MÖVZU.
QƏDİM ÇİN VƏ HİNDİSTAN
SİVİLİZASİYALARINDA QENDER ASPEKTİ
•
Qədim Çində cinslərin qarşılıqlı münasibətləri problemləri. Daosizm və konfutsiançılıq cinsi rol
münasibətləri barədə.
•
Qədim Hindistanda qender münasibətləri. Hinduçiliyin cinsi problemlərə münasibəti.
Qədim Çində cinslərin qarşılıqlı münasibətləri problemi. Daosizm və konfutsiançılıq cinsi rol
münasibətləri haqqında
Paleolit dövründən postneolit dövrünə qədər keçən uzun müddət ərzində Çində ən nəfis sivilizasiya
üzərində qurulmuş ideyalardan bir çox xalqlar imtina etdilər. Yalnız çinliliər ən qədim prinsip sayılan
«mən-sən» prinsipi əsasında təbiətlə münasibəti kəsməkdən imtina edərək, insan təxəyyülündə yaranmış
allahlarla heç bir əlaqəsi olmayan dünyagörüşünü yaymaya başladılar. Onlar üçün bütün varlıq, daimi
dəyişmənin dinamik hərəkatında, adamların və heyvanların, otların, ağacların, qayaların, dağların,
buludların, duman, yağış və qarın, çay və dənizlərin biri-birinə ayrılmaz bağlılığı şəklində təsəvvür edirdi.
Çox da geniş abstrak təfəkkürə adət etməyənlər üçün varlığın Çin konsepsiyasını daim dəyişən, bir-
birilə toqquşaraq, iç-içə zühur edən hava axını kimi asta-asta üfüqdə yerini dəyişərək, biri-birinin üstünə
qalaqlanan uca qalaları yaran buludlardan ibarət çox ölçülü hava xəritəsinin analoqu kimi təsəvvür etmək
daha asan idi. Və bütün bunlar onun daxilindən keçən, hələ tanınmamış, təsəvvür edilə bilməyən qüvvə
ilə, enerci ilə möhkəm bağlanmış «Çi» adı altında tanınmış və cığırı Ali Cığır olan, yolu – Dao olan həyat
substansiyası, həyat nəfəsidir. Çin dünyanı dərk etməsinin vacib cəhətlərindən biri, hərəkət, qeyri-sabitlik,
həyacandır. Bütün elementlər daim hərəkət edir, dəyişir, gah hücum edir, gah da geri çəkilir. Biri irəli
gedərkən, o bizi geri çəkilməlidir. Biri genişlənərkən, o bizi daralır. Passivsizlik aktivlik yoxdur,
mənfiliksiz müsbətlik yoxdur.
E.ə. I minilliyə qədər, bu ideyalar qarışıq, dumanlı idi, onlar başa düşülsə də, izar oluna bilmirdi.
Sonra ilahi kitab olan «İ – tsin» («dəyişikliklər kitabı») passiv qüvvəni «in» termini ilə, aktiv qüvvəni «yan»
termini ilə adlandırdı və onların biri-biri ilə qarşılıqlı fəaliyyətini Çi enercisini ali cığır ilə hərəkət
etdirməsini təsvir etdi. «Bir yanın və bir inin qarşılıqlı fəaliyyəti Dao adlanır, bunun nəticəsində əmələ
gəlmiş daimi yaradılma prosesi isə «dəyişiklik prosesi adlanır».
«Yol» ideyası əsasında ərsəyə gəlmiş fəlsəfə, «daosizm» adı altında məşhur idi, onun ardıcılları belə
hesab edirdilər ki, (hələ də belə hesab edirlər) əgər kobud quraşdırılmış cəmiyyət, süniliyinə tabe olmağın
əvəzinə uzun ömürlülüyə, xoşbəxtliyə, hətta ölməzliliyə nail olmaq istəyirsə, insan təbiətlə həmahəng
yaşamağı öyrənməyi bacarmalıdır. Buna nail olmaq məqsədi ilə hər iki element, təbiətdə bir-biri ilə
kontaktda möhkəmləndi-yindən onları möhkəmləndirməyi bacarmaq və həyat nəfəsi olan «Çi»ni özündə
oyatmaq üçün, hər adam qarşısına məqsəd qoymalıdır. Təbiətdə olduğu kimi, in və yanın harmonik
qarşılıqlı təsirini yaratmalıdır.
