-məqsədli idaretmə sistemi xarakterizə olunur. Onun
t
əşkili və idarəolunması aşağıdakı məsələlərin həllinə yönəldilmişdir:
-
istehsalın və məhsulların rəqabətqabiliyyətinin təşkili;
- istehsal prosesinnin t
əkmilləşdirilməsi;
-yeni elmi
əsaslandırılmış texnologiyaların tətbiqi;
-m
əhsulun keyfiyyətinin artırılması;
-istehsal x
ərclərinin azaldılması.
Menecmentin m
əqsədi gəlir əldə etmə və ya onu artırılması, təsərrüfat
f
əaliyyətinin səmərəliliyinin yuksəldilməsi, bazar tələbatının ödənilməsi,
sosial m
əsələlərin həlli vasitəsi kimi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan bir neçə
f
əaliyyəti əks etdirir: Bunlar aşağıdakılardır:
-
istehsalın (kollektivin) təşkili və idarəolunması;
-v
əzifələrin qoyuluşu və təshih edilməsi;
-
iş mərhələlərinin hazırlanması;
- q
ərarların qəbulu;
-
kommunikasiyaların (informasiyanın metodları və ötürülmə formaları)
qaydaya s
alınması;
-prosesl
ərin tənzimlənməsi;
-
informasiyanın toplanılması və işlənilməsi;
-
işin nəticələrinə yekun vurulması.
Menecmenti h
əmçinin, fənlərarası sahə (idaretmə təfəkkürü), idaretmə
bacarığı və təcrübəsi kimi də tərif etmək olar.
Son ill
ər kimi bütün sferalarda olduğu kimi, kitabxana fəaliyyətində də
menecmentd
ən geniş istifadə olunur. Bu gün kitabxana menecmenti yeni
elmi f
ənn kimi kitabxanaların idaretmə fəaliyyətininin müxtəlif aspektlərini
açır və çoxspektrlı konsepsiyalar şəklində təqdim olunur (4).
157
Professor A.X
ələfovun qeyd etdiyi kimi, "Müasir şəraitdə
c
əmiyyətimizdə bazar iqtisadiyyatının tətbiqi bütün sahələrdə olduğu kimi
kitabxana işinin idarə edilməsi sahəsində də menecmentin tətbiqinə böyük
ehtiyac meydana çıxarmışdır. Çünki kitabxana işinin idarə edilməsində elə
sah
ələr var ki, bunlar menecmenti öyrənmədən, onun müddəalarından istifadə
etm
ədən keçinə bilməz» (3.284).
Kitabxana sferasında menecment-bir yüksək intellektli şəxsin və ya
t
əşkilati strukturun kompleks məqsədyönlü intellektual və təsərrüfat
f
əaliyyətidir. O, kitabxananın idarəetmə prosesini, onun fəaliyyətinin səmərəli
t
əşkilini, kitabxanaçılar arasında funksiyaların və məsuliyyətin
bölüşdürülməsini, kitabxana resurslarının (maddi-texniki, texnoloji, maliyyə,
informasiya,
kadr resursları) səmərəli seçimini və istifadəsini, çoxvariantlı
kitabxanadaxili q
ərarların qəbul edilməsini, iş üslubunun müəyyən edilməsini
v
ə s. nəzərdə tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, kitabxanaşünaslıqda «kitabxana
menecmenti» termini «kitabxanaların idarəolunması»nın sinonimi deyil,
inzibatçılıq, nəzarət anlayışlarını əvəz eləyən yeni bir anlayış kimi qəbul edilir.
Kitabxana işində «idarəetmə» və «menecment» terminləri yalnız
ümumişlək mənada bir-birinin sinonimi hesab olunur. Kitabxanaşünaslıq
sah
əsinin terminlər sistemində bu anlayışların mənası bir-birindən fərqlənir.
Kitabxana işinin idarəolunması özündə texniki, texnoloji obyektləri,
iqtisadiyyatı və təsərrüfatlaşmanı əks etdirməklə daha böyuk məna kəsb edir.
Kitabxananın qarşıya qoyulmuş məqsədlərin həllinə yönəldilən və menecment
prinsipl
ərindən istifadə edən idarəetmə metodologiyasının istifadəsi üçün isə
«kitabxana menecmenti» termini daha m
əqsədəuyğun hesab olunur.
Bu fikir ilk d
əfə öz əksini 1987-ci ildə Deli Universitetinin
Kitabxanaç
ılıq və informatika fakultəsinin professoru K. Kumarın «Kitabxana
inzibatçılığı və menecment adlı kitabında tapmışdır (7. 38-39).
