Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras
Yüklə 33,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
ARAZBOYU Q ƏDİM NAXÇIVAN TAYFALARININ İQTİSADİ H ƏYATI (E.Ə. V-II MİNİLLİKLƏR) 945
mərhələnin keramikası həm də zəngin bəzəyi ilə fərqlənir. Naxışlar qabların gövdəsinə yüksək ustalıq və zövqlə çəkilir. Dulus çarxından istifadə Azərbaycan ərazisində hələ eneolit dövründən məlumdur. İ.H.Nərimanov Leylatəpədən (Qarabağ) tapılmış qabların bir qrupunun dulus çarxında hazırlandığını göstərir ( Нариманов, 1987:48). Kür-Araz mədəniyyətinin formalaşma mərhələsində qara və boz rəngli, qırmızı astarlı, ilk mərhələsində boz və çəhrayı rəngli, orta mərhələsində boz, qara və çəhrayı rəngli keramika üstünlük təşkil etsə də, son mərhələdə qara və boz rəngli keramikanın çoxluğu nəzərə çarpır. Çəhrayı rəngli keramika az qeydə alınır. Bu dövrün sənətkarları gildən küpə, kasa, çölmək, müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan qablar, ocaq qurğuları, manqallar və s. nümunələr hazırlamışlar. Orta tunc dövründə monoxrom boyalı qablar meydana çıxır ki, bu zaman qırmızı üzərindən qara rənglə dalğalı xətlərlə naxışlanma əsas yer tutur. Sonrakı mərhələlərdə yerli sənətkarların ustalığı nəticəsində həndəsi formalarda aşağıdan yuxarıya üfüqi xətlərlə çəkilmiş naxışlar əsas yer tutur. Polixrom naxışlı qabların üzərində ağ, yaxud sarı anqob üzərindən qara və qırmızı rənglərlə naxışlanma, heyvan və quş təsvirləri, bir-birinin içərisinə əlavə edilmiş qoşa, torlu üçbucaqlar xüsusi yer tutur. Bu dövrdə Naxçıvan ərzisində istehsal olunmuş küpə (foto 8, foto 9), kasa, çölmək, badya, vaza, qədəh və s. tipli qablarla yanaşı, çaynik və matra tipli (su qabı) qablar da yaranır ki, çayniklər yalnız cənub bölgələri üçün xarakterikdir (foto 10). E.ə. II minilliyin sonlarına yaxın boyalı qablar tədricən azalır və aradan çıxmağa başlayır. Bu mərhələdə yeni qab formaları yaranır. Dulusçuluq sənəti daha rəngarəng olur. Cənubun təsiri altında silindrik lüləyi olan çölmək tipli qablar meydana gəlir. Eyni zamanda Xocalı-Gədəbəy mədəniyətinin təsiri nəticəsində göbələkvari çıxıntılı qablar yaranır. Yuxarıda bəhs edilən təsərrüfat və sənətkarlıq sahələri içərisində daşişləmə, sümükişləmə və toxuculuq inkişaf etməyə başlayır. Daşişləmə sənəti eneolit və tunc dövrünün bütün mərhələlərində əsas yerlərdən birini tutmuşdur. İlk tunc dövründən başlayaraq ibtidai metallurgiyanın meydana çıxması və metal əşyaların əldə edilməsi tunc dövrünün sonrakı inkişaf mərhələlərində daş alətlərə olan tələbatı nisbətən
946 ABBAS SEYİDOV – SEVİNC İMANOVA
Arazboyu abidələrinin hamısından (I Kültəpə, II Kültəpə, Maxta Kültəpəsi, Xələc,
Ərəbyengicə, Şortəpə, Sədərək, Şahtaxtı, Qızılburun və s.) külli miqdarda müxtəlif cinsli daşlardan hazırlanmış alətlər–dən daşı, sürtgəc, həvəng, dəstə, quraşdırma oraq dişləri, daş gürzlər, ox ucluqları serdolik, əqiq və başqa daş muncuqlar tapılmışdır. Daşişləmənin inkişaf səviyyəsini göstərən arxeoloji materiallar arasında Maxta Kültəpəsində məbəd yerindən (foto 11) və II Kültəpənin ilk tunc dövrü təbəqəsindən tapılmış daş bütlər, Kolanı nekropolunda qəbilə rəhbərinə aid edilən, üzəri oyma üsulu ilə işlənmiş qəbir daşları mühüm yer tutur. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, bu dövrün daşişləmə sənətində yonma, pardaqlama, cilalama, oyma, deşmə, zərbetmə və s. kimi texniki üsullar daha da təkmilləşmişdir. Sümükişləməyə aid əlimizdə olan dəlillər çoxsaylı arxeoloji materiallarla müşayiət olunur. Sümük alətlə-biz, əyircək, qaşov, bəzək əşyaları (asmalar, muncuqlar), müxtəlif məqsədlər üçün işlədilən əmək alətləri (bizlər) xırdabuynuzlu və iribuynuzlu heyvan sümüklərindən, az bir hissəsi isə buynuzdan hazırlanmışdır. Onların hazırlanmasında çapma, kəsmə, cilalama və deşmə üsulu tətbiq olunmuşdur. Bu alətlər əsasən heyvanın lülə