Biri-birinə əks olan, lakin biri-birini tamamlayan in və yan qüvvələrini bir çox təbii hadisələrdə
müşahidə etmək olar. Ay və qış in elementinə, günəş və yay isə yana uyğun gəlir. Qadın (yalnız qərbdə
deyil, bəzən Çinin özündə də yayılmış yanlışlığa zidd olaraq) təmiz yan kimi deyil, «kiçik in» kimi, kişi isə
müvafiq olaraq – «kiçin yan» kimi səciyyələnirdi. Bu, psixoloji həqiqətin qəbul edildiyini sübut edirdi, ona
görə hətta ən passiv qadında yanın aktiv elementinin və hətta ən aktiv kişidə passiv in elementinin varlığı
təsdiq edilirdi.
Tədricən Çin cəmiyyətində yumşaq və mərhəmətli daosizm fəlsəfəsi üzərində e.ə. son II yüzillikdə
yayılmış Konfutsi ideyası qələbə çaldı. (Kun Fu – tszi, rusca – Konfutsi – qədim Çin fəlsəfəsinin yaradıcısı
olmuş e.ə 551-479-cu illərdə yaşamışdı). Konfutsi daosların bəyənmədiklərinin hamısının vacibliyini təsdiq
edirdi: bunlar mərasimlər, ayinlər, inzibati nəzarət və qanınçuluq, sinfi ayrıseçkilik, insanın yaratdığı sosial
qaydaların süniliyi idi; lakin daosizm və Konfutsianlıq mütləq biri-birinə tam əks durumda deyildilər;
həqiqətdə asan sübut etmək olar ki, in və yanın öz aralarında qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində, onlar Çin
dünyasını hərəkətdə dəstəkləyirdilər: daosizm – bu çevik və intuitiv İn təlimidir, Konfutsianlıq isə qəti və
kompromissis yan təlimidir.
Daosizmin əsasını qoyan Konfutsinin özündən böyük müasiri Lao-tszı hesab olunur. Belə görünür ki,
Çində ictimai fikir təlimi Konfutsidən və ya Konfutsianlıqdan deyil, Lao-tsidən və daosizmdən başlanır,
bundan qədim Çin ictimai fikri yalnız faydalana bilərdi, belə ki, daosizm daha geniş hərtərəfli fəlsəfə
olmaqla, Konfutsianlıqdan daha dərindir. Lakin alimlərin əsaslı fikri vardır ki, «Daode-tsizn» (daosizmin
əsas əsəri) Lao-tsziyə deyil (real Konfutsidən fərqli olaraq, Dao-tsi – yarıəfsanəvi şəxsdir), başqa daosa,
Çuan – tsziyə aiddir. Bu traktat e.ə. IV əsrdən tez yarana bəlməzdi. Real Lao-tszi olmuşdusa da, o
deyildiyindən daha sonralar yaşamışdır.
Çinlilər XX əsrə qədər hər iki təlimə hörmət edir, öz həyatlarını daosizmə uyğun qurur və
konfutsianlığı cəmiyyətin və dövlətin tələblərinə gözəl uyğunlaşmış bir sistem kimi qəbul etmişdilər.
