Nazirlər Kabineti mətbuat xidmətinin rəhbəri, yazıçı-publisist Akif Əlinin 1937. az-a müsahibəsi

Nazirlər Kabineti mətbuat xidmətinin rəhbəri, yazıçı-publisist Akif Əlinin

1937.az-a müsahibəsi:
– İstərdim müsahibəyə tənqidlə başlayım. “Azman” kitabının dizaynını bir o qədər də bəyənmədim. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda yazıçılar dizaynın əhəmiyyətli olmadığını deyirlər, əsas mətndir. Bu barədə siz nə düşünürsünüz?
– Kitablarımın dizaynını özüm verirəm. Üz qabığı, içindəki şəkillər mənim nəzarətimlə çıxır. Məncə, bu dizayn son dərəcədə uğurludur. Kitab, sadəcə, üz qabığından ibarət deyil. Daha çox məzmununa baxmaq lazımdır. “Azman” kitabının ölçüsünü də özüm müəyyən etmişəm.
– Babək haqqında roman yazmaq ideyası necə yarandı?

– Bu kitabın ideyası son illər Babəkə qarşı haqsız münasibətdən doğdu. Hesab edirəm ki, Babəki Azərbaycandan almaq istəyi ancaq bizə dost olmayan qüvvələrin niyyəti ola bilər. Çünki Azərbaycan eynən Babəkin dövründə olduğu kimi, bu gün də torpaqları işğal olunmuş, düşmənlə üz-üzə qalan bir məmləkətdir. Bu məmləkətə hər şeydən öncə vətəni qoruyan insanlar lazımdır.

Vətənpərvərlik ruhda olur. Babək bu ruhun daşıyıcılarından biri, bəlkə də, birincisi olub. Onu Azərbaycan kontekstindən çıxarmaq, vətənpərvərlik ruhuna zərbə vurmaq deməkdir. Bu düşüncələrlə Babək haqqında həqiqətləri bir daha müasir oxucuya xatırlatmaq istədim. Vətənini, torpağını sevən hər adam Babək kimi mübariz insana hörmət, hətta deyərdim ki, pərəstiş etməlidir.
– Tarixi roman yazmağın əlavə çətinlikləri var. Hər halda, yazdığın dövrlə bağlı daha çox oxumalısan, daha çox araşdırmalısan. Bəs siz “Azman” romanını yazarkən hansı mənbələri öyrəndiniz?

– Azərbaycan və rus dillərində olan bütün mənbələri oxudum. Burada ərəblərin salnamələri, farsların, bizim alimlərin yazdıqları var. Xüsusən də böyük ziyalımız, akademik Ziya Bünyadovun əsərlərindən bəhrələndim. Çünki o da Babəkə münasibətdə həqiqət yolunu tutub. Bütün bunları öyrənəndən, elmi bazanı formalaşdırandan sonra yazıçı təxəyyülü öz cilovunu buraxa bilər. Ancaq nə qədər yazıçı təxəyyülündən istifadə etsən də, onların əsasını sənədlər tutmalıdır. Sadəcə, mən bu sənədlər əsasında Babəkin mübarizəsi haqqında öz versiyamı irəli sürmüşəm. Əsərdə Babəkin dilindən deyilən sözlər var. Bu sözlər barəsində heç bir mənbəyə rast gəlinmir. Bəs onda mən bunu necə yazmışam? Bu mexanizmi mən sizə aça bilərəm.

Mənbələrdə Babək haqqında, apardığı döyüşlər barədə yazılan fikirləri oxuduqca düşmənin ona münasibətini görür, onun mübarizəsinin mahiyyətini dərk etməyə çalışırdım. Yəni düşmən Babək haqda heç vaxt xoş söz yazmazdı. Həmişə onun etdiklərinin əksini yazmağa çalışacaqdı.

Demək istədiyim odur ki, yazıçı olaraq bu cür məqamlarda təxəyyüldən istifadə etmək haqqımdır. Ancaq mən tarixi təhrif etmədən yazıram. Hansı yazıçı ki, tarixi təhrif edir, onun qələmi günaha batır.

– Dünyada müzakirələr gedir ki, oxucular tarixi daha çox romanlardan, kinolardan öyrənir. Bəs Azərbaycan mühitində tarixi romanlara nə dərəcədə ehtiyac var?

– Tarixi romana bütün dünyada ehtiyac var. “Nobel” mükafatçısı Orxan Pamukun bir çox əsəri tarix üzərində qurulub. Onun əsərləri tarixi faktların yazıçı təxəyyülündən keçirilməsi ilə meydana gəlib. Orxan Pamuk dünya oxucusunu məhz bununla maraqlandıra bilib.

