Mustafayeva A.İ., hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, amea insan Hüquqları İnstitutunun direktoru ♦

4 

 

m

əntiqi  daha  ardıcıl  təqdim  olunmuşdur:  “Doğuluşumuza  mane  olmaq  bizdən  asılı 

deyildir: lakin bu s

əhvi - çünki bəzən bu, səhvdir - biz aradan qaldıra bilərik. Əgər 

özünü m

əhv edərsənsə, böyük hörmətə layiq iş görmüş olarsan: bununla, demək olar 

ki, yaşamağa layiqsən... Cəmiyyət, mən deyərdim ki, həyatm özü də qapalılıq, zəif 

taq

ətsizlik və digər məziyyətlərdə olan hansısa “həyat”a nisbətən bundan daha böyük 

m

ənfəət əldə edir...” [55, s. 12-13]. 

Naturalist-praqmatik etikan

ın  əsas istiqamətləri evtanaziyanın  mənəvi-etik 

“

hüquqauyğunluğu”,  “əhalinin  sağlamlığı”  üzərində  tibbi genetikanın  “proqnoz” 

n

əzarətinin iqtisadi və  demoqrafik məqsədəuyğunluğu,  həyatın  rüşeym  və  döl sə-

viyy

əsində  məhv edilməsinin qanuniliyi, transplantoloji əməliyyatların  uzadılma-

lar

ının “qiymətlərinin” artması və “beyin ölümü” meyarı ilə həyatın başa çatdırılması 

v

ə s. kimi məsələlərin əsaslandırılmasının tam mənada başlıca məsələləridir. 

M

əlum  olduğu  kimi,  ötən  əsrin  ikinci  yarısında  “yeni etik standartlar”ın  ilk 

bloku  formalaşır.  “Ölümün mənəviliyi”,  “həyatı  dəstəkləyən aparatların  söndürül-

m

əsinin mənəviliyi”  -  bu  anlayışlar  məqalələrin sərlövhələri, elmi konfransların 

mövzuları  səviyyəsində  inkişaf  tapır.  “Ləyaqətlə  yaşamaq  -  ləyaqətlə  ölmək”  -  ev-

tanaziya t

ərəfdarlarının  şüarı;  “beyin ölümü”  -  transplantologiyanın  şüarı,  insan 

biomaterial

ının  tədqiq edilməsi və  istifadəsi üzərində  təkcə  tibbi deyil, habelə  etik 

sanksiya t

ələb olunur; “orqanların  bağışlanması”;  “uşaq  doğuşu  texnologiyası”  -bu 

gün  artıq  biznesin  yeni  növlərindən birinin  adıdır  və  gəlirləri ilbəil  artmaqdadır; 

“ail

ənin  rasional  planlaşdırılması”;  “genetik siyasət”,  “təbii seçimin səhvlərini 

düz

əltmək”  məqsədilə  irsi xəstəliklərə  “genetik hücum”; prenatal diaqnostika “süni 

seçim”  vasit

əsi kimi və s. bu bloka aiddir. Bu “etik standartlar”  bioetikanın  liberal 

formas

ının struktur elementləridir [3, s. 64-67]. 

Bizc

ə, naturalist-praqmatik etikanı və liberal ideologiyanı ümumi ilkin bünövгə 

birl

əşdirir  ki,  bu  da  insanın  təbii hüquqlarının  və  anadangəlmə  tələbatlarının 

üstünlüyüdür. Bu zaman 

əhəmiyyətli olan məsələ  odur ki, yüksək dəyərlər səviy-

y

əsinə  qaldırılan  təbii tələbatlar təbiilik rejimindən  çıxır.  Веlə  ki, təbiət  “icazə” 

verm

ədiyi hallarda belə, uşaq doğmaq, yaşamaq hüququnu təbiət aldığı təqdirdə də 

yaşamaqda  davam  etmək, təbii proseslərin  əksinə  olaraq  “rahat”  ölüm, təbiətin 

---

5 

 

əleyhinə öz cinsini dəyişmək, təbiət bəxş etdiyi zaman həyatı məhv etmək tərəfdarı 

olan liberal bioetikada m

əhz bunlar baş verməkdədir. 

Bioetika probleml

əri həyatın  hər  hansı  formasının  mütləq dəyərliliyi, istər  sı-

naqdan keçiril

ən heyvan və  ya  insan  rüşeymi,  istərsə  də  bitki, yaxud hətta mikro-

orqanizm olsun -  h

əyatın  һəг  bir formasının  hüquqları  haqqında biomərkəzçi tə-

s

əvvürlərlə sıx bağlıdır. 

D.Dollar

ın fikrincə, söhbət е1ə bir yeni hüquqşünaslıqdan gedir ki, burada insan, 

amöb v

ə çiçək xəstəliyi  virusları  “hansısa  yüksək mənada” bərbər  hüquqlara malik 

olacaqlar. Üst

əlik, hər hansı digər məntiq “bu və ya digər növün diskriminasiyasına, 

t

əbiətin dəyişdirilməsinə gətirib çıxaracaq (məsələn, çayların yatağının dəyişdirilməsi 

layih

ələri və  başqa  fəlakətlər), bir çox ölkələr üçün isə  sənayeləşmiş  istehlak 

c

əmiyyətinin görünən təhlükələridir” [12, s. 89-92]. Öz növbəsində, K.D.Danişevski 

biohüquqşünaslığın  əsasına  “böyük müxtəlifliyin bütün komponentləri  qarşısında 

insan

ın təqsirlilik prezumpsiyası” haqqında qanunun qoyulmasını təklif edir. 

