8
1.Anadangəlmə ağıl zəifliyi – oliqofreniya
2.Qazanılma ağıl zəifliyi – demensiya
3. Yalançı ağıl zəifliyi – psevdodemensiya.
Oliqofreniya və ya anadangəlmə ağıl zəifliyi (kəmağıllıq) etiologiyası müxtəlif
olan bir çox xəstəlikləri əhatə edir. Onların hamısı üçün xarakterik olan iki əsas
xüsusiyyət bunlardır:
1)
Müxtəlif dərəcəli intellektual çatışmazlıq;
2)
bu çatışmazlığın daimi xarakter daşıması.
Oliqofreniya başlıca olaraq irsi çatışmazlıq (Daun xəstəliyi və s.) patoloji
hamiləlik: ana bətnində dölün infeksiyaya və ya intoksikasiyaya məruz qalması,
valideynlərdə narkomaniyaya, o cümlədən, alkoqolizm xəstəliyi ilə əlaqədar
meydana çıxır. Bir sıra hallarda patoloji doğuş, o cümlədən, instrumental
metodların düzgün tətbiq olunmaması, vaxtından əvvəl doğuş, körpə vaxtı müxtəlif
beyin infraksiyalarına (meningit, ensefalit) və ya travmalara məruz qalmaq
nəticəsində də yarana bilər.
Oliqofreniya, bir qayda olaraq, beynin ayrı-ayrı törəmələrin inkişafdan qalması və
ya beyin maddəsinin diffuz xarakterli disturda dəyişiklikləri ilə əlaqədar meydana
çıxır. Ağıl zəifliyi özünü yalnız idrak prosesinin (əqli qabiliyyətin) zəifləməsində
deyil, bir sıra digər psixi proseslərdə, o cümlədən, danışıq qabiliyyətinin,
davranışın, şəxsi keyfiyyətlərin pozuntularında göstərir. Belə adamlarda
qavramanın, diqqətin, yaddaşın, mücərrəd təfəkkürün qeyri-normallığı, özünə qarşı
tənqidin enməsi tipik əlamətlərdəndir.
Ağıl zəifliyinin ikinci forması demensiyadır. Qazanılma ağıl zəifliyi və ya
demensiya mərkəzi sinir sistemində gedən patoloji prosesin xarakterinə görə iki
qrupa bölünür: a) qlobar (diffuz); b)lokunar (hissəvi) demensiya. Qlobar demensiya
zamanı intellektual qabiliyyətin bütün sahələri pozulur, şəxsiyyət enir, özünətənqid
itir. Lokunar demensiya zamanı isə şəxsi keyfiyyətlərin əsas cəhətləri mühafizə
olunur, əmək qabiliyyəti, özünütənqid yüksək dərəcədə pozulur.
Müxtəlif xəstəliklərlə əlaqədar meydana çıxan demensiya kliniki xüsusiyyətlərinə
görə bir-birindən fərqlənir. Məsələn: beyin hüceyrələrində gedən destruktiv
dəyişikliklərlə əlaqədar meydana çıxan demensiya zamanı (serebral atereskleroz,
Pik və Altsheymer xəstəlikləri, beyin siflisi) başlıca əlamətlər aşağıdakılardan ibarət
olur: daima artan yaddaş zəifliyi və əqli qabiliyyətin azalması, nitqin, yazı
qabiliyyətinin pozulması. Belə xəstələr özlərini normal idarə edə bilmir, sərsəm və
huşsuz görünürlər.
9
Epilepsiya xəstəliyi ilə əlaqədar meydana çıxan demensiya zamanı (buna
epileptik demensiya deyilir)şəxsi keyfiyyətlərin kobud şəkildə dəyişməsini – nitqin,
baxışın, hərəkətlərin durğunluğu, təfəkkürün müfəssəlliyi, mimikada əks olunan
donuqluq və s. bu kimi əlamətlər diqqəti cəlb edir.
Şizofrenik demensiya üçün xarakter son dövrünə yaxınlaşdıqca daha da artır.
Bəzən yaddaşı, bilik ehtiyatları ciddi pozulmayan belə xəstələrin nitqi kasad,
davranışı, xarici görkəmi acınacaqlı, emosiyaları isə sönmüş olur. Zünətənqidin
olmaması nəticəsində şəxs kobud, gülünc, bəzən iyrənc hərəkətlər edir. Hamının
gözü qarşısında ananizmlə məşğul olur, yeyilməsi mümkün olmayan şeyləri
(tabaşir, torpaq, yerdən tapdığı yemək qırıntıları) yeyir, bədənini tamailə
çılpaqlaşdırmaqdan utanmır və s.
Ağıl zəifliyinin üçüncü forması psevdodemensiyadır. Bu sindrom bir sıra peaktiv
hallarla (o cümlədən psixozlarla) əlaqədar meydana çıxır. Müvəqqəti xarakter
daşıyır.Yəni digər ağıl zəifliklərindən fərqli olaraq davamlı olur.
