Mustafayeva A.İ., hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, amea insan Hüquqları İnstitutunun direktoru ♦

13 

 

meyarı  üzrə  seçir və  tanıyır.  Bu  da  öz  növbəsində  "etik  plüralizm",  başqa  sözlə, 

m

ənəvi tənzimləyicilərin müxtəlifliyi və  onların  nisbiliyi  şəraitində  təyinedici elan 

edilir. M

əhz  "etik  plüralizm"  çağdaş  liberalizm  hüququnun  insanlarm  davranışını 

mü

əyyənləşdirmək, yəni  əxlaq funksiyasını  yerinə  yetirmək, gələcəkdə  isə  "yeni" 

b

əşəri  əxlaqın  yaradılması  səviyyəsinə  yüksəlmək iddiasının  əsasına çevrilir. 

Hüququn 

əxlaqı  sıxışdırmasına misal olaraq abortlara olan münasibəti göstərməк 

olar. Bununla 

əlaqədar  olaraq  V.İ.Petrov  və  V.İ.Sedova  qeyd  edirlər ki, "Hüquq - 

dövl

ət tərəfindən  müəyyən  olunan və  ya təsdiq edilən  ümumi  davranış  qaydaları 

külliy

yatıdır" [52, s. 9-10]. 

Apardığımız  tədqiqatlara  əsasən,  hüququn  "ümumi  davranış  qaydaları"  kül-

liyyatı ilə "һər bir qadının ana olmaq məsələsini müstəqil həll etmək hüququnu təsbit 

ed

ən" qanunvericilik prinsipinin birləşdirilməsi nəticəsində "yeni etik standart" alınır. 

Bu standart insanlar

ın şüurunu formalaşdırır, onların davranışını müəyyənləşdirir və 

Az

ərbaycanın abortların sayına görə dünyada qətiyyətlə ilkin yerlərdən birini tutduğu 

statistikasına gətirib  çıxarır  [49, s. 39-40]. Azərbaycan Respublikasında müasir 

hüququn 

əxlaqi tənzimləmələri  əvəzləmək cəhdləri qanunvericiliyin öz 

funksiyalar

ının  -  cəmiyyətin bütün üzvlərinin maraqlarının  nizamlanması,  onlara 

riay

ət  olunması  və  qorunmasının  itirilməsi ilə  nəticələnir. Məsələn,  artıq 

xatırlatdığımız  maddəyə  əsasən, "Hər  bir  qadının  analıq  məsələsini müstəqil  həll 

etm

ək  hüququ  vardır".  Bu,  çətin ki, övlad dünyaya gətirməyin "Allahın  hədiyyəsi" 

kimi  başa  düşülməsi və  xristianlığın, islamın, iudaizmin və  digər dini birliklərin 

əxlaqi prinsiplərini bölüşən insanların maraqları ilə uzlaşsın [48, s. 130-131]. 

Bu misala qanunlar

ın və mənəvi dəyərlərin prinsipial uyğunsuzluğu, hüquq və 

əxlaq arasındakı  fərqlərin təzahürü kimi də  baxmaq olar. Dəyər və  qanunların  üst-

üst

ə düşməməsi nəticəsində aydın olur ki, Avropa və Amerikanın əksər dövlətlərində 

mük

əmməl  işlənmiş  hüquqi  nizamlamalarla  yanaşı,  tibb-peşə  birliklərinin yüksək 

s

əviyyədə  hazırlanmış  etik  məcəllələri  nə  üçün mövcuddur. P.D.Yakobson və 

Sollivan

ın qeyd etdikləri kimi, cəza ədalət mühakiməsinin üstünlük təşkil etdiyi və 

hüquq-mühafiz

ə  sisteminin  hakim  mövqeyi  şəraitində, ümumiyyətlə, etika və  ələl-

xüsus da professional biotibbi etika h

əkim şəxsiyyətinin, onun təkcə qanunla deyil, 

---

14 

 

һəm  də  vicdanla hərəkət etmək hüququnun müdafiəsinin sosial funksiyasını  yerinə 

yetirir [16, s. 89-90]. 

M

əşhur alman filosofu və psixiatrı K.Yaspers təsdiq edirdi ki, XX yüzillik takçə 

atom bombası və bakterioloji silah yaratmamış, həmçinin mütləq şərin özünün leqal 

siyasi-hüquqi t

əcəssümünü tapdığı cinayətkar dövlət fenomenini də doğurmuşdur [33, 

s. 8-11]. Frank Levit d

ə öz növbəsində bəyan edir ki, insanlar elmi nailiyyətlərdən 

deyil, qanunvericiliyin köm

əyi ilə  onları  insan  ləyaqətinə  qarşı  is-tifadə  edə  bilən 

totalitar rejiml

ərdən əndişələnməlidirlər [13, s. 55-59]. Əgər hakim öz fəaliyyətində 

qanunlar

ın  mexaniki  icrası  ilə  məhdudlaşmayıb,  habelə  peşə  borcunu vicdanla və 

düşünülmüş şəkildə yerinə yetirməyə də çalışırsa, onun üçün mənəvi-etik biliklərin 

m

ənimsənilməsi bu vəzifənin һəllinə yaxmlaşma deməkdir. 