Biosiyas

ətçi və hüquqşünas K.Qorov belə bir məsələ qaldırır: insanların özləri 

üçün heç bir m

ənfəət güdmədən planetdə  canlıların  mühafizəsi məqsədilə  kifayət 

q

ədər böyük vəsaitlər xərcləməsinə nесə nail olmalı? Alim bunun həllini təbiətə zi-

yan vuranlar

ın  sərt cəzalandırılmasını  nəzərdə  tutan qanunların  qəbul edilməsində; 

biomüxt

əlifliyin  dostları  üçün  “şirnikləndirici həvəsləndirmələr”  sisteminin  iş-

l

ənməsində; biohüquqşünaslıq normalarının hazırlanması və gerçəkləşməsi sahəsində 

f

əallara yetərli maliyyə  dəstəyi göstərilməsində  görür [15, s. 81-89]. Bununla belə, 

“

qamçı  və  şirni”  prinsipi üzrə  bütün hüquqi və  iqtisadi tədbirlər (biomühitin 

mühafiz

əsi sahəsində  neqativ  və  pozitiv sanksiyalar), K.Qorovun fikrincə, fəqət, 

qısamüddətli səmərə  verə  bilər. Planetin çirklənməsi ilə  mübarizədən  tutmuş 

heyvanlar üz

ərində əzabverici sınaqların dayandırılmasına qədər “bütün cəbhələrdə” 

biosun maraqlar

ının dəstəklənməsi işində möhkəm əsasların işlənilməsi təkcə “qamçı 

v

ə  şirni”  metodunu  deyil,  е1эсэ  də  biosiyasət və  bioetika sosiumunda insanın 

mentallığının uzunmüddətli dəyişdirilməsini tələb edir [15, s. 91-125]. 

Biohüquqşünaslıq  canlıların  müxtəlif formalarının  hüquqlarından savayı,  insa-

nın özünə də bir sıra hüquqlar şamil edir: 

---

6 

 

- öz b

ədəni, orqan və toxumaları ilə istədiyini etmək hüququ; 

-  r

əngarəng biosla vəhdətdə  yaşamaq  hüququ;  ekoloji  fəlakət, məsələn, ozon 

qatının  dağıdılması  nəticəsində  ultrabənövşəyi  şüalanmanın  nəticələrindən qo-

runmaq hüququ. 

O.Dobromıslovanın  göstərdiyi  kimi,  biohüquqşünaslıq  ətraf mühit problemləri 

üzr

ə qanunvericiliklə sıx bağlıdır [43]. 

Genetik  işləmələrin  əksər  biosiyasi  aspektlərinin (xüsusilə,  klonlaşdırma,  ge-

netik terapiya) mühüm etik h

əddi var. Etik komponent Cənub və Şimal arasında gen-

müh

əndis ehtiyatlarının ədalətli ("etik") bölüşdürülməsinə nail olmaq vəzifəsində də, 

şübhəsiz ki, iştirak edir. Bizim bir qədər sonra nəzərdən keçirəcəyimiz bəzi hallarda 

da  etik  komponentin  mövcudluğu  şəksizdir. Ona görə  də  müasir genetik 

texnologiyalar t

əkcə  biosiyasətçilərin deyil, habelə  bioetiklərin də  diqqət 

m

ərkəzindədir. Robin Qosmanm fikrincə, biosiyasətdə  praktik istiqamətlə  bioetika 

aras

ındakı  sərhəd  canlılar  haqqında elmlərin digər sosial sərhədləri kimi, genetik 

texnologiyalar

ın siyasi və etik aspektlərinin sıx qovuşmasına görə yetərincə incə və 

müt

əhərrikdir [28, s. 88-89]. 

Bioetika genetik texnologiyalardan başqa, bir çox problemləri də əhatə edir: 

-  orqanlar

ın  transplantasiyası,  abort,  evtanaziya  (xəstənin iztirablarına son 

qoymaq m

əqsədilə onun həyatının dayandırılması), süni mayalanma, surroqat analıq 

v

ə  s.də  müasir texnologiyalardan istifadə  zamanı  yaranan  bioetika  problemləri; bu 

aspektd

ə  bioetika  ənənəvi həkim  etikası  ilə  ("həkim-pasiyent"  qarşılıqlı 

münasib

ətlərinin etik normaları) sıx bağlıdır və sağalmaz xəstələrə, əlillərə, qüsurlu 

doğulanlara münasibət normalarını da əhatə edir [9, s. 433-442]. 

Bioetika, elmi aspektd

ə  aşağıdakı  prinsiplərə  əsaslanır:  1)  "ziyan  vurmama" 

prinsipi; 2) "fayda ver" prinsipi; 3) pasiyentin muxtariyy

ətinə, onun şəxsiyyət kimi 

hüquqlar

ına hörmət prinsipi; 4) ədalət prinsipi (təxminən bu mənanı  verir: "hər bir 

k

əs mənəvi  haqqı  çatan şeyləri  almalıdır").  Lakin  bu prinsiplərin konkret təfsiri və 

gerç

əkləşməsi ciddi mənəvi dilemmalar və praktik problemlər - müstəqil beynəlxalq 

birlik kimi bioetik komit

ələrin fəaliyyəti üçün meydan yaradır [5, s. 115-128]. 

---