Konfutsian dövlətinin əsas elementlərindən biri möhkəm dayaqlı, ləyaqətli ailədir, burada keçmiş, hazırki
və gələcək, dao təlimlərində olduğu kimi, bir-biri ilə yanaşı yaşayır. Kişi öz əcdadı və varisləri ilə əlaqə
yaradan, birləşdirici bənddir. Oğul borcu, yalnız ataya münasibətdə olan borc deyildir. Bu, çoxsaylı
əvvəlki nəsillərə də aiddir, bu nəsillərin iltifatından gələcək asılıdır. Qadın, kişiyə nisbətən, tam və sözsüz
daha aşağı səviyyədə idi və bundan əlavə, onunla iş görmək çətin idi. Konfutsi deyirdi: «Əgər siz onlarla
dostsunuzsa, onlar sözə baxmır, əgər siz onlardan aralı gəzirsinizsə, onlar inciyirdilər». Qadınları,
«əcdadların» tələbatına xidmət göstərən, oğlanları dünyaya gətirmək üçün bioloji alət hesab edirdilər.
Çin çoxarvadlılığı (çoxərlilik) bir çox digər cəmiyyətlərin çoxarvadlılığından (çoxərlilikdən) seçilirdi
və, bir sistem kimi, daha uzun dövr yaşamışdı. Çində kəndlilərlə ali kübarlar arasında çox saylı orta sinif
var idi, onların nümayəndələri çox düşünülmüş şəkildə öz ailələrinin qayğısına qalırdılar. Bu sinfin bir
qədər varlı olanlarda üçdən on ikiyə qədər arvadı və məşüqəsi var idi, daha aşağı səviyyəli kübarlarda bu
rəqəm otuz və bir qədər çox idi.
Hər qadının və məşuqənin hüquqlarına hörmət edilməsi – ərin ciddi vəzifəsi idi. Evin, qadınlar
yerləşən hissəsində, həlim, isticə şəraitdə yaranmış favoritizm (kiməsə üstünlüyün verilməsi) ailədə
sakitliyin pozulmasına səbəb olurdu, bu da öz tərəfindən kişilərin karyerasına təsir edə bilərdi, öz
ailəsində qayda-qanun gözləməyi bacarmayan ailə başçısının dövlət işində məsul vəzifə tutmağa ixtiyarı
yox idi.
Ailə qurmaq məsələsi adətən arada iş düzəldənlər vasitəsi ilə həyata keçirilirdi və arvad almaq bizim
vaxtda ev almağa bənzəyirdi. İş düzəldən adam malın təsvirinin nə qədər düzgün olduğunu yoxlamalı idi:
gəlinin gizli xəstəliyi olmamalı idi, onun valideynləri bəyin xoşuna gələcəkmi? Bir sıra məhdudiyyətlər
mövcud idi. Bu, xüsusilə gəlin və bəyin qohumluluq əlaqəsinə aid idi (nə qədər uzaq qohumluluq olsa da
hətta onlar adicə olaraq eyni familifa daşısa da), bu halda evlənməyə heç vəchlə icazə verilmirdi, onlar
dəqiq müəyyən etməli idilər ki, bütün əlamətlər əlverişlidir və verilən pula gəlin layiqdir. Danışıqlar
bitdikdən sonra bəy gəlinin ailəsinə qonaq gedir, sonra da gəlini öz evinə gətirirdi.
Adətən nigah mərasimi, kişini sevdiyi qadınla birləşdirməkdən əlavə, gəlinin, onun evinə gətirdiyi
bacıları və qulluqçuları ilə də birləşdirirdi, gəlin bunları əri uçun əlavə arvad kimi gətiridi. Bu yolla kişinin
həm puluna, həm də vaxtına qənaət edilirdi, qadına yeni həyata öyrəşməyə imkan verirdi, nəticədə o tək
qalmırdı. Onun bir çox yeni çətinlikləri var idi, çünki indi qadın bütünlüklə ərinin ailəsinə, valideynlərinə,
qardaş və bacılarına, əmi və xalalarına məxsus idi, bütün bu geniş ailə bir yerdə, sıx birgə cəmiyyətdə
yaşayırdı. Javan arvadı, toy gününün səhəri ərinin qohumlarına təqdim edirdilər. Elə həmin gün onu
əcdadların zalına apararaq, ölənlərin ruhuna təqdim edirdilər, iki gündən sonra isə onu öz evinə
valideynləri ilə vidalaşmağa göndərirdilər, belə ki, onları bir daha görməyə bilərdi. Lakin onun sınaqdan
keçməsi üçün üç ay vaxt lazım idi, yalnız bundan sonra o təntənəli surətdə böyük gəlinin yerini tuta
bilərdi, Qadın sonsuz olarsa və yaxud da sağalmayan xəstəliyi olarsa, kişinin ondan imtina etməsi
mümkün idi. Lakin boşanma nisbətən az idi, belə ki, böyük arvad boşandıqda, demək olar ki, bütün
hərəmxananı özü ilə aparırdı.
