Mustafayeva A.İ., hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, amea insan Hüquqları İnstitutunun direktoru ♦

19 

 

Doğulmış insan varlıqlarının "insan" kimi tanınıb-tanınmaması ətrafında aparı-

lan kütl

əvi müzakirələrdə məhz cəmiyyət (bu və ya digər istər tibb işçisi, istər ilahiy-

yatçı,  istərsə  də  siyasi avtoritet yox) insan mövcudiyyətinin  başlanğıcının  hüdudla-

rını müəyyənləşdirir. A.P.Zilberin sözlərinə görə, bu hüdud ana bətnindən hələ çıx-

mayan  varlığın  artıq  qadın  bədəninin bir hissəsi kimi deyil, sosial tanınmış  hüquqi 

münasib

ətlər subyekti kimi nəzərdən keçirildiyi sahəni bildirir [44, s. 15-16]. 

Bu, islam dinin

ə də aiddir. İslam - sərbəst seçim dinidir. Demək olar ki, bütün 

müs

əlman dövlətləri tərəfindən imzalanmış 1990-cı il tarixli Qahirə İnsan Hüquqları 

B

əyannaməsində  deyilir: "Kimisə  öz etiqadına cəlb etmək və  ya ateist əqidəsinə 

yön

əltmək üçün һər hansı icbari üsullardan istifadə etmək qadağandır" [48, s. 20-22]. 

Müs

əlmanlar bu hüququn gerçəkləşməsi zamanı başqalarının dini inancına hörmətlə 

yanaşmağa  və  imzalanmış  müqavilə  əsasında  onlarla  dinc  şəraitdə  yaşamağa 

çalışmalıdırlar. 

M

əhəmməd Müftinin fikrincə, müasir liberallar və  islam təmsilçiləri arasında 

anlaşılmazlıq ona görə yaranır ki, insan azadlığının sərhədlərinin necəliyi, cəmiyyət 

v

ə dövlətin bu sərhədləri hansı ölçüdə müəyyənləşdirməsi və onlara riayət olunmasını 

t

ələb etməsi məsələlərinin mahiyyətinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bununla da 

dünyan

ın  dini və  qeyri-dini  anlamı  arasmda  fərqlər  yaranır.  Dünyanm qeyri-dini, 

materialist anlam

ına görə, həyatın  başlıca  dəyəri insanın  dünyəvi həyatı  və  ona 

m

əxsus olan dünyəvi nemətlərdir. Ona görə də bu maddi yanaşmaya əsaslanmaqla, 

şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarının hüdudlarını müəyyənləşdirir. Hamının hüquq və 

azadlıqlarının  təxminən  bərabər  olduğu,  meyarı  isə  һər  kəsin dünyəvi həyatı  üçün 

rifah olan hansısa orta riyazi kəmiyyət əmələ gəlir [48, s. 31-33]. 

E.Sqreçç v

ə V.Tambone qeyd edirlər ki, dini dünyagörüş (təkcə islam deyil) in-

san

ın əbədi həyatını başlıca dəyər hesab edir. Ona görə də bu həyatda elə davranış 

tipini insan hüquq v

ə  azadlıqlarının  meyarı sayır ki, insanı  əbədi firavanlığa, əbədi 

h

əyatdakı  xoşbətliyə,  başqa  sözlə, cənnətə  aparsın. Buradan da əbədi həyatda 

xoşbəxtliyə  çatmaq vasitələri  anlayışına  əsaslanaraq,  şəxsiyyətin hüquq və 

azadlıqlarının sərhədləri müəyyənləşir. Ona görə də dünyəvi həyatın səadəti relyativ, 

nisbi xarakter daşıyır. Bir sıra hallarda gələcək əbədi həyat naminə onlardan şüurlu 

---

20 

 

imtina düzgün davranış tipi sayılır, dindar olmayan adam üçün tamamilə anlaşılmaz 

olan bir şey mömün tərəfindən müqəddəs hesab edilir [53, s. 44-47]. 