Azərbaycanda da tarixi, sadəcə olaraq, xronologiya şəklində vermək maraqlı deyil. Əsas məsələ tarixə olan münasibətdir. Mən ön sözdə bu kitabı müstəqil Azərbaycan Respublikasına ithaf etdiyimi yazmışam. Çünki kitabı yazanda Azərbaycanın müstəqilliyinə və demokratikliyinə əsaslanaraq daha çox cəsarətlə yaza bilmişəm. Başqa dönəmdə olsaydıq, bəlkə də, bu kitabı belə yazmaq olmazdı.

Əlbəttə, Azərbaycanda tarixi hadisələrə çox böyük ehtiyac var. Çünki imperiya dövründə tariximiz təhrif olunub. Türklər olaraq biz tarixi yaradan olmuşuq. Ancaq onu biz yazmamışıq. Tarixi, adətən, düşmənlərimiz özlərinə sərf edən kimi yazıblar. Ona görə də biz bütün stereotipləri dağıdıb, həqiqəti olduğu kimi yazmalıyıq. Bu işdə yazıçıların öhdəsinə daha çox yük düşür. Çünki elmi əsərdən fərqli olaraq, bədii əsər kütləvi şüurun formalaşmasında daha böyük rol oynaya bilər.

– Tarixi roman yazanda yazıçı özünü həmin dövrdə, hadisələrin içindəmi görməlidir, yoxsa indiki dövrdən baxış sərgiləməlidir?

– İndiki dövrdən həmin dövrə baxış daha düzgün yoldur. Çünki həmin hadisələrin içini onsuz da oxuyub öyrənirsən. Əgər yazıçı hadisələrin içindən yazsa, bu olacaq rəvayət. Ancaq sən min illər sonra bu hadisəyə baxsan, belə müasir baxış oxucuya daha maraqlı gələcək və daha faydalı olacaq.

Müasir oxucu müharibədə nə qədər adam öldü, taxta kim çıxdı və s. kimi faktlardan daha çox, bu faktlara münasibəti oxumaq istəyir. Bu üsul daha səmərəlidir. Yoxsa onda biz min il əvvəlki yazını oxumaqla kifayətlənərdik.
– Romanda “Avesta”ya, Ziya Bünyadova istinadlar vermisiniz. Bu, romançılıq ənənəsinə zidd deyilmi?

– Bu da mənim üslubumdur. Bir növ “yenidir” demək olar. Bədii parçaların arasında informasiya yükünü artırmaq üçün sitatlar vermişəm. Uzun illərdir, Babək haqqında səhv fikirlər yayıldığına görə ola bilsin ki, geniş oxucu kütləsi onun haqqında tarixi faktları bilməsin. Buna görə də ara-sıra mən bu cür sitatlardan istifadə edirəm.

Əsərdə elmlə, bədiiliyi birləşdirməyə çalışmışam. Məncə, müasir dövr üçün bu daha çox arzuolunandır. Çünki bədii təxəyüllə qapılıb öz xülyalarını yazsan, çox da maraqlı olmaz. Oxucuya bədii mətnlə yanaşı elmi əsaslar da versən, bu müasir dövr üçün daha effektiv olar.
– “Azman”da bədəviləri ac, vəhşi kimi təqdim etmisiniz. Düşünmürsünüzmü ki, burada ifrata varmısınız?

– Ola bilər ki, bədii baxımdan bu mövzunu geniş işləmişəm. Ancaq burda da elmi faktlara əsaslanmışam. Bədəvilərin yaşadıqları məkana baxsaq, görərik ki, ağır həyat keçiriblər. Salnamələrdə belə bir fakt var ki, ərəblər zəbt etdikləri torpaqlarda böyük əraziləri tuturdular, insanları qarət edirdilər, var-dövlətini talayırdılar. Bu, o deməkdir ki, bədəvilərin buna ehtiyacı var idi. Hətta deyim ki, bədəvilər Azərbaycanı zəbt edə-edə gedib Qubaya çatanda heyrət içində qışqırıblar ki, biz cənnətə çatdıq. Çünki “Quran”da yazılır ki, cənnət ağacların altından çaylar axan gözəl bir məkandır. Onlar Qubada məhz bu mənzərəni görüblər. Bu heyrət ancaq acgöz adamların heyrəti ola bilər.

– Kitabda enerjisi ağır olan, yazmaqda çətinlik çəkdiyiniz məqamlar hansı oldu?

– Babəkin düşüncələrini yazmaq çox çətin idi. Çünki bunun üçün gərək Babəkin ruhunu dərk edəsən. Onu duymaq üçün isə onun 22 il ərzində mübarizəsinin səbəbini bilmək lazımdır. Bu adam bütün azərbaycanlıları ətrafında birləşdirib, dövlət yaradıb.

