MÖVZU. QENDER MÜNAQİŞƏLƏRİNİN İDARƏOLUNMASININ
TEXNOLOGİYASI
Ədavətin qığılcımını,
Yerindəcə məhv et, oğlum,
Qoy, allah eləməmiş, o
Alova dönməsin
Attaar
Və burada qadın üçün kişilərin onlar
üzərindəki haqqları ədalətlidir.
Quran (s.4 – a. 228)
•
Münaqişələrin idarə olunmasının mahiyyəti və əsas strategiyalar
•
Qender bərabərliyi qender münasibətlərinin sistemi kimi
•
İnsan hüquqlarına dair beynəlxalq və milli sənədlər
Münaqişələrin idarə olunmasının mahiyyəti və əsas strategiyalar
Bəşəriyyət yarandığı andan münaqişələrlə tanışdır. Cəmiyyətin bütün tarixi inkişafı ərzində
mübahisələr, toqquşmalar və müharibələr baş verib. Onları dini, mədəni, ideoloji, etnik və digər
ziddiyyətlər yaradıb. Bəşəriyyətin inkişaf tarixində münaqişələrin rolu və yeri daha mühüm olub, belə ki,
bir çox həyatlar qurban gedib, xarabalıq və aclığa gəlib çıxıb.
Hər bir münaqişə özünə görə nadir yaranma səbəblərinə, iki və daha artıq tərəflərin qarşılıqlı təsir
formasına, başlanğıcına və nəticəsinə görə təkraredilməzdir. Hər bir münaqişənin standart inkişaf
sxemində toqquşmaya gətirib çıxaran bilavasitə səbəbi var. Əksər hallarda münaqişə iştirakçılarına
qarşılıqlı anlaşma, qiymətləndirmədəki fərqləri, tərəflərin baxışlarındakı ziddiyyətləri dərk etmək
müyəssər olmur.
Bu gün qarşılıqlı anlaşma problemi alimlər tərəfindən insanların birgə yaşayışının əsas problemi
kimi başa düşülür. Ətraf aləm müxtəlif olur, insanın daxili aləmi həmişə fərdi əlamətlərinə görə ayrılır.
İnsana özünüifadə etmək çətin olduqa, anlaşılan olmaq bir o qədər mühüm, zəruri olur. Bəşəriyyət
tarixinin indiki mərhələsində qarşılıqlı anlaşma atmosferası hava kimi zəruridir.
1829-cu ildə alman mütəfəkkiri Fridrix Şleyermaxer ümumi, universal anlamaq nəzəriyyəsini
işləyib hazırlamaq məsələsini irəli sürdü və haqlı olaraq hesab edirdi ki, anlamaq 2 anı tələb edir:
danışanlar arasında ruhən və fikrən yaxınlıq, ümumilik anı və onlar arasında məlum özgəlik əsasında
fərqlənmə anı.
Müasir filosoflar, sosioloqlar, psixoloqlar «anlamağı», «qarşılıqlı anlaşmanı» müxtəlif şəkildə şərh
edirlər. Qarşılıqlı anlaşma – bir-birinə yanaşmada oynanılan rolların qəbul edilməsi kimi; qarşılıqlı
anlaşma – imkan və bacarıqlarının və özünü qiymətləndirmənin qarşılıqlı qəbul edilməsi kimi; qarşılıqlı
anlaşma – müxtəlif insanların dünyaya və dəyər orientasiyalarına baxışlarının üst-stə düşməsi, oxşarlığı
və ya sadəcə səs uyğunluğudur və s. Özü-özündən müdrik olmaq – həmsöhbətlə birlikdə
anlaşılmazlıqdan qarşılıqlı anlaşmaya doğru yol getmək deməkdir. (1)
Münaqişə situasiyasına gətirib çıxaran problemlərin effektiv həlli hər bir subyektdən müəyyən
münaqişə tipinin ümumi mahiyyəti və spesifikasına dair aydın təsəvvür, düşünülmüş fəaliyyət üslubu
tələb edir. Bu kontekstdə üslub müəyyən maraqların həyata keçirilməsi yolları, nəzərdə tutulmuş
məqsədə nail olmaq üçün fəaliyyət obrazı və bununla birlikdə ünsiyyət qaydasıdır.
Konfliktologiyada XX əsrin 70-ci illərindən aşağıdakı 5 münaqişə davranışı üslubunun
mövcudluğu qəbul edilib: uzaqlaşma, uyğunlaşma, konfrontasiya, əməkdaşlıq və kompromiss. Davranış
üslubuna belə yanaşmanın müəllifləri amerikan Kennet Tomas və Ralf Kilmenn adlarla göstərdikləri
xüsusi cədvəl təklif edirlər. Tomas-Kilmenn cədvəli göstərir ki, münaqişə davranışının seçimi həm
münaqişə tərəflərində iştirak edənlərin maraqlarından, həm də onların başladıqları işin xarakterindən
asılıdır.