İ.V.Siluyanovaya  görə,  şəfqət,  qayğı,  mərhəmət, həyatın  xilası  əbədi etik 

d

əyərlərə aiddir. Peşəkar həkim və ya tibb əxlaqı üçün məhz bu dəyərlər önəmli və 

mü

əyyənedicidir [54, s. 39-40]. 

M

əlum  olduğu  kimi,  insanlar  arasındakı  qarşılıqlı  münasibətlərin hüquqi tən-

ziml

ənməsi mənəvi-etik nizamlanma ilə sıx bağlıdır. Əvvəla, daha əhəmiyyətli mə-

n

əvi normalar, adətən, hüquqi cəhətdən əsaslanmış olur və onların pozulması təkçə 

ətrafdakılar  tərəfindən bəyənilməməklə  və  qınaqla üzləşmir,  һəm  də  qanun qar-

şısında məsuliyyət  daşımağa  səbəb  olur.  İkincisi,  qanunvericilik  aktları  yalnız 

о 

hallarda t

əsirli olur ki, onlar cəmiyyətin mənəvi təfəkkürünə uyğun gəlir və cəmiyyət 

t

ərəfindən bəyənilir [35, s. 61-62]. 

Amerika v

ə Avropa ölkələri, Şərq, Asiya dövlətləri, müsəlman və qeyri-müsəl-

man ölk

ələri, eləcə də digər çoxkonfessiyalı dövlətlərdə bioetika komitələri pioner-

l

ərinin  mövcud iş təcrübəsi, zənnimizcə, bioetik məcəllənin  formalaşması  baxımın-

dan da faydalı ola bilər [34, s. 30]. 

Xatırladaq ki, yeni bilik forması olan islam bioetikasının inkişaf tarixində 1981-

ci ild

ə Küveytdə keçirilmiş İslam Tibb Elmləri Təşkilatının (IOMS) ilk konfransının 

t

əşkil  edilməsi və  keçirilməsinin böyük əhəmiyyəti  vardır.  Bu  tədbirdə  İslam  Tibb 

Etikası  Məcəlləsi layihəsi qəbul  edilmişdi.  Sənədə  həkim sənətində  səmimilik, 

vicdanlılıq,  həkim  sirri,  şəfqət və  mərhəmət, həkimin pasiyentlərə  və  həmkarlarına 

qarşı öhdəliyi və münasibəti, insanlar üzərində eksperimentlər aparılması və s. kimi 

etik m

əsələlər daxil edilmişdi. Elə həmin vaxt Beynəlxalq Tibb Elmləri Təşkilatları 

İslam Şurası (CIOMS) yaradıldı [34, s. 44-45]. 

Bel

əliklə, son illər ərzində orqan və ya toxumaların köçürülməsi, kəllə beyinin 

ölümü,  yardım  prinsipi,  intensiv  terapiya  şöbəsində  texnologiyalar kimi bioetika 

m

əsələləri gündəliyə qoyulmuş və nəzərdən keçirilmişdir. İslam təlimi kontekstində 

uşaq hüquqlarının müzakirə edildiyi İslam Təbabəti Təşkilatının (OIMS) beynəlxalq 

konfransları  keçirilmişdir.  Müsəlman həkimlərinin  hazırlanması  məqsədilə  tibbi 

---

21 

 

t

əhsil  proqramlarının  mənəvi tərkib hissəsi  olan  ruhi  inkişafa  xüsusi  diqqət 

yetirilmişdir [34, s. 49; 20, s. 79-100]. 

2011-

ci  il  mayın  31-də  Bakıda  YUNESKO-nun  Bioetika  üzrə  beynəlxalq Ko-

mit

əsinin 18-ci  sessiyası  keçirildi.  Bu  böyük  beynəlxalq tədbirdə  edilən  çıxışlarda 

deyilirdi ki, bioetikanın əsas problemləri əxlaqın mövcud dini normalarını və mədəni 

ənənələri nəzərə almaqla həll edilməlidir. Hazırda bioetika bəşəriyyətin öz hüquq və 

lay

əqətini qoruya biləcəyi və qorumağı öyrənməli olduğu gələcəyə aparan körpü kimi 

n

əzərdən keçirilir [2]. 

