liklar u ch ra sa , ularni yengish u c h u n q o 's h im c h a v o s ita la r
qoMlash, o'zgartirishlar kiritish im k o n i borligi bilan a jra lib
t u ra d i. M a s a l a n , a v to m o b il i s h d a n c h iq s a , inson u n i
sozlaydi, y o m g 'ir yog ‘sa, n a r s a l a r n i panaga oladi, a y b
ish qilib q o 'ysa, him oyalanish y o 'l-y o 'riq la rin i o ‘ylaydi,
m u a m m o yechimini qidiradi va hokazo. Shaxs favquloddagi
vaziyatning qurboniga a y la n m ay d i, aksincha u kelajakni
k o'rab ilishg a qodir, aql-farosati bashorat qilish imkoniyatini
yaratadi. Inson faoliyat m ah su lin i o ld in d a n payqash, f e ’l-
a tv o r o q i b a tin i o ld in d a n s e z is h g a q o d i r ekanligi b i l a n
ustuvorlik qiladi. Hayvonlarning a m a liy tafakkuri u l a r n i
yaqqol vaziyatdan bevosita t a ’sirotga b o ‘ysunishini t a q o z o
etadi. Shaxsning m avhum fikrlashga b o ‘lgan qobiliyati u n i
m uayyan vaziyatga bevosita b o g ‘liqlikdan xalos etadi. I n s o n
bevosita m u h im t a ’sirga ja v o b berish bilan q a n o a tla n ib
qolm ay, balki uni kutayotgan t a ’sirni h am ba rta ra f e tish g a
q u rb i y e ta d iA I n s o n psixikasi b i l a n h a y v o n p s ix ik a s i
o'rtasidagi birinchi farq shaxsning o 'z i anglagan q a driy atga
bin o an ongli xatti-harakat qilish qobiliyati mavjudligidir./
N Shaxsning hayvondan ik kinchi farqi — uning m e h n a t
qurollarini yaratish va saqlashga layoqatli ekanligi b o 'l ib ,
u m e h n a t qurollarini o ld in d a n tu zilg an rejaga m u v o fiq
yasaydi va muayyan maqsadni amalga oshirishda
foydalanadi,
keyinchalik uni qayta ishlatish n iyatida asrab, olib q o ' y a d i y
U la rd a n o d a m la r ham korlik d a foy d ala n ad ilar va u l a r n i
hamkorlikdagi faoliyatida yaratadilar. O 'zaro tajriba alm asha-
dilar, bilim larni boshqalarga ye tkazishadi, u m u m iy vorislik
tufayli u yana yuksaladi.
\ I n s o n psixikasining h a y v o n n i k i d a n y a n a b ir f a r q i
shundaki, u ijtimoiy tajribani b o sh q a la rg a uzluksiz ravishda
y e t k a z i s h i d a aks e t a d i . ' T a j r i b a l a r n i i n s tin k tiv x a t t i -
harakatlar tarzida o'zlashtirish h a m insonga, ham hayvonga
xosdir, lekin shaxsiy tajribaga k o ‘ra ijtimoiy ta jrib a n in g
ustu v o rligi o d a m n i n g ongli m a v j u d o t sifatida y a n a d a
m u k am m a lla sh u v id a asosiy m a n b a hisoblanadi. S hax sni
ijtimoiy m u no sa b a t, ijtimoiy tajriba shakllantiradi, m o d d iy
va ma'naviy qurollami egallash natijasida unda yuksak insoniy
fu nk siya la r (ixtiyoriy xotira, ixtiyoriy d iq q at, m a v h u m
www.ziyouz.com kutubxonasi
tafakkur) vujudga keladi va rivojlana boradi\ Subyekt torno-
nidan kishilik dunyosida yaratilgan madaniy merosni o ‘zlash-
tirilishi, ayrim o ‘zgartirishIar kiritilishi lining kamolotida sifat
jihatidan yuksak bosqichni yuzaga keltiradi. Yuksak funksiyalar,
nutqiy faoliyatning takom illashuvi, m e h n a tn in g hayotiy
ehtiyojga aylanishi, ertangi hayot t o ‘g ‘risida m ulohazalar
tug'ilishi ongning rivojlanishi uchun m u h im imkoniyatlar
yaratdi. Shu b o is i n s o n va hayvon o ‘rtasidagi tafovut
tajribaning vorislik fîmksiyasini kasb etishi bilan yakunlanadi.
Jismoniy va aqliy faoliyat kundalik zaruratga
aylanishi sababli
o n g b e v o s ila n a z o r a t fu n k siy a sin i b a j a r a b o s h la y d i ,
shuningdek, jam iyat, ja m o a , tabiat to ‘g‘risidagi tasawurlarni
tushunishi, anglash h a m uning tasarmfiga aylanadi.
Borliq voqeliklarini bir tekis in ’ikos ettirish vositasi
sifatida insonda his-tuyg‘ular rivojlana boshlaydi. Inson bilan
hayvonot olam i o ‘rtasidagi tafovut h is - tu y g ‘u lar orqali
n a m o y o n b o l a d i . L ekin atro f-m u h itd ag i o ‘zgarishlarga
nisbatan befarqlik h a r ikkala toifadagi m avjudotlarda birdck
hu km surm aydi, y a ’ni tashqi t a ’sirlar ijobiy yoki salbiy
hissiy q o ‘zg‘atishni vujudga keltiradi. Em otsional holatlar
ha yvonlarda u s tu v o r o ‘rin egallaydi, u larga o ‘zlarining
m u n o s a b a t l a r i n i b i ld i r a d i . Biroq h a y v o n l a r d a n farqli
oMaroq, o d a m o ‘z in i n g yuksak h is-tu y g ‘ulari (axloqiy,
aqliy, nafosat, p raksik — lazzatlanish) bilan jam iyatga va
t a b i a tg a n i s b a t a n m u n o s a b a t i n i b i ld i r a d i . J u m l a d a n ,
q u v o n c h , g ‘a m - g ‘ussa, m eh r-m u h a b b a t, achinish, ham -
dardlik, zavqlanish, faxrlanish, iflixor va boshqalar. Tabiat
manzaralari, m e h n a t mahsuli, turmush lahzalari, ezgulik,
a rm o n insonni faollikka undaydi va h a r b ir soniyadan
maqsadga muvofiq foydalanish xohishlari motiv vazifasini
bajarishga o'tadi. Yuksak his-tuyg’ular inson xulq-atvorining
regulatoriga aylanadi. Undagi vijdon, uyat, mas'ullik esa
qadriyat tariqasida xizmat qiladi. His-tuyg'ularni boshqarish,
nazorat qilish onglilikni taqozo etadi, ko‘zlangan maqsadni
amalga oshirishni t a ’minlashga yordam beradi.
A garda p s ix ik a n in g taraqqiyoti biolo g ik evolutsion
q o n u n la r t a ’siri bilan r o ‘y bergan bo'lsa, inson ongining
rivojlanishi ijtim o iy -ta rix iy taraqqiyot q o n u n la ri tufayli
44
www.ziyouz.com kutubxonasi