Nabiyeva dilnozaning gistologiya va embirdologiya

Implantatsiya.
Sut emizuvchilarda bachadonning shillik kavatiga trofob-lastlarning yakinlashishi bilan implantatsiya jarayoni boshla-nadi. Embrionning bachadon shillik kavatiga yopishishi imp¬lantatsiya deyiladi. Implantatsiya lotincha im - ichkariga, plan-tare - yopishib joylashish degan ma’noni bildiradi. Implan¬tatsiya tufayli embrion ona organizmidan ozik modda bilan ta’minlanadi. Implantatsiya odam embrionida uruglanishdan keyin 7 kun ichida sodir buladi (63-rasm). Ururlanish sodir bulgandan keyin zigota tuxum yullaridan bachadon tomonga xa-rakatlanadi. Ana shu davrda embrion xar xil nokulay sharoit-larga duch keladi. Bachadondagi bu nokulay sharoitlarni J. Ibert (1968) kuyidagicha izoxlaydi: «Embrion ona organizmi-ning ximoyasiga utguncha, ya’ni trofoblast orkali bachadonning shilimshik kavatiga yopishguncha, bir xafta davomida tuxum yul-larida va bachadonda xavfli sayoxat kiladi». Bu kiyinchilik-larni Ibert suv osti kemasining muzliklar orasida yurishi bilan tenglashtiradi. Embrionning atrofidagi sharoit esa muzli suvdan xam murakkabdir.

Umurtkali xayvonlarda tuxumning etilishi va tuxumdondan chikishi bir xil buladi. Ularda graaf pufakchasi yorilib, tuxum yulining voronkasimon uchlari orkali tuxum yuliga utadi. Ammo ba’zi xayvonlarda bu umumiy sxemadan chetga chikish sodir bu-lishi mumkin. Jumladan, madagaskar killi tipratikanida gra-af pufakchasi xosil bulmaydi. Tuxum tuxumdondan chikishi vak-tida tuxumdon tukimalari yumshaydi va tuxum korin bushligiga suzib chikadi. Bularda uruglanish tuxumdonda sodir buladi. Urug-langan tuxum tashki tomonga xarakat kiladi. Tirik tuguvchi xay¬vonlarda uruglangan tuxum bachadonda tarakkiy eta boshlaydi. Xar xil sut emizuvchilarda etilgan va tuxumdondan chikkan tu-xumlar soni turlicha buladi. Janubiy Afrikada yashaydigan sak-rovchi degan kemiruvchining xar bir tuxumdonidan 60 tadan tu-xum etiladi, ularning kaysi biri birinchi bulib implantatsiya sodir buladigan joyga etib kelsa, usha tuxum yashab koladi va uruglanadi. Kup bola tuguvchi sut emizuvchilar (chuchka, kemiruv-chilar, yirtkichlar) ning tuxumdonidan birdaniga bir nechta tuxum etiladi. Kupchilik tuyoklilar va ayollarning tuxumdonlaridan navbati bilan bittadan tuxum etiladi. Tuxum avval chap tuxum-dondagi, keyin ung tomondagi tuxumdondan etiladi. +oramol-lar va boshka ba’zi sut emizuvchilar tuxumdonida graaf pu-fakchalari etilgandan keyin urgochi va erkak individlar uza-ro kushiladi. Natijada normal uruglanish jarayoni sodir bu­ladi. Xayvonlarning kupayishga kirishish davri «jinsiy ov», esterus yoki «ov» deyiladi. Bir yilda bir marta kupayish im-koniyatiga ega bulgan xayvonlar monoestral xayvonlar deb ata-ladi. Masalan, koramollarda bu davr bir yilda bir kun davom etadi. Bir yilda bir necha marta kupayish imkoniyatiga ega bulgan xayvonlar poliestral xayvonlar deyiladi. Uy xay-vonlarining yashash sharoiti yovvoyi xayvonlarga nisbatan kulay bulganligi uchun ularda tuxumning etilishi doimo bir xil davrga tugri keladi. Uruglanish sodir bulmasa, bu davr yana takrorla-nishi mumkin. YOvvoyi xayvonlarda tuyib ovkatlanmaslik va bopщa nokulay sharoitlar tufayli kupayish bir davrga tugri kelmaydi. Masalan, yovvoyi kuylar bir yilda bir marta ku-paysa, xonaki kuylarda kupayish bir yilda takrorlanishi mum-kin. Ba’zi sut emizuvchi xayvonlarda tuxumdondan tuxum eti-lishi menstrual davrga tugri keladi va bu davrda urgochi xay-vonning erkak xayvonga intilishi kuchli buladi. Odamda tu-xumdondan tuxum etilishi menstruatsiya davrining urtalariga, ya’ni 28 kunning yarimiga tugri keladi.

