Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarixfakultet I

III. BOB YEVROPA VALYUTA TIZIMINING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
Yevropa valyuta tizimi - bu jahon (hududiy) valyuta tizimi bo`lib, u iqtisodiy integratsiya doirasida amal qiladigan iqtisodiy munosabatlarning umumiy yig`indisi; «umumiy bozor» mamlakatlari integratsiya jarayonlarini rag`batlantirish va valyuta kurslarini barqarorlashtirish maqsadida valyuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy shaklidir.

Yevropa valyuta tizimi - jahon valyuta tizimining (Yamayka) quyi shaklidir. G`arbiy Yevropa integratsiya majmuining o`ziga xos jihatlari, uning Yamayka valyuta tizimidan farqlanuvchi quyidagi tarkibiy tamoyillari bilan tavsiflangan edi:

• Yevropa valyuta tizimi, Yevropa valyuta birligi – YEVB uga asoslanadi;
• Oltinning amaldagi zahira aktivlar sifatida ishlatilishi;
• Valyuta kurslarining tartibi belgilangan, o`zaro tebranishlar doirasidagi valyutalarning «evropa valyuta iloni» shaklidagi suzishiga asoslanishi;
• Yevropa valyuta tizimida valyutaning davlatlararo hududiy tartibga solinishi, markaziy banklarga valyuta interventsiyasi bilan bog`liq bo`lgan to`lov balanslarining vaqtinchalik taqchilligini qoplashga kreditlar ajratish yo`li bilan amalga oshiriladi. YEVBu bilan SDRning taqqoslama tavsifi, ularning umumiy va farqli jihatlarini ochib beradi. Umumiylik ularning: xalqaro hisob-kitoblarda jahon kredit pullar sifatidagi ko`rinishida; banknotlarda emas, balki naqd pulsiz shaklda amal qilishida; ular shartli qiymatini aniqlashda valyuta savati usulidan foydalanishda; schetlarda chegaradan ortiq saqlagani uchun emitentni mamlakatlarga foiz to`lashi zarurligi kabilarda namoyon bo`ladi. YEVBu va SDRning farqli jihati sifatida quyidagilarni ajratib ko`rsatish mumkin:
1. YEVBuning emissiyasi, SDRnikidan farqli ravishda, Yevropa valyuta ittifoqiga a`zo mamlakatlar oltin va dollardagi rasmiy zahiralarining 20 foizini birlashtirish orqali ta`minlangan edi;
2. YEVBuni emissiyasi SDRnikiga qaraganda egiluvchan edi. YEVBuni chiqarish summasi oldindan rasmiy belgilan-magan edi va u Yevropa valyuta ittifoqiga a`zo mamlakatlar oltin-dollar zahiralarining o`zgarishiga qarab tartibga solingan; YEVBuni emissiya hajmi SDRnikidan ancha yuqori edi;
3. Valyuta savati nafaqat YEVBuning kursini aniqlashga xizmat qilgan, balki u birorta xam xalqaro valyuta birligi bajarmagan hisob-kitoblarda valyutaning paritet setkasi vazifasini bajargan;
4.YEVBuning kurs tartibi, o`zaro tebranishlar doirasida («evropa valyuta iloni») birgalikda suzishga asoslangan edi. Bu YEVBu va boshqa evropa valyutalarning barqarorligini ta`minlardi;
5. SDRdan farqli ravishda, YEVBu nafaqat rasmiy, balki xususiy sektorda ham qo`llanilgan. YEVBu faoliyat doirasining kengayishiga quyidagi sabablar bor edi:
• YEVBu valyuta savati va «evropa valyuta iloni», valyuta riskini pasaytirardi;
• xar qanday bank YEVBuni valyuta savatiga mos ravishda «nazorat kila olardi». Bank o`z mijozi bilan kelishgan holda valyuta savatiga valyuta kushishi yoki undan olishi mumkin edi;
• YEVBU barqaror valyuta sifatida, mukobil jahon valyutasi hisoblangan nobarqaror dollardan ko`ra ko`proq jahon xo`jaligining ehtiyojlarini qondira olardi. Bir-necha yil davom etgan kizgin tortishuvlardan so`ng, 1987 yilda valyuta integratsiyasining rivojlanishida muhim rol uynagan, Yagona evropa akti imzolandi. 1991 yil «Delor rejasi» asosida, valyuta-iqtisodiy ittifoqni bosqichmabosqich shakllantirishni ko`zda to`tuvchi, Yevropa ittifoqi to`g`risidagi Maastrixt shartnomasi ishlab chiqildi. 