MÜNAQİŞƏDƏ DAVRANIŞ ÜSLUBU
Fərdi fəaliyyət Birgə fəaliyyət
Şəxsi
maraqların
KONFRONTASİYA
ƏMƏKDAŞLIQ
həyata
keçirilməsi
UZAQLAŞMA UYĞUNLAŞMA
İnsanlar arasında nisbi ünsiyyət üslubu özünü aparmaq qaydası, fəaliyyət obrazını fərqləndirən
xarakterik üsulların cəmi, daha doğrusu bu halda münaqişə situasiyasının aradan qaldırmaq,
münaqişəyə gətirib çıxaran problemləri həll etmək yoludur.
Münaqişədə davranış üslubu mahiyyətinə görə onu həll etmək yolu ilə (münaqişəni idarə etmək,
münaqişəylə nəzarət etmək, münaqişəni tənzimləmək) üst-üstə düşür. (2) Münaqişənin həll edilməsi –
konfliktologiyanın əsas məqsədidir. Münaqişələrin öyrənilməsi hər iki tərəfin onların həll etmək və ya ən
azı onların kəskinliyini azaltmaq üçün optimal imkanları necə tez-tez və mənasızcasına itirdiyini göstərir.
Qərb konfliktoloqları tərəfindən mikrososial səviyyədə münaqişələrin həlli üzrə bir sıra tövsiyyələr
işlənilib hazırlanıb. Makrososial səviyyədə (etnoslar, konfessiyalar, dövlətlər arasında) münaqişələr xeyli
az öyrənilib. Münaqişələrin idarə edilməsi, rəqabət aparanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin tənzim
və ona nəzarət edilməsi texnologiyasının axtarışı bir sıra məsələlərin həllinə əsaslanır: münaqişənin
yaranmasına və ya onun böyüməsinə yol verməmək, bütün qaranlıq, gizli, görünməyən münaqişələri
açıq formaya gətirmək ki, bununla da nəzarət olunmayan prosesləri və bu qarşılıqlı təsirin nəticələrini
azaltmaq, ictimai həyatın yanaşı sahələrində münaqişə axınının doğurduğu sosial həyəcanların
dərəcəsini minimuma endirmək.
Münaqişələrin idarə edilməsi strategiyasının əsasında duran bu universal məqsədləri münaqişə
situasiyaların ya tənzim edilməsinin, ya da həll edilməsinin əsas istiqamətlərinə uyğun olaraq zəruri
şəkildə konkretləşdirilir.
Münaqişələrin idarə edilməsi konsepsiyası münaqişənin aradan qaldırılmasını deyil, onun tənzim
edilməsini, həll edilməsini qarşıya məqsəd qoyur. Onun müəllifi K.Mitçell münaqişəyə təsirin üç
səviyyəli sxemini işləyib hazırlayıb: 1) münaqişədən qaçmaq, daha doğrusu münaqişənin qarşısını almaq;
2) birincidən çıxan mümkün neqativ nəticələrin qarşısını almaq; 3) münaqişəni həll etmək, daha doğrusu
səbəbini müəyyən etmək və münaqişə tərəfləri arasında razılıq yaratmaq. (3)
Hətta münaqişənin nizama salınmasında deyil, onun daima kəskinləşməsində, konservasiyasında
maraqlı olan qüvvələr də münaqişəyə nəzarət etməyə çalışırlar. Bu halda bir tərəf digər tərəfdən təqdim
edilən oyun qaydalarını etiraz edə, onları öz tələblərini kəskinləşdirmək zərurəti qarşısında qoya bilər.
Münaqişəə nəzarət texnologiyasını işləyib hazırlamaq üçün subyekt tərəfindən onun keçməsinin ümumi
(makropolitoloji) faktorlarını deyil, onun yaranması və inkişafı mərhələsinin xüsusiyyətlərinə uyğun
olaraq seçilən məqsədlərin spesifik xüsusiyyətlərinin idarə edilməsini nəzərə almaq vacibdir.
İnsanlar arasında bütün əlaqələr kimi, münaqişələr də ictimai davranış normaları ilə nizama
salınır. Bunun üçün müxtəlif növ normalar fəaliyyət göstərir: əxlaqi, dini, hüquqi, siyasi. Münaqişəni
nizama salmaq üçün normadan istifadənin özünəməxsus xüsusiyyətləri var, belə ki, onlar spesifik
şəraitdə, tərəflərin mübarizəsi prosesində fəaliyyət göstərir. Münaqişələrin nizama salınmasında insan
davranışının əxlaqi normaları daha böyük əhəmiyyət daşıyır. Onların nöqteyi-nəzərində münaqişə və
onların iştirakçıları əxlaqi qiymətlər alır. Amma bu qiymətlər birmənalı deyil, bəzən isə tamamilə fərqli,
hətta ziddiyyətlidir.
Münaqişə situasiyaları dini normalarla da nizama salına bilinər. Bu dini qaydaların dini
münasibətlərdən başqa vətəndaş həyatının geniş sahələrinə – nigah, ailə, təhsil və s. yayıldığı dinlər üçün
xüsusilə xarakterikdir.
КОМПРОМИСС
Диэяр инсанларын
марагларыны тямин
етмяк cящди
Актив
фяалиййят
Пассив
фяалиййят