Bu gün bioetika probleml

ərinin həllinə  bu və  ya digər  yanaşmanın  əsaslandı-

rılması sürətlə dəyişən dünyamızda insanı istiqamətləndirən siyasi, fəlsəfi və hüquqi 

düşüncə və axtarışların mərkəzindədir. 

 

Biblioqrafiya 

 

1.  B

əndəliyeva A. İslami dəyərlərdə bioetika prinsiplərinin təzahürü//”Din və Etiqat 

Azadlığı:  Hüquqi,  Siyasi  və  İctimai  aspektləri” Beynəlxalq tərkibli respublika 

konfransının  Tezislər  toplusu.  Bakı,  AMEA  İnsan  Hüquqları  İnstitutu.  İSBN  978-

9952-8176-3-8. Elm v

ə Təhsil nəşriyyatı. 2012, s. 26-27. 

2.  Bioetika: S

ənədlər... Terminlər... Layihənin elmi rəhbəri və  tərtibatçı  A.İ. 

Mustafayeva. Bakı, Elm, 2009. 

3. M

əmmədov V.Q. Heydər Əliyev Fondunun Azərbaycanın sosial inkişafına verdiyi 

töhf

ələri // Dirçəliş  –  XXI  əsr (Azərbaycan Dövlət  Qurulucuğu  və  Beynəlxalq 

Münasib

ətlər İnstitutunun elmi nəşri), №168, may, 2012 (Xususi buraxılış). 

4.  M

əmmədov  R.F.,  İsmayılova 

Ə.İ.,  Hacıyev  C.M.  Qanunun  aliliyi  v ə  insan 

hüquqlarının müdafiəsi mexanizmləri. Bakı: Azərnəşr, 2009. 

5.  Alexandra E. Blasi. An Ethical Dilemma: Patents & Profits v/ Access & 

Affordability // The Journal of Legal Medicine, 2012, v.33, No. 1, p. 115-128. 

6. A. Rabiega-Przylecka. Patient’s Rights in Poland Against the Background of New 

Regulations // Medicine and Law, 2012, v/31, No. 1, p. 43-56. 

---

22 

 

7.  B. Ivanc. Accomodation of Constitutional Due Process Rights within the New 

Patients’ Rights Legislation in Slovenia // Medicine and Law, 2011, v/30, No. 3, p. 

323-330. 

8.  Barbara Maier and Warren A. Shibles. The Philosophy and Practice of Medicine 

and Bioethics:  A Naturalistic-Humanistic Approach. International Library of Ethics, 

Law, and the New Medicine. Vol.76, 2010, p. 189-212. 

9. Brian Shipman. The Role of Communication in the Patient-Physician Relationship 

// The Journal of Legal Medicine, 2010, v.31, No. 4, p. 433-442. 

10. Callahan D. Why America accepted Bioethics. N-Y., 2003. 

11. David L. Stader. Law and Ethics in Educational Leadership. D., 2006. 

12.  Dollar D. Is Globalization Good for your Health? Bulletin of World Health 

Organization. Vol. 79, 2001, p. 89-123. 

13.  Frank J. Leavitt. What is an “Integrated Cross-cultural  approach to bioethics?” 

Eubios Ethics Institute Newsletter 2 (1992), p. 55-69. 

14.  Filder D.P. Reflections on the Revolution in Health and Foreign Policy. Bull. 

World Health Org. March, 2007, p. 38-54. 

15. Gorove K. Shifting Norms in International Health Law. Vol. 98 Am. Soc.y Int’l 

L. Proc. 13, 20. 2004, p. 76-99. 

16.  Jacobson P.D., Soliman S. Co-opting the Health and Human Rights Movement. 

Vol. 30 J.L. Med. & Ethics. 2002, p. 89-123. 

