«O
ʻ
zbek tilining
leksik tarkibi.
O
ʻ
z qatlam va
o'zlashgan qatlam.»
Ma'lumki, har bir tilning o'z
leksik tarkibi mavjud. O'zbek tili
ham bundan mustasno emas,
albatta. Shunday ekan, o'zbek
tilining leksik tarkibi haqida so'z
yuritishdan oldin leksika
terminining ma'nosini bilish
maqsadga muvofiq bo'lardi.
Leksika (yun. lexis so'zga oid,
lug'aviy) tildagi barcha so'zlar va
iboralar yig'indisi, tilning lug'at
tarkibi. Leksika ma' lum
qonun-qoidaga bo'ysunuvchi
izchil va murakkab tizimdan
iborat. Til leksikasi to'xtovsiz
o'zgarib turadi. Bu narsa lug'at
tarkibida yangi so'zlarning paydo
bo'lishi, mavjud so'zlardan
ayrimlarining eskirib, iste'moldan
chiqishi, leksik ma'nosini
o'zgartirib, yangi ma'no kasb
etishi kabi jarayonlarda ko'rinadi.
Jamiyat taraqqiyoti va ijtimoiy
tuzumning o'zgarishi bilan uzviy
bog'langan holda leksika boyib
boradi.
Ma'lumki, o
ʻ
zbek xalqi tarixiy
davrlar mobaynida boshqa xalqlar
bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy
aloqada bo' lib kelgan. Bu
aloqalar o' zaro aloqada bo
ʻ
lgan
xalqning tiliga ma'lum darajada
o'z ta'sirini o'tkazadi. O
ʻ
zaro ta'sir
natijasida tilning barcha
bo
ʼ
limlarida: fonetika, leksika,
grammatika kabilarda o
ʼ
zgarishlar
yuz beradi. Tildagi va rivojlanish
tilning leksikasida kuchli bo' ladi.
(O
ʻ
zbek xalqi qardosh bo
ʼ
lmagan
tojiklar bilan qadimdan aloqada
bo
ʼ
ldi. Shuningdek, tarixiy
sabablar bilan bog'liq holda arab,
ruslar bilan aloqada Hozirgi
davrga kelib bir qancha xorijiy
davlatlar bilan aloqalar o
ʼ
rnatgan.
Bular o
ʻ
zbek tili leksikasiga
ko
ʼ
plab so
ʻ
zlarning o
ʻ
zlashishiga
sabab bo'lmoqda.
Hozirgi o`zbek tili leksikasi tarixiy
jihatdan ikki qatlamga ajratiladi:
1. O'z qatlam.
2. O'zlashgan qatlam.
O'z qatlam. O'z qatlamga umumturkiy
so'zlar va o'zbekcha so'zlar kiradi.
1. Umumturkiy so'zlar. Ko'pchilik
turkum xalqlar tilida qo'llanadigan,
barcha turkiy tillar uchun umumiy
bo'lgan so'zlar umumturkiy so'zlar
deyiladi. Bu so'zlar turkiy qabilalarning
goh qo'shilishi, goh ajralishi natijasida
yuzaga kelgan, hozirda turkiy xalqlar
deb nomlanadigan kishilar tiliga
mansub so'zlardir. Oltoy tillar
oilasining turkiy guruhida (turkumida)
24 ta til: o'zbek, qozoq, uyg'ur,
boshqird, qirg'iz, qoraqalpoq, turkman,
ozarbayjon, no'g'oy, tatar, chuvash,
yoqut, tuva, shor, qoraim, qo'miq,
gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas,
turk, qorachoy, oltoy turklari tillari
mavjud. Umumturkiy so'zlar hozirgi
o'zbek tili leksikasining asosiy qismini,
deyarli yarmini tashkil qiladi.
Umumturkiy so`zlar turli sohalarga oid bo'lib,
ularga narsa-shaxs, belgi, miqdor, harakat,
his-tuyg'u bildiradigan so'zlar kiradi: kishi, oyoq,
qo'l, bosh, ko'z, qosh, qizil, ko`k, yashil, oq, bir, ikki,
uch, to'rt, o'n, kel, tur, yot, o'tir, ol, ur, yaxshi,
yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi.
2. O'zbekcha so'zlar. O'zbek tili sharoitida o`zbek
tili va boshqa til elementlari asosida yaratilgan
so'zlar o'zbekcha so'zlar deyiladi. O'zbekcha
so'zlar o'zbek tilining o`z ichki imkoniyatlari
asosida, o'z qonuniyatlari asosida yaratiladi.
Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi:
1. Asli o'zbekcha so'zlarga shu tildagi so'z
yasovchi qo'shimchalar yordamida hosil qilingan
so'zlar: ter+im+chi, bir+lash+ma, qo'l+lan+ma,
o'tkazgich, turg'un, bola+larcha.
2. Boshqa tildan o'zlashgan so'zlarga o'zbek
tilidagi yasovchi qo`shimchalarni qo'shish bilan
yasalgan so'zlar: a) tojikcha so'zlardan yasalgan
so'zlar: mard+lik, jang+chi, do'stlik, pul-siz; b)
arabcha so'zlardan yasalgan so'zlar: rahbar+lik,
qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; v)
ruscha-internotsional so'zlardan yasalgan so'zlar:
sport chi, razvedka chi, beton la moq,
ekskavator-chi.
3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi
qo'shimchalar yordamida o'z va o'zlashma
so'zlardan hosil qilingan so'zlar: til+shunos,
mehnat+kash, chizma-kash, kitob-xon, ilm+iy,
vagon+soz va boshqalar.
O'zlashgan qatlam. Hozirgi o'zbek
tilining lug at tarkibiga tarixiy
sabablarga ko'ra boshqa tillardan
ko'plab so'zlar kirib kelgan. O'zbek
tiliga boshqa tillardan kirib kelgan
so`zlar o'zlashgan so'zlar (olinma
so'zlar) deb yuritiladi. O'zlashgan
so'zlar uyg'ur, tojik, arab, rus, nemis,
fransuz, ispan, ingliz va boshqa
tillarga oid, O'zbek tiliga boshqa
tillardan kirib kelgan so'zlarni
quyidagi qatlamlarga bo'lish mumkin:
1. Tojikcha so'zlar: osmon, oftob,
bahor, baho, barg, daraxt, mirob,
dasta, bemor, g'isht, dasht, xonadon,
shogird, xaridor, mard, kam, chala,
balki, agar, ham kabi.
2. Arab tilidan o'zlashgan so'zlar.
Arabcha so'zlar o'zbek tiliga VII-VIII
asrlardan boshlab kirgan. Bu hol
arablarning Markaziy Osiyoni bosib
olishi bilan bog'liq. Kitob, maktab,
xalq, maorif, shoir, ma'no, ilhom, kasb,
qassob, san'at, asbob, bino, imorat,
ovqat, g'alla,
fi
l, parranda, hasharot,
inson, odam, oila, amma, xolla,
dimog', idora kabi.
3. Ruscha-internatsional so'zlar. XIX asrning 2-yarmidan
Markaziy Osiyo, jumladan, O`zbekiston chor
Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus
tilining o`zbek tiliga ta'siri shu davrdan boshlandi. Rus
tilidan, rus tili orqali boshqa tillardan ko'plab so'zlar
o`zlashdi. O'zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali
Yevropa xalqlari tillaridan (fransuz,italyan, nemis, ingliz,
ispan) so'z kirishi ikki tarixiy davrni o'z ichiga oladi:
1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha
bo`lgan davr.
2. 1917-yildan keyingi davr. Rus tili orqali kirgan
so`zlarning ba'zilari dunyodagi ko`pgina xalqlarning
tilida tovush tomoni deyarli o'zgartirilmay ishlatiladigan
xalqaro so'zlardir. Ular, odatda, internatsional
(baynalminal) so'zlar deb yuritiladi. O'zbek tiliga
o'zlashgan
internatsional so'zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga
mansub:
1. Rus tiliga: sudya, samolyot, stol, stul, tok, ruchka
kabi.
2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina,
general, kapital, kanal plan, direktor, radio kabi. 3. Grek
tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra,
poeziya, poema,metr, neft, taktika, parallel kabi.
4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya
kabi. 5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi.
5. Fransuz tiliga: roman, palto, serjant, ministr, bank
kabi,
Rus tili va rus tili orqali
boshqa tillardan kirgan
so'zlar ijtimoiy-siyosiy
hayotga, sanoat, qishloq
xo`jaligi, fan-texnika,
madaniy-oqartuv, san'at,
savdo, sport, harbiy sohaga
doir. Hozirgi Yevropa
tillaridan so`zlar bevosita
aloqalar orqali
o'zlashmoqda. Masalan, o'z
navbatida so'zlar o'zbek
tilidan rus tiliga ham
o`zlashmoqda: o'rik, anjir,
somsa (uryuk, injir, samsa)
kabi.
Xulosa o'rnida shuni
aytish lozimki, xalqlar
orasidagi turli xildagi aloqa
tillarning lug'at tarkibining
boyib borishiga xizmat
qiladi.
Dostları ilə paylaş: |