1997-ci ild
ə isə D.Ueynqand «Müasir kütləvi kitabxanaların
idar
əolunması. İnkişaf strateqiyası» adlı kitabında sərt tabeçilik prinsipləri ilə
daxili ierarxik struktura malik
ənənəvi idaretmə sistemi ilə yeni istehlakıçıya
istiqam
ətlənmiş idaretmə metodunu müqayisə etmişdir. O qeyd edirdi ki,
«menecerl
ər idaretmə prosesini az irəliləyəbilən perspektivdən azad edib, yeni
d
əyişən mühitin tələbatını ödəmək və innovasiya fəaliyyətinin
çiç
əklənməsinə xidmət etmək imkanı əldə etmişlər» (9).
1990-
cı illərin birinci yarısından başlayaraq, Rusiya kitabxanaşınas
aliml
əri V.K.Klüyev, E.M.Yastrebova, İ.K.Djereliyevskaya, S.P.Petrikina, N.
İ.Tülina, İ.M.Suslova E.V.Klepper, Y.F. Çernyakova və b. kitabxana
menecmenti konsepsiyasını işləməyə başladılar. Bu konsepsiyalar içərisində
İ.M.Suslovanın elmi baxışları xüsusi yer tuturdu.
Professor Y.M.Suslova kitabxana menecmentinin mahiyy
ətini
kitabxanaların idarə olunması sahəsində dünya nəzəriyyəsi və təcrübəsində
158
formalaşmış prinsiplər, funksiyalar və metodların tətbiq edilməsinin müasir
konsepsiyası kimi xarakterizə edirdi (8.16-20).
Kitabxanalar mür
əkkəb sosial-iqtisadi sistem kimi kitabxana
menecmentinin obyekti hesab olunur. «Kitabxana menecmenti» termini il
ə
kitabxana
nın sosial-praktiki fəaliyyətinin xüsusi forması, bu sferanının
öyr
ənilməsi və onun həyata keçirilməsi üçün praktiki tövsiyələrin işlənilməsi
v
əzifəsini həyata keçirən elmi fənn ifadə edilir. Kitabxana menecmentinin
n
əzəri fənn kimi spesifikasını hər şeydən öncə onun praktiki məsələlərə
istiqam
ətlənməsi müəyyənləşdirir. Bundan əlavə, kitabxana menecmentinin
əsas özəlliyi ondadır ki, o menecmentin müxtəlif elm sahələri üçün işlənib
hazırlanmış elmi bilik və konsepsiyaların milli və xarici kitabxanaşünaslıqda
geniş şəkildə istifadəsinə icazə verməklə, həm də fənlərarası xarakter daşıyır.
Başqa sözlə, kitabxana menecmenti konsepsiyasında ideoloji və ya dar
professional ç
ərçivəli məhdudiyyətlər yoxdur. Bu mənada da müasir
kitabxanaların idarəetmə fəaliyyətində kitabxana menecmentinin təməlini bir
çox elml
ərin nailiyyətlərinin tətbiqinin nəzəri əsasları təşkil edir.
Kitabxana f
əaliyyətinin idarəolunmasında menecmenin nəzəri və
metodoloji mövqel
ərinin tətbiqi kitabxana sferasında baş verən mürəkkəb və
birm
ənalı olmayan proseslərin obyektiv xarakteri ilə şərtləndirilən yeni
idaretm
ə qərarlarının yaratdığı axtarışdır.
Kitabxana menecmenti ilk növb
ədə, yalnız kitabxana işinə aid olan
spesifik qanun v
ə qanunauyğunluqları, bu qanunauyğunluqların hərəkət
mexanizmini v
ə aşkara çıxma formalarını öyrənir. Onun başlıca məqsəd və
v
əzifəsi kitabxanalarda mühafizə edilən informasiya daşıyıcılarından,
kitabxanaların imkanlarına əsaslanmaqla bəşəriyyətin informasiya
potensialından səmərəli istifadə olunmasını təmin etməkdən ibarətdir (3. 5).
Başqa sözlə, menecment kitabxananın daha az maddi, əmək və maliyyə
ehtiyatlarından istifadə edərək səmərəliliyi yüksəltmək və mənfəəti artırmaq
m
əqsədi ilə həyata keçirdiyi idarəetmə fəaliyyəti, bu idarəetmə fəaliyyəti ilə
bağlı bütün funksiyaların, metodların, prinsiplərin, strategiyaların və
formaların məcmusu kimi başa düşülür.
Menecment kitabxana sferasının öyrənilməsində və idarəetməyə dair
praktiki tövsiy
ələrin hazırlanmasında mühüm rol oynayır.