Şərq nigah institutu ilə Qərbin nigah institutu arasında çox fərq olmasına baxmayaraq, Çin kişiləri
təsdiq edə bilərdilər ki, onların müasir yəhudilərlə, yunan və romalılarla, xüsusən, ləyaqətli arvad
təsəvvürü barədə oxşarlığı çox idi. Belə qadın, dərin ağıla, müdrikliyə, gözəlliyə malik olmalı idi. Ondan
yumşaq xasiyyətli, sakit, ləyaqətli və tərbiyəli olmaq tələb olunurdu. O, xalça toxumalı, bərkdən
gülməməli, əllə danışmamalı, qonaqlar üçün yaxşı xörəklər və şərab hazırlamalı idi… O, evdə səliqəsiz
görünməməli, evdən çıxanda isə çox da təmtəraqlı geyinməməli, o, adamların dəstəsinə qoşulmamalı,
pəncərədən bayıra baxmamalı idi.
Yuxarıda adı çəkilən qadın keyfiyyətlərinin yeganə üstün cəhəti ondan ibarət idi ki, onun kökləri nə
yəhudi dini mahnılarından, nə də Afina qadınına nifrət prinsiplərindən başlanmırdı. Bu siyahını yaxşı
tərbiyə görmüş və yaxşı təhsil almış məşhur ilk Çin alim qadını Pen Çao tərtib etmişdi. Bu qadının Çan
sülaləsinin tarixində müəyyən xidməti olmuşdur. Pen Çao belə hesab edirdi ki, qızlar da, oğlanlar kimi,
ibtidai təhsil almalıdırlar. Penin dövründə (o, e.ə 116-cı illərə yaxın çox yaşlı vaxtında vəfat etmişdi) və
ondan 800 il sonra, çinli qadınların əksəriyyəti savadsız idi. Yazmaq və oxumaq həvəsi olan, bircə kurtizan
qadınlar Yunan geterləri kimi, yazmaq və oxumaq qabiliyyətini öz sənətlərinə xizmət edən vasitə hesab
edirdilər. Belə vəziyyətin nəticəsində, ərdə olan qadınların taleləri barədə yazılan şərlərin müəllifləri kişilər
olub.
Qadınların əksəriyyəti ana və evdar qadınlar idi, onlardan hər birinin, evin qadınlar yaşayan
hissəsinin ağalıq – tabelik münasibətlərində xüsusi yeri var idi. Onların hərəsinin gündəlik vəzifəsi var idi.
Qadınlar güzgü qarşısında çox vaxt keçirərək, geyinir, daranırdılar. Onların kişilərlə danışığı yalnız evin
mövzularına aid olurdu. Konfutsiançılar, yunanlar kimi, kişilərin maraqları ilə yaşayan, onlarla bölüşən
qadınlar məzəmmət edirdilər. Onlar, belə hesab edirdilər ki, qadının ictimai işlərdə iştirak etməsindən
bütün mənfi cəhətlərin kökü başlanır. Qədim Çin dövlət xadimi Yan Çen demişdir: «əgər qadına xarici
aləmlə bağlı tapşırıqlar verilirsə, onlar bütün imperiyaya qarışıqlıq və səliqəsizlik gətirəcək, imperator
sarayına ədəbsizlik yayacaqlar. Qadınlara dövlət işlərində iştirak etməyə icazə vermək olmaz». Qeyd
etmək vacibdir ki, Yan Çenin şikayətləri əsassız deyildi, belə ki, onun dövründə imperator sarayı dəhşətli
hərəmxana qara-gürühü – məşuqələr və xaçələrin birliyindən yaranmış bu ittifaq idi. Onlar Xan ülaləsinin
kökünü artıq yerindən tərpədə bilmişdi.
