MüASİr dövrdə Bİosferdə baş verən ekoloji ÇİrkləNMƏLƏr s. T. Məhərrəmova
Yüklə 42,72 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpağın çirklənmə dərəcələri Çirklənmə dərəcəsi Torpaqların çirklənmə dərəcələrinin qiymətləndirilməsi
- С.Т. Магеррамова Экологические загрязнения биосферы в современное время РЕЗЮМЕ
| “ADAU-nun elmi əsərləri”.-2009.-№3.-S.29-32. MÜASİR DÖVRDƏ BİOSFERDƏ BAŞ VERƏN EKOLOJİ ÇİRKLƏNMƏLƏR S.T. Məhərrəmova, Alim - aqronom Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti Tamamilə dinamik planetar ekosistem olan biosfer özünün təkamül inkişafının bütün dövrlərində müxtəlif təbii proseslərin təsiri altında dəyişmişdir. Uzunmüddətli təkamül nəticəsində biosfer özünü nizamlama və neqativ proseslərin neytrallaşdırılması qabiliyyətinə malik olmuşdur. Bu, maddələrin dövriyyəsinin mürəkkəb mexanizmi vasitəsi ilə əldə edilmişdir. Biosferin təkamülünün əsasını orqanizmlərin növdaxili informasiyasının dəyişməsi xarici şəraitlə uyğunlaşması təşkil edirdi. Milyard illər ərzində biosferin dinamik stabillik qarantı zəruri həddə ekosistem və birliklər halında olan biot idi. Lakin yeni texnologiyalar yaranıb, təkmilləşib yayıldıqca, təbii amillərin təsirinə uyğunlaşmış planetar ekosistem yeni gücünə, qüvvətinə və müxtəlifliyinə görə görünməmiş mütəmadi təsirlərə çox məruz qalmışdır. Sənaye inqilabı ilə bağlı olan təbii ehtiyatların istifadəsinin miqyası artdıqca biosferə və onun komponentlərinə olan antropogen təsir obyektiv olaraq artır. Hələ XX əsrin 40-cı illərində V.İ.Vernadski qeyd edirdi ki, insanın istehsalat fəaliyyəti geoloji dəyişkənliklərlə müqayisə oluna biləcək həddə çatır. Meşələrin qırılması, xam torpaqların istifadəsi, eroziyaya və torpaqların şorlaşmasına, bioloji müxtəlifliyin azalmasına ekoloji təhlükəni dərinləşdirən, daim təsir edən yeni mexaniki və fiziki-kimyəvi amillər əlavə olunmuşdur [1]. Müxtəlif məlumatlara əsasən, insan qurunun 55%-dən çoxunu istismar edir, çay sularının 13%-ə qədərindən istifadə edir, meşələrin qırılma surəti ildə 18 min/ha təşkil edir. Dağ və tikinti işləri, səhralaşma və şorlaşma nəticəsində hər il 50-70 min/km 2 torpaq itirilir. Tikinti və dağ-mədən işləri zamanı ildə 4 min/km 2 süxur
qarışır. Yerin təkindən nər il 100 milyard ton filiz çıxarılır, 7 milyard ton şərti yanacaq yandırılır, 800 milyon tondan artıq müxtəlif metallar əridilir, torpağa 500 milyon ton mineral gübrələr və 4 milyon tondan çox bitkilərin mühafizəsinin kimyəvi vasitələri verilir ki, onların da 1/3 hissəsi atmosferdə qalır və ya səth suları ilə sututarlarına düşür [2]. Çirklənmə - ətraf mühitin əlverişsiz dəyişməsidir. Bu dəyişmə bütövlükdə və ya qismən insanların antropogen fəaliyyətinin nəticəsidir, və ya dolayısı ilə gələn enerjinin bölünməsini, radiasiyanın səviyyələrini, ətraf mühitin fiziki-kimyəvi xassələrini dəyişdirir. Bu dəyişikliklər insana birbaşa və ya kənd təsərrüfatı məhsulları, su və ya digər bioloji məhsullar vasitəsilə təsir edə bilər. Onlar