Qeyd etm

ək lazımdır ki, ümumilikdə, hüququn, hüquq sisteminin, ayrılıqda isə 

beyn

əlxalq hüququn fəlsəfəyə, fənn elminin təşkili üsullarına və elmi diskursa təsi-

ri elmi 

ədəbiyyatda da mükəmməl öyrənilməmişdir. Elmi diskursun vakuumda deyil, 

iqtisadiyyat, idar

əetmə, beynəlxalq-hüquqi institutlar, müxtəlif sosial qruplar 

aras

ındakı  gərginlik tərəfindən  yaradılan  ayrı-ayrı  güc  sahələrinin  konstellyasiyası 

olan sosiom

ədəni sistemdə  genişlənməsinin sadəcə, etiraf edilməsi  bu  gün  artıq 

yet

ərli deyildir. Elmi və  hüquqi diskursun bu cür  qarşılıqlı  təsirinin konkret 

mexanizml

ərini açmaq, müxtəlif mədəniyyətlərdə  onların  arasındakı  korrelyasiyanı 

üz

ə çıxarmaq zəruridir. 

Bioetika beyn

əlxalq və milli hüququn və elmin, hüquqi və elmi diskursun, hüqu-

qi sistemin v

ə fəlsəfənin bu qarşılıqlı təsirinin parlaq nümunələrindən biridir. Məlum 

olduğu kimi, əksər dövlətlərin məһкəmə sistemi presedent hüququna əsaslanmışdır. 

Bu hüquqa gör

ə, hüquqi norma və  qanunlarıın  imperativliyinə, ümumiliyinə  və 

m

əcburiliyinə  yol verilmir. Hüquq ümumməcburi normalar sistemindən deyil, 

m

əһкəmə  məqsədləri ilə  bəzi hüquqi akt-qərarlardan ibarətdir. Bunlar müxtəlif tə-

r

əflərin mübahisəsi zamanı əldə olunur və aşağı instansiya məhkəmələri üçün məc-

buridir, dig

ər  məһкəmələr  üçünsə  qərar nümunəsidir.  Мəһкəmə  qərarı  analogiya 

üzr

ə,  müəyyən  nümunə  əsasında qəbul olunur və  o,  qanun  olmayaraq,  yalnız  qa-

---

15 

 

nunvericilik t

əşəbbüsü və  müxtəlif tərəflərin rəylərinin  razılaşdırılması  mənbəyidir 

[23, s. 4-6]. 

Bioetika 

yarandığı  vaxtdan  etibarən insan cəmiyyətində  hüquq institutuna ve-

ril

ən önəmin və bu sistemin presedent hüququ kimi spesifikliyinin böyük təsirini hiss 

edir. Bu, artıq о zaman aşkarlanır ki, bioetika m ənəvi kolliziyalarm, problemlərin və 

ç

ətinliklərin  mövcud  olduğu  şəraitlərdə  һər  şeydən  оnсə  qərar qəbul edilməsinə 

istiqam

ətlənir.  Bundan  başqa,  mənəvi qərarlar qəbul etmək proseduru Qərb 

m

əhkəmələri nümunəsi üzrə və onlara oxşar olaraq təşkil edilmişdir. 

Bel

əliklə, XXI yüzillikdə tibbi fəaliyyət sosial tənzimləmənin iki forması - əx-

laq v

ə  hüquqla  nizamlanır.  İnsani  münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin  əxlaqi 

t

ənzimləmədən prinsipial fərqi ondan ibarətdir ki, hüquqi münasibətlər qanunlarla, 

hökum

ət qərarları ilə, məhkəmə qətnamələri ilə gerçəkləşir. Əxlaqi tənzimləmələr isə 

f

ərdi mənəvi təfəkkür və ictimai гəу səviyyəsində həyata keçirilir. V.Solovyov yazır: 

"M

əhz mənəvi  maraq  xeyirxahlığın  birbaşa  kənar  reallaşmasına deyil, onun insan 

q

əlbində daxili mövcudluğuna aiddir". Mənəvi tələblərin bu cür lokallaşması onların 

azad v

ə könüllü icrasını nəzərdə tutur, əksinə, hüquqi tələblər isə ya birbaşa, ya da 

dolayı məcburiyyətə yol verir. 

Çağdaş  mədəniyyətdə  qoruyucu  ədalət mühakiməsinin təsirinin  artması  istiqa-

m

ətində  məһкəmə-hüquq sistemində  ciddi dəyişikliklər  baş  versa  də, hüququn ic-

barilik xarakteri qalmaqdadır. Bu ədalət mühakiməsi çərçivəsində şəxsiyyətin hüquq 

v

ə  azadlıqları  dəyər kimi qəbul edilir. Bunların  qorunması  isə  müasir hüquqi 

dövl

ətlərin prioritet vəzifəsinə çevrilir. 

M.Y.Fyodorovan

ın qeyd etdiyi kimi, hüquqi dövlətdə hüququn qadağanedici və 

ittihamedici anlam

ından, hüququn "cəzalar külliyyatı"ndan hüququn "ümumməcburi 

davranış  qaydaları  külliyyatı"  kimi  anlaşılması  istiqamətində  keçid  baş  verir  [56, 

s.17-18]. Hüququn "insanlar

ın  və  onların  kollektivlərinin  davranışlarını  müəyyən 

etm

ək, onlara fəaliyyət və inkişaf istiqaməti vermək, onu müəyyən çərçivəyə salmaq, 

m

əqsədli şəkildə nizamlamaq" [56, s.27-28] hədəfi güdən və buna qadir olan institut 

kimi q

əbul edilməsinə  ehtiyatla  yanaşmaq  lazımdır.  Yaddan  çıxarmaq  olmaz  ki, 

"hüquq m

ənəviyyatın aşağı həddi və ya müəyyən minimumudur" [56, s.31]. İnsanın 

---