Oliy va o’rta maxsus ta’lim

O’rganilish tarixi. Yevropa va Osiyo mamlakatlarining xalqlari Afrikaga eng qadimgi davrdan qiziqib kelganlar. Finikiyaliklar va qadimgi greklar Afrikaning shimoliy va shimoli-sharqiy sohillarini azaldan yaxshi bilishgan. Miloddan oldingi XIII asrda qadimgi greklar Suvaysh bo’ynidan Sidra qo’ltig’igacha bo’lgan Afrika qirg’oqlarini suzib o’tishgan, Nil daryosining yuqori oqimidagi beshinchi ostonagacha 2000 km masofaga kirib borishgan, Arabiston va Nubiya cho’llari bilan tanishgan. Finikiyaliklar miloddan oldingi VIII asrda Afrikaning shimoliy qismidagi Sidra va Gabes qo’ltiqlaridan suzib o’tib Tunisgacha borgan. Rim imperiyasining dengizchilari miloddan 100 yil oldin Afrikaning sharqiy qirg’oqlari bo’ylab suzib, Zanzibar oroliga borgan. Sayyoh Diogen Oq Nil daryosining boshlanishidagi buyuk ko’llar va qorli tog’lar to’g’risida ma’lumotlar to’plab, ularni Oydin tog’lar deb atagan. Ana shu ma’lumotlarni Ptolemey o’z tavsiflarida keltirgan. Shu asosda Afrikaning qadimgi kartasida Oydin tog’lar va ko’llar tasvirlangan.
Milodning boshlarida indoneziyalik sayyohlar Hind okeanini sharqdan g’arbga tomon kesib o’tib, Madagaskar orolini kashf etdilar. VIII asr o’rtalarida arab sayyohlari Hind okeanining g’arbiy qismida suzib, Mozambik bo’g’iziga kirish joyda Kamor orollarini kashf etadi va Madagaskar oroliga kelishadi. Keyinchalik 1420 yillar atrofida Janubiy Afrikani aylanib o’tib, Oranj daryosining quyi oqimiga kelib, bu joylar bilan tanishadi. Taniqli arab sayyohi va geografi, marokkalik Ibn Batuta (Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh al-Lavoti at-Tanjiy) 1352-1353 yillarda G’arbiy Sahroi Kabirni shimoldan janubga tomon kesib o’tadi. Niger daryosining yuqori va o’rta oqimlari hududlarini o’rganadi. Safardan qaytishda Janubiy Sudan orqali Air platosini, Markaziy Sahroi Kabir orqali Axaggar tog’ligini, Aljir Sahroi Kabirini kesib o’tib, bu hududlar to’g’risida ko’plab geografik ma’lumotlar to’playdi. 1447 yilda genuyalik A.Malfante Sahroi Kabirning ichki qismidagi Tuat vohasigacha, 1469 yilda florensiyalik sayohatchi B.Diash materik janubidagi Yaxshi Umid burnidan Atlantika okeani sohillarigacha, Sahroi Kabirning Tombuktu vohasigacha kirib borgan va o’rgangan.
Materikni o’rganishda XV asrga kelib portugallarning faol harakati boshlanadi. Ular o’sha davrda Hindiston boyliklari to’g’risidagi afsonalarga asoslanib, bu boy o’lkaga boradigan dengiz yo’lini qidira boshlaydilar. Portugallar XV asr dovomida Afrikaning g’arbiy sohillarini tekshiradi. Keyinchalik materikning janubiy chekkasini aylanib, sharq tomonga o’tadi. Portugaliyalik sayyohlardan mohir dengizchi Vasko da Gama 1497-1498 yillarda Hindistonga dengiz yo’lini ochadi. U materikning janubiy va sharqiy qirg’oqlari bo’ylab suzib, Hind okeanini kesib o’tadi va Hindistonning janubiy qirg’oqlariga etib boradi. Lekin, o’sha paytlarda Afrikaning faqat qirg’oq qiyofalari o’rganilib va aniqlanib, uning ichki hududlari to’g’risidagi ma’lumotlar yevropaliklar uchun noma’lum edi. Yevropaliklar Afrikaning ichki hududlarini tadqiq etishni XIX asrda boshlashgan. Shu asrning o’rtalarida taniqli ingliz tadqiqotchisi David Livingston materik ichkarisiga bir necha marta sayohat qiladi. Bu sayyoh tadqiqot ishlarini asosan Janubiy Afrikada olib boradi. D.Livingston Kalaxari cho’li, Zambezi daryosi, Kongo daryosining
yuqori oqimini o’rganadi. 1859-1861 yillarda Viktoriya va N’yasa ko’llarini topib, ularning geografik va gidrologik ta’rifini yozadi. Zambezi daryosidagi go’zal sharsharani topib, unga Viktoriya nomini beradi. 1867-1872 yillarda Tanganika ko’lini tadqiq etishni davom ettirib, Lualaba daryosini kashf etadi. Shunday qilib, Livingstonning Janubiy Afrikada olib borgan tadqiqotlari geografiya fanini yangi va qiziqarli ma’lumotlar bilan boyitadi. Ingliz sayyohi G.M.Stenli 1817-1877 yillar davomida Zanzibar orolini, Viktoriya ko’lini va Nil daryosining bosh irmog’i Kagera daryosini, Kongo va Lualaba daryolarining quyi oqimigacha bo’lgan hududlarni o’rgangan.
Afrika tabiati va halqlari hayotini tadqiq etishda rus sayyohlari ham ishtirok etishgan. XIX asr oxirida V.V.Yunker Markaziy va Sharqiy Afrikaga sayohat qilib, materikning tabiati va aholisi haqida qiziqarli ma’lumotlar to’playdi, topografik ishlarni amalga oshiradi, gidrologik va meteorologik kuzatishlar olib boradi. Materikning shimoli-sharqiy qismini tekshirishda fransiyalik aka-uka Antuan va Arno Abbadilar (1837-1848 yillar), rus sayyohlari Ye.P.Kovalevskiy (1847-1848 yillar) va A.V.Eliseevlar (1883-1885 yillar) ishtirok etadi. 1888 yilda vengriyalik sayohatchi Sh.Teleki Sharqiy Afrikada tadqiqot ishlari bilan shug’ullanib, Kilimanjaro vulkanidan shimol tomonga Keniya tog’lari orqali kesib o’tib, Rudolf ko’lini kashf etadi. N.I.Vavilov rahbarligidagi ilmiy safar xodimlari 1926-1927 yillarda materikning shimoli-sharqiy qismlarida madaniy o’simliklarni o’rganib, 6000 dan ortiq namuna to’playdilar. Shu bilan birga N.I.Vavilov Efiopiya tog’ligining bir qancha madaniy o’simliklarning, ayniqsa qimmatli bug’doy navining vatani ekanini aniqlagan.