17.  Jansen R. Dissemination of Information on the Off-Label Unapproved Use of 

Medication: A Comparative Analysis // Medicine and Law, 2001, v.30, No.1 , p. 115-

132. 

18. Jessica H. Muller. Antropology Quarterly, December 1999. Vol.8, No.4, p. 38-47. 

19. Letov O. Bioethics and modern medicine. L., Oxford Univ-ty, 2009. 

20.  Magalhaes S. et. al. Bioethics Education on Delibration –  A View of a Novel: 

Blue Gold, by Clive Cussler // Medicine and Law, 2011, v.30.No.1, p. 25-42.  

21.  Mammadov V.Q. The challenge and tasks of UNESCO Bioethics Chair Focal 

Point in Azerbaijan // Program and Book of Abstracts of the 18th World Congress on 

Medical Law, Zagreb, Croatia, 8-12 August 2010, p. 141.   

---

23 

 

22. Mammadov V.Q. Patients’ Rights: the central aspect of a modern health system // 

Program and Abstracts Book of the 51st Annual Meeting “Medicine and Law for 

Healthcare Professionals” of ACLM (American College of Legal Medicine), Las-

Vegas, USA, 24-27 February 2011, p. 82. (Tibbi Hüquq üzr

ə Amerika Assosiasiyası 

“S

əhiyyə  peşəkarları  üçün  tibb  və  hüquq”  mövzusunda 51-ci illik Konqresin 

Tezisl

ərinin Toplusuç Las-Veqas, ABŞ, 24-27 fevral 2011ç s. 82). 

23.  Mammadov V.Q. Recent Developments in Bioethics and Medical Law in 

Azerbaijan Assessed by UNESCO as Pioneer in the Region // World Association for 

Medical Law Newsletter April-June 2012, vol. 4, issue 2 (13), p. 4-6. 

24.  Mammadov V.Q. Recent developments in bioethics and medical law in 

Azerbaijan // Mediçne pravo (“Tibbi hüquq”) Ukraynanın elmi jurnalış İSSN 2072-

084X, 

№1 (11)2013, Lvov, Ukrayna, s. 43-53. 

263.  Mann J.M. Human Rights and AIDS: The Future of the Pandemic. Health and 

Human Rights: A Reader. Jonathan M. Mann. Et al eds. N-Y., 1999, p. 44-59. 

294. Richard Zitrin, Carol M. Langford and Nina Tarr. Legal Ethics in the Practice of 

Law. W., Amer. Edition, 2007. 

25. Robert F. Weir, Robert S. Olick and Jeffrey C. Murray. The Stored Tissue. Issue: 

Biomedical Research, Ethics, and Law in the Era of Genomic Medicine. N-Y., 2004. 

28.  Robyn Goshman. Medical Assisting Made Incredibly Easy: Law and Ethics. L., 

2008. 

29. Sharon E. Sytsma. Ethics and Intersex. International Library of Ethics, Law, and 

the New Medicine, v. 72. 2008, p. 54-82. 

30. Shimshon Rubin S. Ethics at Israel Universities: Unlearned Lessons from 

Professional Ethics // Medicine and Law, 2011, v. 30, No. 4, p. 65-78. 

31. The World Health Organization. The World Health Report 1998: Life in the 21st 

Centure. Jeneva, 2005. 

32.  Watson J., Juengst E.T. Doing Science in the Real World: The Role of Ethics, 

Law and Social Sciences in the Human Genome Project. Gene Mapping. Using Law 

and Ethics as Guides. Ed. by Annas J.G., New York, Oxford Univ. Press, 1992, p. 

177-200. 

---

24 

 

33. Yaspers K. Revised Declaration of Lisbon on the Rights of the Patients. Bulletin 

of Medical Ethics, January, 1996, p. 8-19. 

34. 

Аляутдинов  Ш.  Ответы  на  ваши  вопросы  об  Исламе  /  Под  ред.  Проф.  А. 