Menecment
n
əzəriyyəsinin aktiv şəkildə tədqiq olunması müasir kitabxanaşünaslığın
bütün t
ərəfləri üçün stimul verici əhəmiyyət kəsb edir. Bir tərəfdən
kitabxanaşünaslığın ənənəvi elm sahələrində işlənilmiş əsas metodoloji
mövqel
ərinin əhəmiyyətinin qiymətlənldiriliməsi üçün imkanlar açılır. Digər
t
ərəfdən isə, yeni xüsusi metodoloji araşdırma tələb edən yeni problemlər
meydana çıxır. Belə problemlərə əsasən strateqiyasının işlənilməsi,
innovasiya prosesl
ərinin idarəolunması, adaptasiya oluna bilən təşkilati
159
struktur
ların yaradılması, kitabxana fəaliyyətinin sosial-psixoloji aspektlərinin
idar
əolunması və s. şamil edilir. (6. 36-40)
Müasir idaretm
ənin dünya menecmentinin nailiyyətləri əsasında
kökünd
ən dəişliməsi o qədər tələb olunan olmuşdur ki, ötən illər ərzində
kitabxanalarda menecment konsepsiyasının inkişafı əhəmiyyətli nəticələr
verm
əyə başlamışdır:
1. Kitabxana f
əaliyyətinin idarəolunmasının problem məqamlarının həllinə
yeni yanaşmalar aşkarlanmışdır.
2.
İdaretmə mexanizmlərinin yenidən təşkilinin konstruktiv yolları
mü
əyyənləşdirilmişdir.
3. Elmi m
əktəb formalaşmışdır. Bu məktəb çərçivəsində bir sıra nəşrlər
hazırlanmış və dissertasiyalar müdafiə olunmuşdur.
4. idaretm
ənin tədrisi ilə bağlı ali məktəb proqramı yenilənmiş, kurslar
yaradılmışdır. Bu kurslara əsas fənlərlə yanaşı, kitabxana-informasiya
marketinqi, kitabxananın strateji menecmenti, idaretmə sistemlərinin təşkilati
inkişafı, kitabxanaların idaretmə psixologiyası və s daxil edilmişdir.
İdaretmə fəaliyyətinin ən uğurlu nümunələrini əks etdirən menecment
n
əzəriyyəsi daim inkişafda və axtarışdadır. O, kitabxanalarda biliklərin
idar
əolunmasının müasir streqiyası kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Buna
gör
ə də kitabxana menecmenti kitabxana-informasiya infrastrukturunun
ayrılmaz sahəsi kimi daim təkmiləşdirlməli və prioritet idaretmə
strategiyasına çevrilməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1. İmran A.M. Menecment: Dərslik. – B.: Nurlan.- 2007.- 268s.
2. İsmayılov X.İ. Kitabxana menecmentinin əsasları: Dərs vəsaiti.- Bakı Universiteti
N
əşriyyatı. 2005.-197 s.
3. X
ələfov A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik: III hissə: Kitabxana işi haqqında təlim.-B..
2003.
4.
Кузоро К.А. Менеджмент и маркетинг библиотечно-информационной деятельности:
опыт исследования отечественном библиотековедении.-Вестник Томского Государ-
ственного Университета (Культурология и искусствоведение).- 2011.-№ 2.
5.
Основы менеджмента / Под ред. А. И. Афоничкина. — СПб.: Питер, 2007. - 528 с.: ил.
-
(Серия «Учебник для вузов»).
6.
Суслова И.М. Клюев В.К. Менеджмент библиотечно-информационной деятельности:
учеб. для вузов культуры и искусств / И.М. Суслова, В.К. Клюев; под общ. ред. И.М.
Сусловой; МГУКИ. - СПб.: Профессия, 2009.- 600 с.
7.
Суслова И.М. Менеджмент библиотечно-информационной деятельности : учеб. Для
вузов культуры и искусств / И.М. Суслова, В.К. Клюев ; под общ. Ред. И. М. Сусловой ;
МГУКИ.- СПб.: Профессия, 2010.- 600 с.
8.Cycлoвa И.M. Библиотечный менеджмент: coвpeмeннaя кoнцепция ynpaвлeния //
Библиотека.-1995.- №2.
9.Уэйнганд Д.Э. Управление современной публичной библиотекой. Стратегия развития.
М.: Рудомино, 1997-222с.
160
О.АГАМИРЗАЕВ
МЕНЕДЖМЕНТ КАК НОВАЯ СТРАТЕГИЯ УПРАВЛЕНИЯ
БИБЛИОТЕКОЙ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается теоретические и организационные вопросы
информационно-библиотечного менеджмента.
O.AGAMIRZAYEV
MANAGEMENT AS A NEW STRATEGY OF
GOVERNANCE BY LIBRARY
SUMMARY
Theoretic and organizational questions of the information bibliographic management
is considered in the article.
Dostları ilə paylaş: |