Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR)
433 1863-cü ildə türkmənlər arasındakı səyahatini həyata keçirən türkoloq A. Vamberinin siyahısında bir çox oymaqların obaları verilməmişdir. General Petruşeviçin siyahısı da (1878) xüsusilə yomut və göklənlərin oymaq təşkilatları baxımından dəyərlidir. Onun siyahısı həm şəxsən özünün yerində apardığı araşdırmalara, həm də Astarabaddakı konsul Bakulinin təs- bitlərinə əsaslanır. Siyahılarda oymaqlara mənsub obaların adları və oturduqları yerlərdən bir çoxlarının doğru təsbit edilməmiş olduğu görülüyor. Ancaq mənim üçün də bu adlardan mühüm bir qisminin doğru oxunuşlarını, xüsusilə əlimdəki materialın məhdud olmasından dolayı, tapmaq mümkün olmamışdır. Bu si- yahılardakı boyların qolları və obaları arasında diqqətimizi və ilgimizi çəkən az isim vardır. Bunların çoxu da oğuz boylarının adlarıdır. XVI əsrdəki Aba bəyin oxlu (ohlu) oymağı varlığını itirdiyi üçün siyahılarda yer almır. “Şərəceyi-tərakimə”də yomut, təkə, ərsarı, sarıq, yəmrəli kimi oymaq və ya topluluqların oğuz salur boyundan gətirildikləri söylənmiş və sxemlərdə də göstərilmişdir. Bu xüsus nə dərəcədə doğrudur, bir şey söyləmək olmaz. Salurdan çox gəridə olmaq üzrə, Xəzərarxası türkmənləri arasında sayca ikinci sıranı çavuldurlar (çavdur) alır. Bunlar, görüldüyü kimi, iğdır və soy- naçılarla birlikdə Həsən əli adı altında ayrı bir topluluq təşkil etmişlər. Həsən eli digər oymaqlar kimi Manqışlaqdan ayrılmayaraq kalmıklara tabe olmağı qəbul etmişdir. Hətta kalmıklar bu eldən bir qisminı Şimali Qaf- qaza köçürmüşlər. Bu köçürülənlərə sonralar Stavropol türkmənləri deyil- diyini bilirik 1 .
Ancaq iğdırların adına nə dastani əsərlərdə, nə də tarixi qaynaqlarda rast gəlinir. Əvəzində iğdırların XVI əsrdə Anadoluda 43 yer adına sahib olaraq onun cu yeri tutduqları, eyni əsrdə İç-el və digər bölgələrdə onlara mənsub bir çox oymaqların yaşadıqları da müşahidə olunmuşdur. Göründüyü kimi, göklən obaları arasında kayı, bəydili və bayındır kimi oğuz boy adını daşıyan təşəkküllər var və bu topluluğun ən önəmli qismini onlar meydana gətirirlər. Göklənlərin xatirələrinə görə onlar, Dodurğa və Əli Dağlı adlı iki qardaşdan törəmişlər. Altı göklən obasından üçü (bayındır, kırık və yonyak sağrı) Dodurğanın, digər üçü isə (kayı, ay-dərviş və çakır bəydili) Əli Dağlının nəslidir. Buradaki Dodurğa adı diqqətimizi çəkir. Çün- ki bu adda bir oğuz boyu vardır. Əyər bu adın təsbitində bir xəta yox isə,
1 Bu türkmənlərin daha öncələri kalmık xanı Munçak (Monçak) zamanında (1667-1670) köç etməyə haşladıqları və bu köçün türkmənlərin öz istəkləri ilə həyata keçirildiyi də söy- lənir (Barthold, həmin əsər, s. 157). Türkmənlər kalmıkların 1771-ci ilin qışında Orta Asi- yadakı yurdlarına dönüş yürüyüşünə də qatılmaq zorunda buraxılmışlar. Bunlardan ancaq bir qismi geri dönə bilmişdir (həmin əsər, s. 157-158). FARUQ SÜMƏR
434 göklənlərin bir qolu (heç olmazsa onun iki oymağı) dodurğalardan gəlmiş ola bilər 1 . Göklənlər arasında yaşayan və oğuz boy adını daşıyan təşəkküllərin əha- lisi çox deyildir. Onun üçün bu təşəkküllərin adları tarixi qaynaqlarda nadi- rən keçir və ya heç keçmir. Əsasən göklənlərin əhalısi digər topluluqlara nə- zərən çox azdır, göründüyü kimi, 1880-ci illərdə 4.000 ailə olaraq hesab- lanmışdır. XVI əsrdə Astarabad bölgəsindəki türkmən oymaqları arasında var olan eymürlərə (eymir) gəlincə, bunlar siyahılarda yomuta bağlı olaraq göstəril- mişdir. Eymürlərin daha sonra zəif bir duruma düşüncə yomuta bağlandığı anlaşılır. Yenə yomut obaları arasında iğdır adlı bir təşəkkül də görünür. Siyahılarda yer almayan Xorasanda Nəsa civarındaki qaradaşlıların ya- zırlar olduqlarını bilirik. Bu yazırların orada bir bəylik qurduqları görülmüş- dü.Xorasandaki qara bayatlar çağatay oymaqları arasında zikr edilir 2 . Bun-
dan qara bayatların səfəvilərdən öncə, gərəyli və cəlayirlər kimi çağatayların idarəsi altında olduqları anlaşılır. Qara bayatların adları “Şəcəreyi-təraki- mə”də də keçmir. Bundan dolayı, daha öncə də işarət edildiyi üzrə, bu ba- yatların çağatay ulusu arasındakı bayautlar (bayağut) olduğunu quvvətlə ehtimal edirik. Anlaşılacağı üzrə, Xəzərarxası türkmənlərinin böyük topluluqları və bunların qolları ilə obalarınınki kimi adlar daşıyan oymaqlar Türkiyədə çox az və nadirən görünə bilir. Türkiyədəki Qaraman eli və Təkə eli (Antalya bölgəsinin əski adı) adlarındakı Qaraman və Təkənin şəxslərdən gəldiyi bi- lindiyi halda, bu yer adları ilə Xəzərarxası türkmənlərindəki salurun qara- man obası və təkə topluluğu arasında heç də doğru olmayaraq bir münasibət olduğu düşünülmüş və hətta Qaraman oğullarının salurlardan çıxdıqları eh- timali belə ortaya atılmışdır.
1 Daha öncə də işarət edildiyi kimi, siyahıların birində bu ad dodourg, digərində isə dou- dougah şəklində görünür. 2 İskəndər bəy. Tarixi-aləm-arayi-Abbasi, II, s. 1087. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|