Neft firtinasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bu vahiməli vəziyyətə baxmayaraq ingilislər də, amerikalılar da İran ilə bir anlaşmaya nail olmaq üçün bütün güclərini səfərbər etmişdilər. Tehranda heç bir nəticə əldə edə bilməyən Averell Harriman təcili Londona getdi və orada bir neçə gün qalaraq İngiltərənin o zamankı siyasətini yürüdənlərlə görüşdü. İngiltərədəki görüşlərini başa vuran Averell Harriman yenidən Tehrana qayıtdı və Müsəddiq ilə müzakirələrə yenidən başladı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Averell Harrimanın London səfəri İngiltərə parlamentinin aşağı palatasında qızğın müzakirə olunmuşdur. Burada lord Hailshamın çıxışı diqqəti daha çox cəlb edir. O, Amerikanın İran nefti uğrundakı siyasətini tənqid edərək «Amerikalılar bizim dostumuzdur, ancaq ingilis mənfəətlərinin harada olduğunu yaxşı təyin edə bilməmişdir. Əgər amerikalılar İngiltərə İmperiyasını böhranı həll edə bilmədiyini sanırlarsa, yenidən düşünmələri lazımdır» fikrini irəli sürmüşdür. Lord Hailshamın aşağı palatadakı bu bəyanatı «Standard Oyl» ilə «Royyal Datç-Şell Qrup» neft trestlərinin arasında cərəyan edən və 1948-ci ildə 10 illiyə bağlanmış müqaviləyə görə müvəqqəti dayandırılmış mücadilənin yenidən qızışacağını göstərirdi. Deterdinq, lord Hailshamın dili ilə Amerikaya da, «Standard Oyl»a da meydan oxuyurdu. Artıq getdikcə ingilislərlə amerikanlalıran araları açılırdı. Bu çəkişməni izləyən azad millətlər gələcəkdə yarana biləcək təhlükəli hadisələrdən vahimələnirdilər. Etiraf etmək lazımdır ki, ingilis lordunun aşağı palatadakı çıxışında həqiqətə uyğunluq da vardır. Həqiqətən də amerikalılar İngiltərənin mənfəətlərinin haradan başlayıb, harada qurtaracağını görmək istəmirdilər. İran nefti ixtilafında Trumenin şəxsi nümayəndəsi kimi hərəkət edən və əslində bir neft istehsalında xüsusi yeri olan Averell Harriman bunun tipik misalı idi. O, açıqdan-açığa İngiltərə-İran münasibətlərində yaranmış böhranda İranın tərəfini tuturdu. Thornburqun dediyinə görə Averell Harriman İngiltərəni İran nefti uğrunda yürütdüyü siyasətində həddindən çox qabağa getməkdə günahlandırırdı. Averell Harrimanın Amerikanın neft istehsalçılarından biri olduğunu düşünürüksə, onun İngiltərənin rəsmi şəxslərinə söylədiyi və mətbuat orqanlarına verdiyi müsahibələrini də normal qarşılamağa məcburuq. İngilislər Amerika prezidentinin nümayəndəsinin həddini aşdığını hiss etdikdən sonra onun vasitəçiliyinə məhəl qoymamağı qərara aldılar və Tehran ilə şəxsən özləri müzakirələr aparmağa ça- lışdılar. İngiltərənin müzakirələri yenidən bərpa etmək təklifi Türkiyənin də vasitəçiliyi ilə Müsəddiq tərəfindən qəbul edildi. Bu müzakirələr Averell Harrimanın hələ Tehrandan ayrılmasından qabaq başlamışdı. Yəni İngiltərədən lord Stokesin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Tehrana gələndə Averell Harriman hələ Theranda idi. İngilislər amerikalıları bu işdən tamamilə uzaqlaşdırmaq istəyirdilər. İngilislər Tehrana gəldikləri günün sabahısı Müsəddiqlə müzakirələrə başlasalar da, heç bir nəticə əldə edə bilmədilər. Artıq ingilislərin ümidi qırılmışdı. Müsəddiqin Rusiyanın dediyi ilə oturub-durduğu məlum idi. Bunu ingilislər ən xırda təfərrüatına qədər bilirdilər. İngilislər ümidsiz halda Londona dönməyə məcbur oldular. İngiltərənin nümayəndə heyətinin apardığı müzakirələrin nəticələrini bilmək üçün Tehranda qalmış Averell Harriman da ingilislərin Tehranı tərk etdiyi günün səhəri, yəni 1951-ci il avqustun 24-də vətəninə yola düşdü. İngiltərənin nümayəndə heyəti Londona qayıtdıqdan sonra Müsəddiq ingilis səfirinə uğursuzluqla nəticələnmiş müzakirələri yenidən başlamaq təklifi ilə müraciət etdi. İngiltərənin baş naziri Klement Atlee İranın bu təklifini aldığı zaman hökumət adından İrana «İran ilə müzakirələr təxirə salınmamışdır. Ancaq tamamilə kəsilmişdir» cavabını vermişdir. 