eləcə də insanın mülkiyyətində olan əşyaların fiziki xassələrini, təbiətdə istirahət şəraitini pisləşdirərək və təbiətin özünü eybəcər hala salaraq, insana təsir edə bilər. Çirklənmə, ekoloji sistemlərin dönməz dağılmasının səbəbidir, mühitin qlobal fiziki-kimyəvi göstəricilərinə təsir edir; çirklənmə nəticəsində münbit torpaqlar itir, ekoloji sistemlərin və bütövlükdə biosferin məhsuldarlığı aşağı düşür; çirklənmə nəticəsində insanın fiziki və mənəvi vəziyyəti bilavasitə pisləşir. Ekoloji baxımdan texnosferin biotik dövriyyəyə cəlb olunmayan bütün məhsulları çirkləndirici hesab olunur. Hətta kimyəvi cəhətdən təsirsiz olanlar belə çirkləndirici sayılır, çünki onlar yer tutur və ekotopların artıq yükünə çevrilir. İstehsalat məhsulları da vaxt ötdükcə çökən tullantılar kimi çirkləndiricilərə çevrilir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, hidrosferin antropogen çirklənməsi hal-hazırda qlobal xarakter almışdır və planetdə içməli suyun əlverişli istismar ehtiyatlarını əsaslı surətdə azaltmışdır. Sənaye, kənd təsərrüfatı, mənzil-məişətin çirkab suları axınlarının ümumi həcmi bəzi məlumatlara görə 1800 km 2 -ə çatır ki, onların da təmizlənməsi - durulaşdırılması, saflaşdırılması üçün təxminən 8,5 min km 2 , yəni dünya çaylarının 20 % tam, 60% sabit axarlarının suyu tələb olunur. Özü də ayrı-ayrı su hövzələri üzrə antropogen yük, orta qlobal qiymətlərdən xeyli yüksəkdir. Hidrosfer çirkləndiricilərinin ümumi kütləsi 15 milyad tondur. Şirin su ekosistemlərinin çirklənməsi monitorinqində nisbətən yeni istiqamət - dib çöküntülərinin çirklənməsinin təhlili və qiymətidir. Dib çöküntüləri su ekosistemlərinin ayrılmaz hissəsidir. Çirkləndirici maddələr daxil olduqda dib çöküntüləri bir növ özünəməxsus çöküntü toplusuna çevrilir. Çirkləndirici maddələr müxtəlif kimyəvi çevrilmələrə uğrayır, bir-biri və ekosistemin komponentləri ilə qarşılıqlı təsirdə olur. Nəticədə dib çöküntüləri ikinci çirklənmə mənbəyinə çevrilə bilir və potensial təhlükə yaradır. Müasir dövrdə planetin təbii sularının kəskin azalmasının əsas səbəbi antropogen çirklənmədir. Müəyyən edilmişdir ki, maddələrin 400-dən artıq növü suların çirklənməsinə səbəb ola bilər. Sanitar - tokstoloji, ümumsanitar və ya orqanoleptik zərərlilik göstəricilərindən heç olmazsa biri üzrə yol verilən norma pozulduqda su çirklənmiş hesab olunur. Çirkləndiricilər kimyəvi, bioloji və fiziki olur. Kimyəvi çirkləndiricilər arasında neft və neft məhsulları, sintetik səthi-fəal maddələr, pestisidlər, ağır metallar, dioksinlər çoxluq təşkil edir. Bioloji çirkləndiricilər, məsələn, viruslar və digər xəstəlik törədən mikroorqanizmlər, eləcə də fiziki çirkləndiricilər - radioaktiv maddələr, istilik və s. suyu təhlükəli surətdə çirkləndirirlər. Suyun tərkibində radioaktiv çirklənmə yaradan, hətta, ən cüzi miqdarda belə radioaktiv maddələrin olması çox təhlükəlidir. Suda olan uzunömürlü radioaktiv elementlər (stronsium - 90, uran, radium - 226 və s.) daha zərərlidir.