Baxmayaraq ki, konfutsion qaydaları hər yerdə və həmişə ciddi gözlənilmirdi, bu qaydalar müasir
adama nə qədər süni görünsə də, onlar evdarlıq davranış qaydalarının və saray həyat qaydalarının
kodeksini yaratdılar. Bu kodeksə görə, hətta ən alçaq məşuqə elə hörmətə qaldırılmışdır ki, belə
münasibətə Qərbin təkarvadlı cəmiyyətində çox az-az rast gəlmək olardı, hətta cəmiyyətdə ən yüksək
səviyyədə dayanan qadına qarşı belə hörmət yox idi. Həqiqətdə isə konfutsian dövlətinin paternalizmi, ilk
baxışdan göründüyü kimi, arvadlara, məşuqələrə və dul qadınlara (belə qadınları «yalnız ölümü
gözləyənlər» adlandırırlar) o
qədər də zülüm vermirdilər. Qədim çin filosofu Ko Xun konfutsian ailə
həyatının qaydaları barədə nəticəyə gələrək qeyd edirdi ki, qızlar və qadınlar bu qaydalara az riayət
edirdilər. Bunun əvəzində onlar bazar meydanlarında veyillənməyi daha üstün tuturdular. Onlar özləri ilə
çoxlu qulluqçu, xəbər aparanlar, iş görənlər, yük aparanlar götürərək, ulduzların işığında və yaxud da
məşəl yandıraraq, öz qohumlarına baş çəkməyə qadirdilər; beləliklə, bu, hər gecə təkrar olunurdu. Bu
qadınlar özləri üçün kef məclisləri düzəldir, balıq ovuna tamaşaya gedir, təbiətdə çay qırağında nahar
edirdilər, hətta pərdələri açıq ekipaclarda uzaq səyahətlərə çıxır, şərab içir, oxuyur və musiqiyə qulaq
asırdılar.
Ədəb qaydalarına olan belə hörmətsizlik, Ko Xunun fikrincə, ailənin, dövlətin dağılması demək idi.
Qədim Hindistanda qender münasibətləri. Hinduçiliyin cinsi problemə münasibəti
Qədim hind cəmiyyəti bütünlüklə Hinduçilik ideyaları ilə – sinfi, dini kasta ideyaları ilə tam əhatə
olunmuşdur. Bu ideyaların doktrinası insan həyatının bütün sahələrinə təsir edirdi. Bu ideya müqəddəs
Vedaların – e.ə. II minillikdə öz qaradərili rəqiblərini yarımadanın – cənubuna sıxışdırmış ağdərili
istilaçıların bibliyasının avtoritetinin üzərində qurulmuşdu. Bu din, cəmiyyəti bərabər olmayan dörd sinfə
bölürdü. Brəhmanlar kşatrilardan, kşatrilər vayşyalardan, vayşyalar şudralardan üstün idilər. Onların
hamısı isə istila edilmiş, ümumiyyətlə heç bir sosial statusu olmayan xalqlardan üstün idilər.