1951-ci il sentyabrın 6-da İngiltərənin İrana verdiyi cavab dünyada heyrətlə qarşılandı. Bütün dünya bilirdi ki, ingilislər neft ixtilafının yeni-yeni problemlərə səbəb olmamasını istəmişdilər. İş indi Haaqa Beynəlxalq Məhkəməsinə qalmışdı. İngiltərə hökumətinin İrana verdiyi cavab notasından iki gün sonra, yəni 1951-ci il sentyabrın 8-də bütün dünyanı heyrətə salan bir bəyanat mətbuat orqanlarının səhifələrini bəzədi və radiolarda səsləndi. Bu bəyanat Baş nazir Klement Atleenindi. O, dünyanı bürüyəcək yeni müharibədən bəhs edirdi. Bəyanatda xüsusilə Rusiya və Amerikaya da xəbərdarlıq edilirdi. «Müharibənin qaçınılmaz olduğuna və yenidən silahlanma tədbirlərinin müharibənin baş verməsinin qarşısının alınmasına kifayət etmədiyinə inanmıram. Mən şəxsən Sovet Rusiyasının indi bir müharibəyə başlamaq üçün hazırlaşmasına inanmıram. Bununla bərabər yenə də yaxşı hazırlaşmağımız lazımdır. Çünki müharibələr daima Hitler kimi banditlər tərəfindən deyil, bəzən də Kayzer kimi çılğın hoqqabazlar tərəfindən də törədilə bilir”. Bu bəyanatda meydan oxuma olduğu qə- dər, yeni bir müharibə çıxartmaq istəyənlərə nəsihət vermə payı da vardı. Ancaq əsl diqqəti cəlb edən tərəf İranda müharibə törətməyə meyilli olan Stalinin Hitler kimi banditə və Birinci Dünya mü- haribəsində Almaniyanı müharibəyə sürükləyən imperator Kayzer Vilhelm kimi çılğın hoqqabaza bənzədilməsi idi. Bu bəyanatda məşhur ingilis soyuqqanlılığından əsər-əlamət qalmamışdır. O, açıqca hədələyir və müharibə törədəcək şəxsləri çılğın hoqqabaz və bandit adlandırırdı. Ən böhranlı anlarda da soyuqqanlılıqlarını saxlaya bilən ingilislər açıqca müharibədən bəhs edirdilıər. Onların müharibədən bəhs etmələri isə dünya üçün qaçınılmaz bir fəlakət deməkdi. Bütün bu ağır havaya baxmayaraq Müsəddiq, hələ də rus dostluğundan, Rusiya ilə ticarətdən bəhs edirdi. İranın baş nazirinin müavini Hüseyn Fatimi isə bu xüsusda verdiyi bəyanatında: «İran neftdən itirdiklərini Rusiya ilə ticarəti sayəsində əldə edəcəkdir» deyirdi. Müsəddiq neft satmağa qərar vermiş və neftini sata biləcək baxarlar axtarmışdı. Bu arada Rusiyaya da müraciət etmiş və ruslardan müsbət cavab almışdı. Ruslar İran neftini almağı qəbul etmişdilər. Elə ingilislərin bir müharibədən bəhs edən bəyanatı da bu dövrlərdə verilmişdi. Artıq Rusiya İran ilə neft almaq üçün müzakirələrə başlamışdı. Müzakirələr getdiyi bir vaxtda admiral Con Eldestonun komandanlığında güclü bir ingilis donanması İstanbula gəlirdi. Bütün dünyada diplomatik fəaliyyətlər yüksək nöqtəyə çatmışdı. Azad millətlərin dövlətlərinin mərkəzlərində gecəli-gündüzlü iş gedirdi. Təbii ki, Türkiyə də bunların arasında idi. Trumen ingilis- lərlə iranlılar arasında keçirilən və sonra kəsilən müzakirələrdən sonra, ingilislərin əvvəllər tətbiq etdikləri yolu sınaqdan çıxarmağı qərara almışdı. Bu qərar Türkiyənin İran nefti ixtilafında yenə də vasitəçiliyini istəməkdən ibarət idi. Türkiyə də sülhü qorumaq üçün əvvəl olduğu kimi bundan sonra da vasitəçilik etməyə qərarlı idi. ABŞ prezidenti Trumenin şəxsən Türkiyə Respublikasının pre- zidenti Cəlal Bayara göndərdiyi məktuba ingilis donanmasının İstanbul limanında lövbər saldığı gün müsbət cavab verilmişdi. Türkiyə prezidenti Calal Bayar sadəcə vasitəçilik vəzifəsini üzərinə götürməklə kifayətlənmir, cavab məktubunda Türkiyənin öhdəliklərini yerinə yetirməyə qərarlı olduğundan da bəhs edirdi. Türkiyə dost və müttəfiqlərinin daima yanında idi. Bu xüsus Türkiyə prezidentinin məktubunda da açıqca bildirilirdi. O, cavab məktubunda aşağıdakıları bildirmişdi: «Türkiyə bu günə qədər olduğu kimi, bundan sonra da daima müttəfiqlərinin yanında yer alacaq və üzərinə düşən vəzifələri tamamilə yerinə yetirəcəkdir». Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|