Səth sularının çirklənmə prosesləri müxtəlif amillərlə əlaqəlidir. Onlardan əsaslan bunlardır: sututarlarına təmizlənməmiş çirkab suların axıdılması, zərərli kimyəvi maddələrin leysan sulan ilə yuyulması, qaz-tüstü tullantıları, neft məhsullarının sızması. Sənaye çirkab sulan ekosistemləri ən müxtəlif komponentlərlə çirkləndirir. Hal-hazırda bir çox su ekosistemlərinə axıdılan sənaye çirkab sularının həcmi nəinki azalmır, həm də get-gedə artır, Belə ki, Xəzər dənizinin sahil boyu dayazlıqlarının antropogen təsirlərə məruz qalması, hövzə boyu çaylara təmizlənmədən birbaşa məişət, sənaye və təsərrüfat çirkab sularının axıdılmasıdır. Bu tipli çirkab sularda müxtəlif üzvi maddələr, eləcə də, patogen mikroorqanizmlər üstünlük təşkil edir ki, bu da bakterial çirklənmələrə səbəb olur. Pestisidlər, ammonium və nitrat azotu, fosfor, kalium və s. çirkləndirici maddələr böyük miqyasda kənd təsərrüfatı ərazilərində, o cümlədən, heyvandarlıq komplekslərindən yuyulur, sututarlarına və suaxarlarına təmizlənmədən tökülür, ona görə də üzvi maddələrin, biogen elementləri və digər çirkləndiricilərin böyük toplantısına malik olur. Təbii suların neft və neft məhsulları ilə çirklənməsinin miqyası çox böyükdür. Hər il milyonlarla ton neft və neft məhsulları neftdaşıma gəmilərində, neft mədənlərində və sahilyanı bölgələrində qəzalar zamanı dəniz və şirin su ekosistemlərini çirkləndirir. Çay və göllərin texnogen çirklənməsi elə bir həddə çatmışdır ki, artıq çirklənmə bir çox bölgələrdə özünütəmizləmə qabiliyyətini ötüb keçmişdir. Axar çirkab sular yaxşı təmizlənmədiyindən qida elementlərinin - azotun, fosforun xeyli hissəsi sututarlarına düşür. Torpağın, üzvi maddə qalıqlarının və mineral gübrələrin xeyli miqdarı daşqın və güclü yağışlardan sonra kənd təsərrüfatı ərazilərindən su obyektlərinə düşür. Sututarların biogenlərlə həddən artıq zənginləşməsi onların evtrofiyasına, yəni fitoplanktonun, ilk növbədə göy yaşıl yosunların kütləvi surətdə çoxalmasına və bioməhsuldarlığın kəskin surətdə yüksəlməsinə səbəb olur. Suyun rənglənməsi və yosun kütlələrinin tədricən ölməsi ikinci çirklənməyə səbəb olur, bütün oksigen ehtiyatlarının işlədilməsinə və «sututarların tədricən ölümünə» gətirib çıxarır. Beləliklə, antropogen evtrofikləşmə zəhərli çirklənmələr nəticəsində yox, həmişə zərərsiz sayılan torpaq və gübrə hissəcikləri tərəfindən yaranır. Bu bir daha onu təsdiq edir ki, hər hansı bir təbii amilin möhkəm dəyişməsi ekosistemin tarazlığını poza bilər. Biosferin mineral əsasmı təşkil edən litosferin üst təbəqəsi hal-hazırda getdikcə artan antropogen təsirə daha çox məruz qalır. Müasir məlumatlara görə litosferə il ərzində 85 milyard ton antropogen tullantı atılır. Bu kütlənin böyük əksəriyyəti kimyəvi cəhətdən hərəkətsiz olsa belə, onu yer üzərində yerləşdirmək üçün insan xeyli ərazidə təbii ekosistemləri məhv edir. 1990-cı illərin əvvəllərində ağır metalların dünya istehsalı ildə 36 milyon ton təşkil edirdi. Təxmini hesablamalara görə, XX əsrin sonunda dünyada 300 milyon ton mis, 70 milyon ton sink, 70 milyon xrom, 20 milyon ton qurğuşun, 3,5 milyon ton nikel, 0,6 milyon ton kadmium, 0,5 milyon ton civə toplanmışdır. Təbiət əvvəllər heç bir zaman yer səthində, ekosferdə ağır metalların belə yükünü görməmişdir. Lakin litosferin ağır metallarla çirklənməsi təkcə göstərilən miqdarda müəyyən edilmir. Ağır metalların litosferə enerji, sənaye və nəqliyyat müəssisələrinin emissiyaları ilə birlikdə aerozol, toz və his şəklində, məhlulların tərkibində, bərk sənaye tullantıları ilə, eləcə də, mineral rəngləyicilər, məişət texnikası və digər mallarla düşür. Torpağın əsas çirkləndiriciləri - pestisidlər, mineral gübrələr, istehsal tullantıları, atmosferdə çirkləndirici maddələrin qaz - tüstü tullantıları və s.