sümüyündən düzəldilib. Bizlərinin işlək ucu çox ustalıqla pardaxlanaraq nazildilib. Bəzi bizlərin əl tutan hissəsində ikitərəfli deşik açılıb və sümüyün təbii vəziyyəti saxlanılıb. İribuynuzlu heyvanın lülə sümüyünün oynaq hissəsi iki yerə bölündükdə təbii yarımşar forma alır ki, onlardan da toxuculuqda istifadə etmək üçün əyircəklər hazırlanıb. Əyircəklərin ortasından ikitərəfli deşik açılıb. İribuynuzlu heyvanın lülə sümüyündən hazırlanmış qaşovlardan dəri və gönişləmədə istifadə edilib. Onların bir tərəfi itilənib. Dəriişləmə ilə bağlı əlimizdə tutarlı faktların az olmasına baxmayaraq, hələ ən qədim zamanlardan ibtidai insanların heyvan dərisindən müxtəlif geyim vasitəsi kimi istifadə etmələri məlumdur. Dərinin qurudulması, aşılanması, şübhəsiz ki, ondan daha geniş mənada istifadə edildiyini, xurcun, torba, ayaqqabı, at yüyəni hazırlandığını göstərir. Fikrimizcə, qoyun dərisindən kürk, papaq, qaramal dərisindən isə ayaq geyimləri hazırlanmışdır. Abidələrdən tapılmış daş, sümük, dəvəgözü və çaxmaqdaşından hazırlanmış qaşovlar dərinin alt tərəfində olan leti təmizləmək və ola bilsin ki, dərini pardaxlamaq üçün istifadə edilmişdir. Etnoqrafik müşahidələrə əsasən demək
ARAZBOYU Q ƏDİM NAXÇIVAN TAYFALARININ İQTİSADİ H ƏYATI (E.Ə. V-II MİNİLLİKLƏR) 947
olar ki, bu gün də naxçıvanlıların təsərrüfat həyatında gön və dəri emalı mühüm yerlərdən birini tutur. Arxeoloji abidələrdən aşkar edilən toxuculuq alətlərindən görünür ki, bu peşə təsərrüfatın müəyyən bir sahəsini təşkil etmişdir. Toxuculuğun əsası neolit dövründə qoyulsa da, eneolit və tunc dövründə qoyunçuluğun daha da inkişaf etməsi bu sənətin təkmilləşməsinə şərait yaratmışdır. Toxuculuğun inkişafına dair əlimizdə olan arxeoloji materiallar II Kültəpə və Maxta Kültəpəsidən əldə edilmiş, üzərində toxuma izləri olan qablar, gil və sümük əyircəklər, iy ucluqlarından ibarətdir. Şübhəsiz ki, bu dövrdə müxtəlif texniki bitkilərdən və ya bitki liflərindən də istifalə edilmişdir. Fikrimizcə, tunc dövrünün son mərhələsində toxuculuğun müəyyən sahələri ev sənətkarlığı çərçivəsindən kənara çıxaraq, müstəqil istehsal sahəsi kimi formalaşmışdır. İqtisadiyyatın inkişafı sənətkarlığın müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaşmasını dərinləşdirmiş, mübadilənin artmasına, tayfalar arasında sosial
differensasiyanın güclənməsinə səbəb olmuşdur. Orta, son tunc və erkən dəmir dövrlərinə aid tədqiq olunmuş qəbir abidələri zəngin avadanlığına görə bir-birindən fərqlənir ki, bu da qəbilə üzvləri arasında güclənən əmlak bərabərsizliyi ilə bağlı olmuşdur. Naxçıvan ərazisində qədim tayfaların iqtisadi həyatını şərtləndirən amillərdən biri də Araz çayına yaxın məsafədə, Naxçıvan şəhərindən 12 km şimal-qərbdə yerləşən Duz mədənləridir. Arxeoloji tədqiqatlar e.ə. V-II minilliklərdə Naxçıvanda dağ-mədən işinin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini göstərir. Duzdağda aşkar olunan qədim duz mədənləri bunu bir daha sübut edir. 1967-ci ildə Duzdağın cənub ətəyində aparılan inşaat işləri zamanı qədim şaxtanın girişi aşkar olunmuşdur. Şaxtadan xeyli daş çəkic, o cümlədən 30 kq ağırlığında daş gürz də tapılmışdır (foto 12). 1976-cı ildə tunel tikilərkən burada qədim duz mədəni qeydə alınmışdır. Mədən olduqca mürəkkəb plana malikdir. Qədim tunelin uzunluğu 70 m, eni 6-20 m, hündürlüyü 10-15 m-dir. Tunel müxtəlif ölçülü 10 salondan ibarətdir. Bu salonların ən böyüyündə duzdan kəsilmiş 5 sütun vardır. Onlar mədənin divarları ilə tağ şəklində birləşir. Mədənin divarları ustalıqla işlənərək hamarlanmışdır. Salonların bəzisinin divarlarında his izləri, bəzisində isə ocaq qalıqları olmuşdur. Duz laylarının arasında yerləşən meqrel təbəqələrə çalınmış ağac pazlar duzun hansı üsulla çıxarılması haqqında məlumat almağa imkan verir. 10-cu salonda Yüklə 33,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|