Təfəkkür pozuntuları
Təfəkkür ali psixi fəaliyyətin insana məxsus bir forması olub, cisim və
hadisələrdən, onlar arasındakı əlaqə və qanunauyğunluqlardan əqli nəticə çıxarmaq
qabiliyyətinə deyilir. Təfəkkür prosesinin əsasını əqli qabiliyyət (insana məxsus
olan həyat təcrübəsi, bilik ehtiyatları) təşkil edir. Başqa sözlə, təfəkkürə intellektin
aktiv fəaliyyət forması da demək olar.
Duyğu, qavrama, təsəvvür proseslərindən fərqli olaraq təfəkkür zamanı insan
faktları müqayisə və təhlil edir, onların arasındakı əlaqələri, qanunauyğunluqları və
digər münasibətləri nəzərdən keçirir, bunların əsasında mühakimə yürüdür.
Təfəkkür prosesi zamanı biz, subyektiv hissiyyata əsaslanan faktlara deyil,
hadisələrin daxili varlığndan, mücərrəd keyfiyyətlərindən yaranan və onların əsil
mahiyyətini aşkar edən, başqa sözlə, real varlıqdan yaranan faktlara əsaslanırıq.
Məsələn, qanaxma ilə xəstəxanaya daxil olan xəstəni müayinə edərkən həkim
nəinki qanaxmanın nəyin təsirindən baş verməsini, itirilən qanın miqdarını,
gələcəkdə nə kimi ağırlaşmaların ola biləcəyini təsəvvür edir və bunlara əsasən
tədbir görür.
Təfəkkür assosiativ təsəvvürlərin oxşarlığı, uyğunluğu, ahəngdarlığı və eyni
zamanda meydana çıxması kimi proseslərə əsaslanır. Lakin, təfəkkür
10
assosiasiyalardan keyfiyyətcə fərqlənən daha mürəkkəb prosesdir. Belə ki, təfəkkür
məlum faktlar əsasında yeni fikir, yeni məzmun yaradır.
Təfəkkür prosesinə təsəvvür və anlayışların inteqrasiyası və təhlili əsasında
müvəqqəti əlaqələrin yaranması kimi də baxmaq olar.(İ.P.Pavlov). Təfəkkürün
mərkəzi sinir sistemində optimal oynamanın yaranması və induksiya qanununa
əsasən lazımsız fikirlərin və assosiyaların ləngiməsinə (tormozlanmasına)əsaslanır.
Başqa sözlə, təfəkkür məqsədəuyğun şəkildə müəyyən istiqamətə yönəlmiş
proseslərin ardıcıl, müntəzəm fəaliyyəti və bu prosesə mane olan digər proseslərin
ləngiməsi fonunda meydana çıxır.
Təfəkkür normal fəaliyyəti yalnız düşüncə aydın olduğu halda mümkündür.
Düşüncənin bu və ya başqa dərəcədə pozulması təfəkkürün yeknəsəkliyinə,
əlaqəsizliyinə, bəzən isə avtomatik fəaliyyət göstərməsinə səbəb olur.
Təfəkkür insanın yaradıcı fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Ona əsaslanaraq biz
maddi nemətlər istehsal edir, sənət əsərləri yaradır və fəaliyyətimizi idarə edirik.
Təfəkkür prosesi zamanı biz faktları təhlil edir, umumiləşdirir və yeni nəticələrə
gəlirik. Məsələn, həkimin xəstəni müayinə etməsi, diaqnoz və müalicə təyin etməsi.
Təfəkkür idrak prosesinin yüksək bir forması olmaqla özü də bir neçə
mərhələdən ibarətdir:
1.Təsəvvürlər – keçmişdə qavranılmış və yaddaşımızda iz buraxmış hadisələrdir.
Bunlar real varlığı əks etdirən faktlar olub konkret təfəkkürün əsasını təşkil edir.
2.Anlayış–təsəvvürlərin ümumiləşdirilməsi, onların əlaqələndirilməsi, abstraksiya
formasıdır. Bunun vasitəsilə abstrakt təfəkkür meydana çıxır.
Təfəkkürün ifadə forması nitqdir və yazıdır. Nitq insan cəmiyyətinin inkişafının
müəyyən mərhələsində meydana çıxmış və onun tarixi inkişafının başlıca cəhətini
təşkil edən bir vasitə olmaqla, insanlar arasında ünsiyyətin əsasını təşkil edir.
Görkəmli fizioloq İ.P.Pavlov ikinci siqnal sisteminə aid olan tədqiqatları ilə
təfəkkürün əsasında duran bioloji proseslərin mahiyyətini aydınlaşdırdı. Məlum
oldu ki, ikinci siqnal sistemi təfəkkürün fizioloji əsası olub, düşüncəli fəaliyyətin ən
ali prosesidir.
Təfəkkürün pozulması özünü iki formada göstərir:
I.Təfəkkürün kəmiyyətcə (formaca) pozulması;
II.Təfəkkürün keyfiyyətcə (məzmunca) pozulması.
Təfəkkürün kəmiyyət pozuntularına aşağıdakıları aid etmək olar:
1)Təfəkkürün sürətlənməsi fikirlərin axını, sürətlə bir-birini əvəz etməsi şəklində
təzahür edir. Xəstələr bəzən sözləri ardıcıl ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Nitq
Dostları ilə paylaş: |