-dir. Dünyada hər il milyon ton pestisid istehsal olunur. Azərbaycan Respublikasında 1990-cı illərə qədər kənd təsərrüfatında hər il 25-30 min tona yaxın pestisidlərdən istifadə edilib. Hazırda respublikamızda təqribən 8,5 min tona yaxın DDT və digər pestisid qalıqları xüsusi poliqonda müvəqqəti olaraq saxlanılır. Mineral gübrələr lazımi miqdarda istifadə edilmədikdə, istehsal olunduqda, daşmanda və saxlanılanda, itkiyə yol veriləndə də torpaqlar mineral gübrələrlə çirkləndirilir. Məlum olmuşdur ki, nitratların böyük əksəriyyəti torpaqda oksigenin miqdarını azaldır, bu isə atmosferə yüksək dərəcədə iki «istixana» qazının - azot oksidi və metanın buxarlanmasına səbəb olur. Nitratlar insan üçün də təhlükəlidir. Belə ki, nitratlar insan orqanizminə 50 mq/l-dən yüksək qatılıqda daxil olduqda, onların birbaşa ümumitoksik təsiri qeyd olunur. Mineral gübrələrin hədsiz işlədilməsi bəzi rayonlarda torpaqların arzuedilməz turşulaşmasına səbəb olur. Torpaqda müxtəlif kimyəvi birləşmələrin - toksikantların toplantısı torpaq orqanizmlərinin həyat fəaliyyətinə öldürücü təsir edir. Bu zaman torpaq özünü xəstəlik törədən və digər arzuedilməz mikroorqanizmlərdən təmizləyə bilmir ki, bu da insan, bitki və heyvan aləmi üçün ağır nəticələr verə bilər. Məsələn, güclü çirklənmiş torpaqlarda qarın yatalağının törədiciləri il yarıma qədər qala bilər, halbuki təmiz torpaqlarda bu müddət 2-3 gündür. «Yararsız» adlandırılan torpaqlarda isə vəziyyət tamamilə başqa cürdür. İntensiv kənd təsərrüfatı üçün bu torpaqlar yararsızdır. Eroziya, şorlaşma, bataqlaşma, faydalı qazıntıların açıq (karxana) və qapalı (şaxta) çıxarılmaları, zəhərli maddələrlə çirklənmə, sənaye və tikinti materialları tullantıları, çirkab sularının relyefə axıdılması və s. torpaqlan yararsız hala salır. Belə yararsız torpaqlar hər il getdikcə artır. Torpağın çirklənmə dərəcələri Çirklənmə dərəcəsi Torpaqların çirklənmə dərəcələrinin qiymətləndirilməsi Çirklənmiş, lakin praktiki olaraq çirklənməmiş hesab olunan torpaqlardan alınan məhsulun kəmiyyət və keyfiyyətinin aşağı düş mə göstəricisi, %-lə 1 Praktik olaraq çirklənməmişdir 5-dən az
Zəif çirklənmişdir 6-10
Mülayim çirklənmişdir 11-25
Güclü çirklənmişdir 26-50
51-75
Həddən ziyadə çirklənmişdir 75-dən yuxarı Torpaqların məhsuldarlığının aşağı düşməsi, istehsal edilən biokütlənin miqdarına görə cədvəldən göründüyü kimi, torpaqların çirkləndirilməsinin 6 dərəcəsini (0-5) müəyyən etmişlər, çirklənmənin növlərinə görə isə çirkləndirici maddələri 4 sinfə ayırır: fiziki, kimyəvi, bioloji və radioaktiv. Çirkləndirici hesab edilən maddələrin siyahısı və onlar üçün müəyyən olunmuş yol verilən son hədd toplantıları müxtəlif ölkələrdə bir-birindən xeyli fərqlənir. Yol verilən son hədd toplantılarının normaları becərilən bitkilər, mal-qara və ya insan üçün zərərlilik meyarlarına görə müəyyən edilə bilər.
mərhələlərində endogen, ekzogen və antropogen təsirlərə məruz qalaraq deformasiyaya uğramışdır. Kimyəvi maddələr, ağır metallar, sənaye tullantıları, insanların antropogen fəaliyyəti, qlobal eroziya prosesi, şorlaşma, şorakətləşmə, külxana qazlan, meşələrin sistemsiz qırılması, otlaqların dağıdılması atmosferə, litosferə, ümumiyyətlə biosferə çox böyük ziyanlar vurmuş, yaşadığımız mühiti çirkləndirmişdir.
1. Федоров Л.А., Яблоков A.B. Пестициды - токсический удар по биосфере и человечеству. М.: Наука, 1999 2. İbrahimov Z.Ə. Ekologiya. Gəncə ş. "Ələsgəroğlu" nəşriyyatı, 2006. səh. 25-119. С.Т. Магеррамова Экологические загрязнения биосферы в современное время РЕЗЮМЕ С возрастанием использования природных ресурсов, непосредственно связанной с промыш ленной революцией, возрастает влияние на биосферу и его компоненты. Загрязняющие вещества бы вают химические, биологические и физические. В результате научных исследований, было доказано, что биосфера во всех этапах деформиро валась, подвергаясь эндогенным, экзогенным и антропогенным влияниям. Yüklə 42,72 Kb. Dostları ilə paylaş:
|