Negatywny platonizm o genezie, problematyce I zaniku metafizyki oraz pytaniu, czy filozofia

―  174  ―

o „model τέχνη”, czy o powiązanie środka i celu, w ramach którego 

funkcjonuje  codzienne  życie  ludzkie,  codzienna  praktyka.  W  rze-

czywistości jednak wykorzystuje ten model w celu dokonania skoku 

w przestrzeń, w której nic realnego nie dostarcza jej oparcia. Za pomo-

cą swojego trywialnego schematu odkrywa Sokrates jedną z fundamen-

talnych sprzeczności człowieka, mianowicie rozbieżność między jego 

stosunkiem do całości, który bezsprzecznie mu przynależy, a brakiem 

zdolności, niemożnością wyrażenia go w formie powszechnej ostatecz-

nej wiedzy. W ten sposób, tj. będąc w opozycji do zwykłego sposobu 

i kierunku życia, wznosi się Sokrates na nowy poziom, w którym nie 

może  już  formułować  przedmiotowych,  treściowo  pozytywnych  tez, 

ale gdzie w istocie – przy wszelkiej zasadniczej suwerenności – poru-

sza się w zupełnej pustce. Swoją nową prawdę – ponieważ o problem 

prawdy tutaj chodzi – formułuje tylko pośrednio: w postaci pytania, 

w formie sceptycznej analizy, negacji wszystkich ograniczonych twier-

dzeń. (Notabene: jeśli dokona się we wskazanym sensie rzeczywistej 

destrukcji dziejów filozofii rozumianej jako metafizyczny konstrukt, to 

być może następnie wyjaśnią się związki pokrewieństwa, które łączą 

grecką filozofię z filozoficznymi początkami Orientu. Prawdopodob-

nie pierwotnie rozwinęły się one w tej samej „osiowej epoce”, a przy 

wszelkich głębokich różnicach zawierają liczne akcenty przypominają-

ce epokę „przedsokratejską”.)

Podstawa metafizyki, w takim wymiarze, w jakim ustanowili ją Pla-

ton, Arystoteles i Demokryt znajduje się w tym, że na sokratejskie (czy 

przed-sokratejskie)  pytanie  ponownie  proponowana  jest  odpowiedź, 

którą filozof usiłuje wywieść z samego pytania. Rozwija się tutaj inna 

wiedza,  wyższa  niż  ta  zwyczajna, skończona  i  utylitarnie „praktycz-

na”. Różnica wobec ujawnionej pra-filozofii powinna pozostać, z ko-

lei całość bytu, uniwersum egzystencji winno zostać transcendowane. 

Jednakże ta nowa wiedza ponownie ma się stać wiedzą przedmiotową, 

treściowo-pozytywną. Niewiedza jest wszak formą wiedzy, jest nową 

wiedzą w wyższym sensie pozytywną, gdyż w niej prawdziwie odkry-

wa się wiedzę pewniejszą niż cokolwiek obecnego na ziemi i w nie-

bie. Tak powstaje nowa, nadzwyczaj pomieszana forma wiedzy, która 

z jednej strony zdaje sobie sprawę z absolutnego transcendowania, ze 

stosunku człowieka do całości, a zatem i z nieuniknionego odniesieniu 

również do nie-istniejącego, nie-realnego. Z drugiej strony, ponownie 

czyni z tego transcendowania wyprawę do „innego świata”, wyjaśnia 

go „na sposób ziemski” („mundánně”) i z jego pomocą stara się wy-

tłumaczyć nasz świat. Jako główny środek tej interpretacji jawi się 

Kwartalnik Filozoficzny, tom XLIII, 2015, zeszyt 4

© Copyright by Polska Akademia Umiejętności, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2015

---

―  175  ―

namysł nad pojęciem λόγος, za pośrednictwem którego mogło nastąpić 

transcendowanie. Czyż nie za pomocą logosu dekonstruował Sokrates 

kierunek każdego ludzkiego dążenia? Czyż λόγος u Parmenidesa nie 

wyrażał tego jedynego, pozaświatowego bytu, który odnosi się jednak 

do całej rzeczywistości, ale gdy ten byt jest zmieszany z tą rzeczywi-

stością, czyż nie wynika z tego możliwość dla wszelkiego życiowego 

i intelektualnego fałszu? Ta refleksja ujmująca λόγος w jego funkcji jed-

noczącej i transcendującej stała się fundamentem nauki o ideach, która 

w opracowaniu samego Platona – zobacz studia o dziejach antycznej 

dialektyki Stenzla

 6

 – a głównie jednak dziełem rąk Arystotelesa, sta-

ła się jedną z trzech wielkich dyscyplin nowej metafizycznej filozofii, 

a mianowicie – logiką. Idea jest tutaj pojęta jako ta, która jednoczy wie-

lość, ale także w której znajduje się zasada hierarchicznego porządku 

umożliwiająca metodę ścisłego dowodzenia. Ale idea jest również – tu 

występuje element sokratejski – celem, wzorem i swoistą vis a fronte, 

i jako vis a fronte staje się podłożem interpretacji wszechświata, pier-

wotnie jednak myśli filozoficznej niedostępnego – staje się podstawą 

fizyki, drugiej wielkiej filozoficznej dyscypliny. Powszechnie wiadomo 

jak sam Platon, a potem również Arystoteles, przechodzili od ścisłego 

badania transcendencji idei oraz dociekań nad ich sposobem istnienia, 

do rozważań nad hierarchiami astronomicznymi oraz hierarchią ziemi. 

Wiadomo również jak Arystoteles zmodyfikował kosmologiczną zasadę 

idei oraz znaczenie platońskiej zasady Ἔρως. Ostatecznie jednak rów-

nież ludzkie zachowanie, a dokładniej „sens” ludzkiego życia, zostają 

ukształtowane, wzorując się na ideach. W konsekwencji następuje zer- 

wanie spójności ludzkiego życia, natomiast człowiek staje się jednym 

z  istnień  podlegających  regulatywnej  funkcji  idei.  Etyka  i  polityka, 

stanowiące  wielką  jedność,  wyznaczają  sobie  za  cel  znalezienie  we-

wnętrznego wzoru, który wskaże, jak ma wyglądać właściwie przeżyte 

życie. W ten sposób we wszystkich tych metafizycznych dyscyplinach, 

jak nam je genialni pratwórcy przekazali, a długa tradycja dochowała, 

manifestuje się fundamentalna zamiana transcendentnego i nieistnieją-

cego bytu na byt wieczny, zamiana, która łączy się z istotnym rozumie-

niem bytu jako trwałego. W ten sposób na miejsce żywej siły transcen-

dencji, która nie ma podstawy przedmiotowej, podłożony zostaje świat 

harmonijny, „duchowy”, który jednak jest już unieruchomiony. Z kolei 

w miejsce historycznej sokratejskiej walki przeciwko upadkowi życia 

6

  J. Stenzel, Studien zur Entwicklung der platonischen Dialektik von Sokrates zu 

Aristoteles, Leipzig 1931.

Kwartalnik Filozoficzny, tom XLIII, 2015, zeszyt 4

© Copyright by Polska Akademia Umiejętności, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2015

---