Kupchilik sut emizuv-chilarda menstrual sikl davrida bachadon shillik kavatining emirilishi kuzatilmaydi va kon ketmaydi. Menstruatsiya ja-rayonining sodir bulishi embrionning bachadon shilimshik kava-tiga osonlik bilan utishi uchun yaratilganligi xakida fikrlar bor. B. M. Pettenning (1959) fikricha, menstruatsiyaning sodir bulishi bachadonning embrionni kabul kilmaganligiga «noro-zilik bildirganligi, umidi puchga chikkanligi», deb tushunish kerak. CHunki bachadonning embrionni kabul kilishga tayyor-garligi xech kanday natija bermadi. Tuxum xujayraning ovu-lyasiyasi bilan tuxumdonda sarik tana bezi xosil buladi. Bunda aosiy vazifani bosh miyadagi gipofiz, gipotalamus ba-jaradi. Gipofizda ishlab chikarilgan gonadotrop gormonlar tuxumdon faoliyatini, tuxum xujayraning uz vaktida etilib chikishini boshkaradi. Graaf pufakchasining epiteliy xujay-ralaridan xosil bulgan sarik tana bezi progesteron gormo-nini ishlab chikaradi. Bu gormon bachadon bezlari sekretsiyasi-ning kuchayishiga olib keladi. Natijada bachadon shillik kavati shishadi va zigotani kabul kilishga tayyor buladi. Bu gormonning ikkinchi axamiyati tuxumdondan navbatdagi tuxum etilishini tuxtatib turadi, xomiladorlik vaktida sut bezi-ning parenxima xujayralari faoliyatini kuchaytiradi, sut xo-sil kilishga tayyorlaydi. Menstruatsiyadan 11 kun utgandan keyin bachadon shillik kavatining kilinligi 2-3 mm ga etadi. 20-kungacha bachadonda gistologik uzgarishlar sodir bulmaydi. Key-in bezlar notekis uzgarib, bachadon yuli kengayadi. Bachadonni kon bilan ta’minlovchi tomirlar soni ortadi. 25-26- kunlarda bachadon shilimshik kavati yukori darajada uzgaradi. Bezlar chuziladi, kon tomirlari kon bilan tuladi, shilimshik kavat-ning kalinligi 4-5 mm ga etadi, bachadon implantatsiyaga tayyor-lanadi. Tuxumdon gormonlari implantatsiya buladigan joyni burtttiradi, undagi tukimani detsidual tukimaga aylantiradi. Embrion esa implantatsiyalanishi uchun yirik trofoblast xu-jayralar xosil kiladi. Bu xujayralar bachadonning shillik kavatini buzadi, eritadi, erigan xujayralarni fagotsitoz yuli bilan xazm kiladi va shu yul bilan embrion xujayralarini oziklantiradi. Bundan tashkari, trofoblastlar sanitarlik vazifasini xam bajaradi. Sut emizuvchilarda va parazit xa-sharotlarda 20 va undan kuprok blastomerlar xosil bulgandan keyin trofoblastlar xosil buladi. Maydalanish oxirida, mo-rula davrida yirik blastotsel bushligi xosil buladi. Embri-onning bu davri blastotsist deb ataladi. Blastotsistning tashki tamonidagi blastomerlar trofoblast, ichki kismidagilari esa embrioblast deyiladi va undan embrion xosil buladi (64-rasm). Bunda 4-5 ta xujayra embrionni xosil kilishga, kolganlari esa trofoblastlarni xosil kilishga sarflanadi. Trofoblast va embrion xujayralari orasidagi bushlik keyinchalik blastotsel bushliFiga aylanadi. Bushlikdagi bir tuda xujayralarni blas-todermik pufakcha deyiladi. Bu pufakchaning trofoblast kismi immunologlarning kizikishiga sababchi buldi. Ularning fik-richa, trofoblast xujayralari ona va embrion organizmlari urtasidagi muvozanatni saklaydi va ona organizmidan xar xil kasalliklarning embrionga utishiga yul kuymaydi.