Vedaların sosial dini, sinfi sistemi karma haqqında və ya ruhların yer dəyişməsi barədə təlimlə sıx
əlaqəli idi, bu təlim də deyildi: əgər hər hansı bir canlı (adam, heyvan, cücü və s.) «düzgün» yaşamışdısa,
öləndən sonra onun ruhu daha yüksək səviyyədə, «düzgün olmayan həyat» yaşamışdırsa, o zaman onun
ruhu daha aşağı səviyyədə yerləşdiriləcəkdir. Hətta insanların ən sonuncusu, bir neçə inkarnasiya
dövründə ləyaqətli həyat yaşasa, öz karmasını o qədər yaxşılaşdıra bilər ki, ən yüksək səviyyəyə qalxa
bilər və nəticədə yenidən dirilmə dairəsindən azad ola bilərdi. Ona görə də, xüsusilə də brəhmanlar üçün
«düzgün davranış» çox vacib idi. Belə ki, brəhmanlar artıq azad olunmaqdan ötrü son pillədə başqalarına
nisbətən hər şeyi itirə bilərdilər.
Həyatda düzgün davranış konsepsiyası ilə sıx bağlı Dörd Məqsəd var idi. Onun dördüncüsünə
müvəffəqiyyətlə çatmaq – yenidən həyata qayıtmaq dairəsindən azad olma – əvvəlki üç məqsədin
düşünülmüş şəkildə icrasının təbii nəticəsi idi, ona görə də dördüncü məqsədə yalnız qismən çatmaq
olardı. Dini və dini olmayan hakimiyyət Birinci Məqsədin – brəhmanın, yəni dini, sosial və mənəvi
öhdəliklərin (bu hər kasta üçün müxtəlif idi) yerinə yetirməsi işində öz diqqətlərini cəmləşdirdilər. Bu isə
insan fəaliyyətinin əsas sahələrində düzgün davranışı müəyyən edir, siyasi nöqteyi-nəzərdən isə qanun-
qaydanın və stabilliyin xeyrinə hərəkət edirdi, bu həm hakimlər və həm də dini xadimlər üçün əlverişli idi.
Hind tarixində b.e. IV-V əsrlərini «qızıl əsr» adlandırırlar, bu zaman iqtisadi inkişaf nəticəsində ticarət
kastası, vayşilər var-dövlətə, qədir-qiymətə çatmışdılar. Tacirlərin oğlanları, qızları var-dövlət içində
yaşayırdılar, onların pulu, sosial təkəbbürü var idi, bu isə onları düzgün davranış qaydalarını yalnız dini
baxımdan deyil, dəb xətrinə öyrənməyə məcbur edirdi. Ənənəçilər mənəviyyatın aşağı düşməsindən
şikayət edirdilər, lakin onlara yalnız brəhmanlar qulaq asırdı, eyni zamanda son nəticə etibarı ilə, hind
qadınlarının azadlığı ciddi məhdudlaşdırılırdı.
Ticarət kastasının qızları isə hər hansı digər cəmiyyətdə, onların müasirlərinə nisbətən o dövrdə daha
böyük imkanlara malik idilər. Onlar hər yerdə olduğu kimi atasından, ərindən, oğlundan asılı ola
bilərdilər, lakin heç bir digər ölkədə mötəbər valideynlər öz qızlarına çox cəlbedici geyinməyi məsləhət
görməz və onları elə yerlərə göndərməzdilər, belə ki, «orada hamı onların qızlarını asanlıqla görə bilsin»,
«qızlarının məziyyətlərini cəmiyyətdə göstərməzdilər, belə ki, onlar da bir növ mal sayılırdı». Belə
münasibətin nə qədər də alçaldıcı olmasına baxmayaraq, o dövrün tacirlərinin bir çox qızları öz vaxtını şən
keçirirdilər. Hətta nigahın elə forması var idi ki, orada qızlar özləri özünə ər seçə bilərdilər. Qeyd etmək
lazımdır ki, digər sivilizasiyalar bütövlükdə qadınların iki növünü – hörmətə layiqli və hörmətə layiq
olmayanlar növlərini qəbul edirdilərsə, Hindistanda isə o dövrdə bir neçə həmin növlərin sərhədlərində
olanlara dözümlü münasibət bəsləyirdilər. Qismən bu ona görə baş verirdi ki, erkən hinduçilikdə ehkam
şəklində qəbul edilmiş əxlaqi yox idi: insanların qarşılıqlı münasibətləri ilə bağlı olan tam düzgün və
düzgün olmayan konsepsiya bu əqidədə mövcud deyildi. İki insanın davranışının əlaqəli olmasının,
onların istər indiki həyata, istərsə də keçmişə və gələcəyə aidiyyatı var idi. Əgər bir insanın hərəkətləri
digərinə əzab verirdisə, deməli, sonuncu, öz əvvəlki həyatında düzgün olmayan əməllərinə görə bu cəzanı
çəkir; digər tərəfdən, ona əzab verən adam da öz gələcək inkarnasiyalarda bunun əvəzini görəcək.
