nəşrlərin və digər çap məhsullarının qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilmişdir. Elmi
sənədlər çoxluğunun öyrənilməsi kəmiyyət metodları kompleksidir. Elmin tədqiq
edilməsində bu yanaşmada bir qayda olaraq müxtəlif verilənlər bazasında yerləşən nəşrlər
haqqında informasiyadan istifadə olunur. Bibliometriya – elmə “quşların uçuş
hundürlüyü”ndən baxışdır. Ondan elmin “qaynar nöqtələri” və ya “cəbhələri”, “sosial
coğrafiyası”nı, elmi informasiyanın dəyərliliyini, alimlərin elmi məhsuldarlığını
qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bununla yanaşı bu göstəricilərdən elmin idarə
olunmasında sosial alət kimi istifadə etməyə çalışırlar.
Bibliometriyada 3 əsas qanun vardır:
1.
Bredfordun yayılma
qanunu
2.
Lotkanın kvadratik qanunu
3.
Zipf qanunu
1.1. Bredfordun yayılma qanunu
Bredfordun yayılma qanunu (
Bradford's law of scattering) 1934-cü ildə Samuel
Bredford (Samuel Clement Bradford) tərəfindən verilmişdir. Bu qanun həmçinin
“
informasiyanın yığılması və yayılması qanunu” kimi də adlandırılır və verilmiş elm
sahəsinə aid elmi jurnalların əsas hissəsinin (nüvəsinin) təyin edilməsi üçün tətbiq edilir.
Bredford qanununa görə müəyyən bir elm sahəsinə aid jurnallar məqalələrin sayı
eyni olmaqla elə 3 qrupa bölünür ki, bu qrupdakı jurnalların sayı üçün aşağıdakı münasibət
ödənilir:
2
:
:
1
n
n
,
burada
n
– Bredford vuruğudur.
Bredford geofizika elminə aid 326 jurnal üzərində tədqiqat işi aparmış və 9 jurnalda
429 məqalə, 59 jurnalda 499 məqalə və 258 jurnalda 404 məqalə olduğunu hesablamışdır.
Bredford
2
:
:
1
n
n
qanununa görə isə yuxarıdakı nəticələr 10 jurnalda 444 məqalə, 50
jurnalda 444 məqalə və 250 jurnalda 444 məqalə kimi olmalı idi. Aşağıdakı cədvəldə də
bu elm sahəsinə aid jurnallarda çap edilmiş məqalələrin Bredford qanununa görə bərabər
paylandığı görünür:
Cədvəl 1
Qruplar
Praktiki nəticə
Bredford qanunu
Məqalələrin sayı Jurnalların sayı Məqalələrin sayı Jurnalların sayı
I
429
9
444
10
II
499
59
444
10 x 5=50
III
404
258
444
10 x 25=250
Bibliometriyada bu qanun verilmş elm sahəsində ən məhsuldar jurnalları təyin
etməyə və elmin inkişafında əsaslı qərar qəbul etməyə imkan verir.
1.2.
Lotka qanunu
Lotk qanunu (
Lotka’s law) 1926-cı ildə ABŞ riyaziyyatçısı, fiziki kimyaçısı Alfred
Lotka (Alfred James Lotka) tərəfindən təklif edilmişdir.
Elmi məhsuldarlığın Lotka qanunu ixtiyari elm sahəsində məqalələrin çap edilmə
tezliyini öyrənir.
X
sayda məqaləsi olan alimlərin sayı (
Y
) 1 məqaləsi olan alimlərin
sayının (
C
)
n
X
/
1
hissəsinə təxminən bərabərdir (
2
n
):
KitabYurdu.az
28
n
X
C
Y
.
Misal üçün, əgər elmin bir sahəsəində əsərlərinin sayı 1-ə bərabər olan alimlərin
sayı 100 olarsa, onda əsərlərinin sayı 2 olan alimlərin sayı 25, 3 məqaləsi olan alimlərin
sayı 11, 4 məqaləsi olan alimlərin sayı 6 və s. olacaqdır. Nəhayət, 10 məqalə çap etdirən
yalnız 1 alim olacaqdır. Bu deyilənlər aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır:
Cədvəl 2
Məqalələrin sayı (
X
)
X
sayda məqaləsi olan
alimlərin sayı (
Y
)
10
1
10
100
2
9
1
9
100
2
8
2
8
100
2
7
2
7
100
2
6
3
6
100
2
5
4
5
100
2
4
6
4
100
2
3
11
3
100
2
2
25
2
100
2
1
100
1.3.
Zipf qanunu
1949-cu ildə Harvard Universitetində amerikan linqvisti Corc Zipf (George
Kingsley Zipf) belə bir emprik qanunauyğunluq göstərmişdir (
Zipfin birinci qanunu):
Əgər ixtiyari bir mətndə sözlər işlənmə tezliyinə görə azalan sırada düzülərsə, onda
hər bir sözün ranqının onun işlənmə tezliyinə hasili təxminən eyni bir sabitə bərabər
olacaqdır.
Əgər ranqı
r
ilə,
r
ranqlı sözün işlənmə tezliyini
r
f
ilə işarə etsək, onda Zipf qanunu
aşağıdakı kimi göstərilir:
const
f
r
r
.
Zipfin ikinci qanunu isə belə ifadə olunur:
Mətndəki sözlərin sayı ilə onların işlənmə tezliyi arasındakı asılılığı əks etdirən əyri
bütün mətnlər üçün eynidir.
2.
ELMMETRİYA
Elmmetriya (Scientometrics) – elmi informasiya axını və
massivlərinin dinamika və
strukturunun tədqiqatı ilə məşğul olan elm sahəsidir.
Elm fəlsəfəsinin, elmmetriyanın meydana gəlməsi Kembric və London
universitetlərinin professoru, London Kral Cəmiyyətinin (Royal Society of London) üzvü
Con Bernalın (John Desmond Bernal) 1939-cu ildə “Elmin sosial funksiyası” (“
The Social
Function of Science”) adlı kitabının yazılması ilə bağlıdır. Bu kitabında o, elmi həm
sosializm, həm də kapitalizm mühitində analiz etmişdir. O, təsdiq etmişdir ki, elm
kapitalizmi üstələyir və İngiltərə elmi yalnız sosializm mühitində özünün ən yüksək
səviyyəsinə çatmışdır. “Elmin sosial funksiyası” kitabında, eynilə “Elm və cəmiyyət”
(“
Science and Society”), “Cəmiyyətin tarixində elm” (“
Science in History”) adlı
KitabYurdu.az
29