Ona tili-o‘qish savodxonligi va uni o‘qitish metodikasi fanidan “til- ijtimoiy, doimiy o‘zgarib turuvchi vositadir”

ONA TILI-O‘QISH SAVODXONLIGI VA UNI O‘QITISH METODIKASI FANIDAN

“TIL- IJTIMOIY, DOIMIY O‘ZGARIB TURUVCHI VOSITADIR”

MAVZUSIDAGI

TAQDIMOT

O‘qituvchi:Xoliqova Zahro

Tilshunoslik tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, til va tafakkur, til va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar, tilning jamiyatdagi o‘mi, ichki tuzilishi - tilning tasnifi, uni tahlil qilish usullari va shu kabi masalalarni o‘rganadigan- fandir. Tilni tilshunoslikdan tashqari falsafa, mantiq kabi boshqa fanlar ham o'rganadi. M a’lumki, tafakkurga daxldor masalalar mantiq ilmining mavzusidir. Shu tufayli mantiqchilar tafakkur qonuniyatlari bilan birga, fikming tilda aks etishini o‘rganmasliklari mumkin emas. Undan tashqari, til va tafakkur bir-biri bilan uzviy bog‘langan, biri - ikkinchisisiz yashay olmaydigan hodisadir, tafakkur tilda yashaydi, har qanday nutq asosida esa tafakkur yotadi. Mantiq tilni ana shu yo‘nalishda o‘rganadi.

Tilshunoslik tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, til va tafakkur, til va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar, tilning jamiyatdagi o‘mi, ichki tuzilishi - tilning tasnifi, uni tahlil qilish usullari va shu kabi masalalarni o‘rganadigan- fandir. Tilni tilshunoslikdan tashqari falsafa, mantiq kabi boshqa fanlar ham o'rganadi. M a’lumki, tafakkurga daxldor masalalar mantiq ilmining mavzusidir. Shu tufayli mantiqchilar tafakkur qonuniyatlari bilan birga, fikming tilda aks etishini o‘rganmasliklari mumkin emas. Undan tashqari, til va tafakkur bir-biri bilan uzviy bog‘langan, biri - ikkinchisisiz yashay olmaydigan hodisadir, tafakkur tilda yashaydi, har qanday nutq asosida esa tafakkur yotadi. Mantiq tilni ana shu yo‘nalishda o‘rganadi.

Tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liqligi tufayli til sotsiologlar tomonidan ham o‘rganiladi. Jamiyat tarixiy taraqqiyoti jarayonida sodir bo‘lgan voqea va hodisalar tilda aks etmay qolmaydi. Shunga ko‘ra, tarixchilar til tarixiga, tilshunoslar esa o‘z navbatida tarix faniga murojaat qilmay ilojlari yo‘q. Demak, tilshunoslar tilga oid masalalarni hal qilishda etnografiya, psixologiya, antropologiya, matematika, geografiya, fizika va boshqa fanlarga oid materiallar va xulosalardan foydalanadilar.

Tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liqligi tufayli til sotsiologlar tomonidan ham o‘rganiladi. Jamiyat tarixiy taraqqiyoti jarayonida sodir bo‘lgan voqea va hodisalar tilda aks etmay qolmaydi. Shunga ko‘ra, tarixchilar til tarixiga, tilshunoslar esa o‘z navbatida tarix faniga murojaat qilmay ilojlari yo‘q. Demak, tilshunoslar tilga oid masalalarni hal qilishda etnografiya, psixologiya, antropologiya, matematika, geografiya, fizika va boshqa fanlarga oid materiallar va xulosalardan foydalanadilar.

Hozirgi kunda til nima degan savolga olimlar turlicha javob beradilar. Xususan: - «TU tafakkurni ifoda qiluvchi ishoralar majmuidir» (F.de Sossyur). - «Til - odam ongining ishtirokisiz, uning tashqi dunyoga nisbatan bo ‘Igan mexanik harakatidir». - «Til fikrni ifoda qilishga mo ‘Ijallangan, talaffuz qilinadigan,

Bu fikrlaming birortasi, ular garchi bir-birini to‘ldirsa ham, tilning to ‘liq ta ’rifi emas, chunki ular tilning ijtimoiy mohiyatini ochib berolmaydi. Olimlar tilning kishilik jamiyatida tutgan o ‘rni naqadar muhim ekanini ko‘rsatib, «til kishilarning eng muhim aloqa vositasidir», deb ta’riflaydilar. Til yakkayu yagona aloqa vositasi emas. Aloqa boshqa vositalar orqali ham o‘matilishi mumkin. Masalan, Morze alfaviti, im o-ishoralar, A frikada uzoq m asofaga axborot berish uchun qo‘llaniladigan nog‘ora tovushlari, Kanar orollarida ishlatiladigan «Hushtak-tili» shular jum lasidandir. Lekin bular tilga nisbatan yordam chi, ikkinchi darajali vositalardir. Til va boshqa aloqa vositalari orasida o‘xshashlik va farqlar mavjud. Bu vositalami birbiri bilan birlashtiradigan xususiyatlar quyidagilar:

Bu fikrlaming birortasi, ular garchi bir-birini to‘ldirsa ham, tilning to ‘liq ta ’rifi emas, chunki ular tilning ijtimoiy mohiyatini ochib berolmaydi. Olimlar tilning kishilik jamiyatida tutgan o ‘rni naqadar muhim ekanini ko‘rsatib, «til kishilarning eng muhim aloqa vositasidir», deb ta’riflaydilar. Til yakkayu yagona aloqa vositasi emas. Aloqa boshqa vositalar orqali ham o‘matilishi mumkin. Masalan, Morze alfaviti, im o-ishoralar, A frikada uzoq m asofaga axborot berish uchun qo‘llaniladigan nog‘ora tovushlari, Kanar orollarida ishlatiladigan «Hushtak-tili» shular jum lasidandir. Lekin bular tilga nisbatan yordam chi, ikkinchi darajali vositalardir. Til va boshqa aloqa vositalari orasida o‘xshashlik va farqlar mavjud. Bu vositalami birbiri bilan birlashtiradigan xususiyatlar quyidagilar:

fikr va hissiyotlarni ifodalaydi;
ijtimoiy, chunki jamiyat tomonidan yaratilib, unga xizmat qiladi;
moddiy (tovush to ‘Iqinlari, grafik chizmalar va boshqa vositalar orqali amalga oshiriladi);
obyektiv borliqni aks ettiradi
Ular orasidagi farq esa quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1. Til fikr va hissiyotlarni ifoda qiluvchi vosita. Inson uni barcha faoliyatida qo‘llaydi. Boshqa aloqa vositalarining ishlatilish ko‘lami cheklangan, m asalan, k o ‘cha h arak ati belgilari asosan haydovchilarga xizmat qiladi, boshqa yerda ishlatilmaydi.
2. Til quruq axborotning o‘zinigina bir shaxsdan ikkinchi shaxsga yetkazmasdan, balki gapiruvchining bu axborotga munosabatini, uning xohish-istagi va bahosi, ruhiy holotini aks ettiradi.