Kalamushlarda implantatsiya jarayoni kuyidagicha kechadi: Kalamushlarning tuxum yullarida uruglanish sodir bulgandan keyin bulinish boshlanadi. 4-5 kundan keyin embrion bachadon-ga utadi va blastodermik pufakcha xosil kiladi. Bu vaktda bachadonning ichki devori bir kavat epiteliy xujayralari bilan koplangan buladi. 6 kunlik embrion implantatsiyaga kirishadi. Primatlarda ovulyasiya menstruatsiya jarayonidan 14 kun oldin sodir buladi. Agar tuxum xujayra uruglansa, 3-4 kun davomida tuxum yullaridan bachadonga utishga xarakat kiladi. Embrion ba-chadonga utganda morula davrida buladi. SHundan keyin embrion bachadon bushligida 3-4 kun saklanadi. Embrion tuxum yulidan bachadonga utganda uning tashki tomoni trofoblast bilan uralgan, ichki kismi esa embrioblastdan iborat buladi. Bu embrionning blastodermik pufakcha davri xisoblanadi. Trofoblastlar orka-li embrion bachadonning shillik kavatiga implantatsiya buladi. Primatlarda embrionning implantatsiyalanishi ovulyasiyadan 7-8 kun utgandan keyin sodir buladi. Ba’zi olimlarning fikricha, embrion ona organizmiga, ya’ni bachadonga implantatsiyalanib pa-razitlik bilan xayot kechiradi. G. A. SHmidt fikricha, parazit xu-jayin organizmiga kirib, undan oziklanadi va ogir kasallik-lar keltirib chikaradi. Xomiladorlik esa normal fiziologik jarayon bulib, uni parazitlik deb bulmaydi. B. P. Tokin kuyonlar-da embrional davrni urganib, blastotsista bakteriyalarga karshi kurash olib borishini anikladi. Tajribalarda aniklanishicha, agar tuxumdonning ma’lum kismi kesilsa yoki jaroxatlansa, gi­pofiz gormonlari ta’sirida usha joyda detsidual xujayralar xosil buladi. Yirik trofoblastlar bachadonning epiteliy xu-jayralarini erituvchi moddalar ishlab chikaradi. +uyon tuxumi-ning ma’lum joyi ishkoriy muxitga ega bulib, shu joyi bilan bachadon devoriga yopishadi. Embrionning implantatsiya kilina-digan joyini oldindan aniklash mumkinligini Vimsot (1944) uz tajribalari orkali isbotlagan edi. Implantatsiya buladigan joy-da epiteliy xujayralari buzilib, unda kon tomirlari kupayadi. Embrion bachadonning ana shu joyiga yopishadi. Implantatsiya embrionning kon tomirlariga zich joylashishi ozik moddalarni assimilyasiya kilishi va karbonat angidrid gazini ona koniga utkazishi uchun zarur. Bu gazning konsentratsiyasi ona koniga nisbatan embrionda 3 marta kup buladi.