1992 yilning fevralida Maastrixtda (Niderlandiya) 12 ta mamlakat tomonidan Yevropa ittifoqi shartnomasi ro`yxatdan o`tkazildi va 1993 yilning 1 noyabridan ishga tushdi. Keyinchalik YYEIiga Avstriya, Finlandiya, Shvetsiya kushildi. Maastrixt shartnomasiga asosan, iqtisodiy va valyuta ittifoqi uchta bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich (1990 yil 1 iyul - 1993 yil 31 dekabr) - YYEI iqtisodiy va valyuta ittifoqining tashkil topishi. YYEIni tashkil etish bo`yicha barcha tayyorgarlik ishlari ishlab chiqildi. Shuningdek, bu davrda YYEI ichida va YYEI bilan boshqa uchinchi mamlakatlar o`rtasida kapitalning harakatlanishi bo`yicha barcha to`siqlar olib tashlandi. YYEIga a`zo mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish ko`rsatkichlarini yaqinlashtirish bo`yicha, shuningdek, inflyatsiyaga qarshi va davlat byudjeti siyosatini muvofiqlashtirish bo`yicha qator chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Ikkinchi bosqich (1994 yil 1 yanvar - 1998 yil 31 dekabr) a`zomamlakatlarni evroni qabul qilish bo`yicha harakatlari yanada aniqlashtirildi. Ushbu bosqichda, Yevropa Markaziy bankining(YEMB) huquqiy, tashkiliy, moddiy-texnik holatini belgilash uchun Yevropa valyuta instituti tashkil etildi. Shuningdek, mazkur bosqichda:
• a`zo mamlakatlarning markaziy banklari tomonidan davlat sektori korxonalariga yordam ko`rsatish hamda davlat qarzlarini sotib olishni ta`qiqlovchi qonunlar qabul qilindi; Xuddi shu ta`qiqlar EVI tashkil etilishining uchinchi bosqichiga kelib, YEMBga tegishli bo`ldi;
• davlat sektori korxonalarining moliya institutlarini mablag`laridan foydalanishdagi imtiyozlari bekor qilindi;
• a`zo mamlakat davlat sektorining majburiyat-larini boshqa mamlakat yoki YYEI tomonidan olinishi ta`qiqlandi; Bu tadbir «kafolatlashdan bosh tortish to`g`risidagi kelishuv» degan nom oldi;
• ishtirokchi-mamlakat davlat byudjetidagi taqchillikning me`yoridan (davlat byudjeti taqchilligi YAIMga nisbatan 3 foiz, davlat qarzlari YAIMga nisbatan 60 foizdan) oshirmasligi talabi qo`yildi;
• zarur bo`lganda, markaziy banklarga xuddi YEMB kabi maqom va mustaqillik berish qabul qilindi. 1998 yil 2 mayda Yevropa Ittifoqi EVIining uchinchi bosqichida qaysi mamlakatlarga evroga utishga ruxsat berish haqidagi qarorni qabul qildi.Uchinchi bosqichda (1999-2002yy.)1999 yilning 1 yanvaridan boshlab, evro hududiga kiruvchi ishtirokchi mamlakatlarning milliy valyutalari evro kursiga nisbatan belgilandi, evro ularning umumiy valyutasi bo`ldi. U YEVBuni ham 1:1 nisbatda almashtirdi.Ishtirokchi-mamlakatlar uchun yagona pul-kredit siyosatini yurituvchi YEMB o`z faoliyatini boshladi. Yagona pul-kredit siyosatining instrumentlari orqali, tijorat banklari va yirik kompaniyalarni evroda operatsiyalarni amalga oshirishi rag`batlantirildi. 1999 yilning 1 yanvaridan boshlab, hisob-kitoblar uchun, evro hududiga kiruvchi mamlakatlarning milliy valyutalarini evroga nisbatan qattiq kursi belgilandi: Valyuta 1 evroga teng bo`lgan milliy
Belgiya franki 40,3399
Nemis markasi 1,95583
Ispan pesetasi 166,386
Frantsuz franki 6,55957
Irlandiya funti 0,787564
Italiya lirasi 1936,27
LyuksYeMBurg franki 40,3399
Gollandiya guldeni 2,20371
Avstriya shillingi 13,7603
Portugaliya iskudosi 200,482
Finlandiya markasi 5,94573
1999-2002 yillarda o`zaro naqd pulsiz hisob-kitoblarda evro va unga bog`langan milliy valyutalardan foydalanildi, hududning barcha davlat hamda xususiy sektor aktiv va passivlari evroda nominatsiya qilina boshladi. Evro ittifoqni yagona pul-kredit va valyuta siyosati yuritila boshlandi hamda YYEIning umummilliy bank institutlarining faoliyati boshlandi<sup>7</sup>. 2002 yilning 1 yanvarida muomalaga evro banknoti va tangalari chiqarildi, u milliy pul birliklari bilan parallel ravishda faoliyat yuritdi va milliy pullarni evroga almashtirish amalga oshirila boshlandi. 2002 yilning 1 iyulidan milliy valyutalar muomaladan chiqarilib, ishtirokchi mamlaqatlaming xo`jalik aylanmasi butunlay evroga utdi. Lekin, evro hududiga Buyuk Britaniya, Shveytsariya va Daniya mamlakatlari kirishni hohlamadilar. YYEIning yagona valyuta va kredit bozorida qator moliya operatsiyalarining davlat tomonidan tartibga solinishini birxillashtirish va erkinlashtirish kutilmoqda, xususan:
• sug`urta va pensiya fondlari endilikda, evro hududida investitsiya faoliyati bilan shug`ullanishda bir xil huquqqa ega bo`ladilar. Bu ularni majburiy tarzda davlat qimmatbaho qog`ozlarini sotib olishga bo`lgan amaldagi tartibdan kutulib, o`z portfellarini diversifikatsiya qilish imkoniyatini beradi;