Babək şaqqalanmağına dözürsə, bilmək lazımdır ki, bu dözümün səbəbi nədir? O, vətən, Azərbaycan naminə dözür.

Əslində bu dözüm onun ruhundadır. “Avesta” deyir ki, ruh ölməzdir. Babək də buna inanırdı. Bilirdi ki, şaqqalanan qoldur, qıçdır, başdır. Bunlar hamısı camdır, qabdır, cismdir. Ruhu isə əbədi və sarsılmaz idi. Ərəblər də onun bu dözümlülüyünün səbəbini anlamır və heyrətə gəlirdilər.

– Bəs bundan sonra necə, tarixi romana yenə müraciət edəcəksinizmi? Ümumiyyətlə, yeni romanın ideyaları varmı artıq?

– Bu, bir az yaradıcılıq sirridir. Ancaq onu deyə bilərəm ki, tarixi yox, müasir əsər yazmaq istəyirəm. Düzü, hələ düşünürəm, imkan tapan kimi yazacağam. İşimlə bağlı çox vaxtım olmur. Bu kitabı da uzun müddətə yazmışam. İndi də müasir həyatla bağlı yazmaq istəyirəm.

Sovet dövründə ədəbiyyatımızda təbiət mənzərələrinə çox yer verilirdi. Ancaq bunun ədəbiyyata az aidiyyəti var. Ədəbiyyat insanların daxili düşüncələrinin, fikirlərinin, ruhunun ifadəsi olmalıdır.
– Axı bizim romanlarımızın bir çoxu elə bu təsvirlərdən ibarətdir. Həm də bu romanlar xalq tərəfindən sevilib. Bəs sizcə, bu təsvirləri vermək hansı ehtiyacdan irəli gəlir?

– Təbiətin təsvirini konteksə uyğun olaraq bir xətt kimi vermək olar. Ancaq səhifə-səhifə bu barədə yazmaq doğru deyil. Bu təsvirlərin verilməsinin iki səbəbi var: Birinci imperiya dövründə məhdudiyyətlər olduğuna görə məcbur olublar ki, bu cür üsullarla mətləbi uzatsınlar. Bunun başqa bir səbəbi isə məhz tele-texnologiyaların o dövrlərdə inkişaf etməməsi olub. Biz indi istədiyimiz yerin görüntüsünə baxa bilirik. Ancaq keçmiş dövrdə bu mümkün deyildi. Kənddə yaşayan bir oxucuya Bağdad hadisələri barədə kitab oxutdurmaq istəyirsənsə, gərək Bağdadın necə bir yer olduğunu da təsvir edəsən. Ancaq indi buna ehtiyac yoxdur. Hər şeyin şəkli var, tele-kino görüntüsü var. Yazıçının təzədən bunu uzun-uzadı yazması artıqdır.

– Siz tez-tez gəncləri müdafiə etmisiniz. İndi gənclərdən kimi oxuyursunuz?

– Demək olar ki, hamısını oxuyuram. Gəncləri də müdafiə etmişəm. Mən Azərbaycana xidmət edən, istedadı olan hər kəsi müdafiə edirəm. Heç cür razılaşmaq olmaz ki, 60-cı il ədəbiyyatından o yana inkişaf olmayıb. Bu Azərbaycanı sevməmək, ölkənin insanının inkişaf edə biləcəyini sual altına qoymaqdır.

Gənclər fərqli ədəbiyyat yaratmaq istəyirlərsə, bunun nəyi pisdir axı? Əgər sən içi xıltlı, paxıl adam deyilsənsə, hər bir gəncin maraqlı yazısına sevinməlisən.

Ümumiyyətlə, həyatda da, ədəbiyyatda da heç kim heç kimin yerini tutmur. Hərənin öz yolu var. Ona görə də “Kimsə məşhur olacaq, mən qalacağam” məntiqi ilə yanaşmaq nadanlıqdır.

– Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ilə hazırkı münasibətləriniz necədir?

– Mən bu qurumla da, onun ədəbi dərgiləri ilə də maraqlanmıram. AYB mənim üçün 80-ci illərdə qalan bir etapdır. İndi 2014-cü ildir və dünya başqa standartlarla yaşayır. Mən də dünya ilə ayaqlaşmağa çalışıram. Gəncləri müdafiə etdiyimə görə məni bu qurumdan uzaqlaşdırdılar. Hətta yuxarı instansiyalara donos da yazdılar. Ancaq qələmimi əlimdən ala bilmədilər.