Конурбаева. М.: Фонд «Мир образования», 2003. 

34. 

Амиров  Н.  Медицинская  биоэтика  как  наука  и  предмет  преподавания  // 

Казанский медицинский журнал. 1998. Т. 79, №2. с. 81-86. 

36. 

Аристотель.  Этика,  политика,  риторика,  поэтика,  категории.  Минск: 

Литература, 1998. 

37. 

Барулина А., Махонько Н., Савченко В., Акимова Т. Экология и здоровье: 

медицинские и правовые аспекты // Медицинское право, 2012, №1 (41), с. 22-

26. 

38. 

Биоэтика: принципы, правила, проблемы / Рос. акад. Наук, Ин-т человека; 

отв. Ред. И сост. Б.Г. Юдин. М., Эдиториал УРСС, 1998. 

39. 

Бушуева  В.  Право  на  охрану  здоровья  и  медицинскую  помощь: 

международно-правовые  аспекты  //  Московский  журнал  международного 

права. 2007. №2, с. 50-58. 

40. 

Власов  В.,  Грищенко  В.,  Зайцева  И.  и  др.  Ваши  права  при  получении 

медицинской помощи. М.Ж Триумф. 1999. 

41. 

Галандарли Н. Эвтаназия или смерть «по собственному желанию». AMEA 

F

əlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun “Elmi əəsərlər” Beynəlxalq elmi-nəzəri 

jurnal, 2012. 

№2 (19), s. 218-228.  

42. 

Гегель Г. Философия права. М., 1990. 

43. 

Добромыслова  О.  Спасет  ли  мир  биоэтика?  Российская  газета,  26  ноября 

2004. 

44. 

Зильбер  А.  Этика  и  закон  в  медицине  критических  состояний.  Этюды 

критической медицины, т. 4. Петрозаводск: ПетрГУ, 1998. 

45. 

Ковалев А. Достоинство личности и новейшие биомедицинские технологии. 

Международное  право  и  национальные  интересы  Российской  Федерации.  М.: 

Медицина, 2008. 

---

25 

 

46. 

Кэмпбелл  А.,  Джиллетт  Г.,  Джонс  Г.  Медицинская  этика.  Под  ред.  Ю. 

Лопухина, Б. Юдина. М.: ГЭОТАР-МЕД, 2004. 

47. 

Материалисты Древней Греции (Платон, Теэтет). М.: Философ, 1995. 

48. 

Мухаммед М. Права человека в Исламе. Катар, Аль-Джубейра аль мактуб, 

1997 (на араб. яз.). 

49. 

Мустафаева  А.  Право  на  охрану  здоровья:  соотношение  международно-

правовых и национальных норм // Азербайджан и Азербайджанцы. Президиум 

НАНА. Баку. 2010, с. 64-73. 

50. 

Мустафаева  А.,  Мамедов  Р.  Религиозные  учения  и  морально-правовые 

критерии биоэтики. AMEA İnsan Hüquqları İnstitutu. Bakı, 2011. c. 39-47.  

51. 

Мустафаева  А.,  Джафарова  Л.  Этико-правовые  и  религиозные  нормы 

проблем искусственного оплодотворения. AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq 

İnstitutu, c. 42-44. 

52. 

Петров В., Седова Н. Практическая биоэтика: этические комитеты в России. 

М.: Триумф. 2002. 

53. 

Седова Н. Кому помешали этические комитеты?//Медицинское право. 2012, 

№1(41), с. 6-10. 

54. 

Силуянова  И.  Сравнителный  анализ  федеральных  законов  о 

здравоохранении  в  Российской  Федерации  с  этической  точки  зрения  // 

Медицинское право, 2012, №3 (43), с. 3-9. 

55. 

Тищенко П. Этика геномики // Человек. 1999. №5. с. 9-15. 

56. 

Федорова М. Медицинское право. М.: Гуманит. изд. Центр ВЛАДОС, 2003.