• davlat qimmatbaho qog`ozlarini joylashtirish bo`yicha birlamchi dilerlar, chegaralangan milliy ustunligini yo`qotadilar;
• ayrim mamlakatlarda, hozirgi kunda maxsus ruxsat talab etiladigan va kuchmas mulk garovi evaziga beriladigan kreditlar, evro hududida erkin va tez ko`chib o`tuvchi tus oladi;
• hozirgi kunda, milliy pul-kredit siyosatining manfaatlarini ko`zlab, o`z hududida hamkor-mamlakat banklari faoliyatini nazorat qilish amaliyoti bekor bo`ladi;
• YYEIda soliq tizimlarining integratsiyasi jadallashadi. Umuman, mutaxassislarning flkricha, evroning muomalaga kiritilishi bilan xalqaro iqtisodiy, jumladan, moliya munosabatlarida sezilarli o`zgarishlar amalga oshishi bashorat qilinmoqda. Evro hududida pul va kapital bozorida takliihing kengayishi kutilmoqda, chunki evro hududi mamlakatlari valyuta zahiralarini oldingi hajmda saqlashga ehtiyoj bo`lmaganligidan, valyuta zahiralari hajmini qisqartirish amalga oshirilmoqda. Bu holat, mazkur bozorlarni yanada erkin va dinamik bo`lishiga olib keladi, unda asosiy hal qiluvchilik roli davlatdan, xususiy qarz beruvchilarga o`tadi. Investitsiyalarning asosiy oqimi esa, davlat majburiyatlariga emas, balki korxonalar qimmatbaho qog`ozlarini sotib olishga yo`naltiriladi.Bu, fond bozori bilan ishlab chiqarishni bog`lab, kapital aylanmasini tezlashtiradi. Evroni kiritilishi banklar uchun YYEIda yagona bank xizmati bozorini, shuningdek, yagona davlat va korporativ qimmatbaho qog`ozlar bozorini vujudga kelishini bildiradi.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, hozirgi kunda jadal iqtisodiy rivojlanishlar davrida Yevropa valyuta tizimining tog’ri ishlashi muhim ahamiyat kasb etadigan masalalardan biri bo’lib kelmoqda.
Yevroni kiritilishi banklar uchun bank xizmatlari va davlat hamda korporativ qimmatli qog’ozlarning YEI da yagona bozorini qaror topishi va yaratilishini bildiradi. Alohida mamlakatlarning mustaqil kredit reytingi asta- sekin individual milliy qarz oluvchilarning taqqoslama imtiyozlari foydasiga o'zining avvalgi ahamiyatini yo'qotadi.
Sanoat korporatsiyalari uchun Yevroning kiritilishi Yevrodan baho va to'lov valyutasi sifatida foydalanish, hisob-kitoblar, valyuta tavakkalchiligini sug’urtalash bilan bog’liq xarajatlarning kamaytirilishini bildiradi. Ushbu moliyaviy korxonalarni sog'lomlashtirish aksiyalari daromadliligini o'sishi uchun muhimdir va Yevro zonasining nisbatan past darajada rivojlangan janubi asta- sekin asosiy ko'rsatkichlar bo'yicha shimol darajasiga yaqinlashib boradi.
Valyuta tizimi - bu, milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan valyuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirishning shaklidir.
Yevropa valyuta tizimi - bu, yevropa bozori (xo’jaligi) ning rivojlanishi asosida shakllangan va davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan yevropa valyuta munosabatlarini tashkil etish shaklidir. Yevropa valyuta tizimining tashkiliy asosi bo'lib, milliy valyuta tizimi hamda ushbu tizimga kirayotgan har bir mamlakat valyuta mexanizmini tashkil etilishining davlat-huquqiy shakli hisoblanadi.
Sanoat korxonalari uchun, evroning kiritilishi, undan baho va to`lov vositasi sifatida foydalanish, shuningdek, hisob-kitoblar hamda valyuta riskini sug`urtalash bilan bog`liq xarajatlar pasayishini bildiradi. Bu ayniqsa, moliya korxonalarini soglomlash-tirishda muhim rol o`ynaydi. Ular aktsiyalarining daromadligi oshadi va nisbatan yaxshi rivojlanmagan Janubiy Yevropa davlatlari iqtisodiyotini Shimoliy davlatlar darajasiga tenglashishini tezlashtiradi. Jahon moliya markazlari masalasida esa, agar Buyuk Britaniya evro hududiga qo’shilmasa, unda yetakchilik mavqYYeI Londondan Frankfurt-Mayn va Parijga o`tishi kutilmoqda. YYEIining valyuta va iqtisodiy birlashuvi, kelgusida jahon xo`jaligida kuchlar nisbatini «yangi Yevropa» foydasiga qarab o`zgarishiga hamda AQSH va Yaponiyaning jahondagi mavqYYeIning kuchsizlanishiga olib kelishi mumkin.