O dövrdə, hər yerdə olduğu kimi, qədim Hindistanda da kişi, ailənin başçısı sayılırdı və burada qadın
onunla heç bir rəqabət apara bilməzdi. Lakin bir sıra gözə dəyən fərqlər də var idi.
«Genişləndirilmiş ailə» və ya, «birləşdirilmiş ailə» ideyaları tarixi nöqteyi-nəzərindən yeni deyildi.
Bütün dünyada uzun əsrlər boyu evlənmiş oğullar öz arvadlarını ata evinə gətirirdilər və bu ev,
genişlənərək, gənc ailəni qəbul edirdi. Şəhərlərdə əhali çoxaldıqca və şəhərlər genişləndikcə, bu sistem
artıq yaramırdı, lakin orta və aşağı siniflərdə ailələr ayrı-ayrı təsərrüfatlara bölündüyündən Çində yuxarı
siniflər üçün bu hələ də xarakterik hal idi. Lakin heç yerdə bu sistem, Hindistanda olduğu qədər geniş
yayılmamaşdı. Oğlanlar, qızlar, xalalar, əmilər, xala qızları, xala oğlanları daha uzaq qohumlar – onlar
hamısı bir dam altında və yaxud da bir-birinə yaxın binalarda qrup şəklində yerləşirdi, bundan əlavə,
onlar çox vaxt nökərləri ilə olurdular, nökərlər də öz ailələrini bu evə gətirirdilər. İqtisadi və emosional
nöqteyi nəzərdən, bu sistem, qəbilənin daha zəif üzvlərini ərköyünləşdirmiş, onları sərbəst həyatın
əzablarından və qərar qəbul etməyin vacibliyindən müdafiə etmiş, digər cəmiyyətlərdə ailənin
məhdudlaşdırılması üçün çox vaxt arqument sayılan dilənçi yaşayışının sərt reallığından təcrid edilmişdir.
Demək olar ki, Qərb aləmi bu həqiqəti dərk etməzdən 2000 il əvvəl hindular artıq bilirdilər ki, sosial
müdafiə hər şeydən üstündür.
Göründüyü kimi, birləşmiş ailənin təhlükəsindən biri, onun qısa müddətdə olduqca çox genişlənməsi
idi, lakin bu təhlükə hinduların sevdikləri təsnif etmə üslubu ilə uzlaşan müqəddəs qanunla aradan
qaldırılırdı. Jəmiyyətdə 4 sinfin ayrılıb seçildiyinə müvafiq olaraq, ləyaqətli adamlar üçün isə 4 əsas
Məqsədin mövcud olduğu kimi, fərdin həyatı da ideal olaraq, çox süni olsa da, 4 mərhələyə bölünməyə
məruz qalmışdır: gənclik, çiçəklənmə, yetkinlik və qocalıq dövrü. Brəhmanın, kşatriyanın, yaxud vayşinin
uşağı böyüyəndə, ona müqəddəs saplar payı verilirdi və o, cəmiyyətin üzvi kimi «anadan olurdu». Bu
andan 20 yaşınadək oğlan şagird yaşında olurdu, o, bütün məsələlərdə müəlliminə tabe olmalı, təmiz,
ciddi və ləyaqətli həyat sürməli idi. Növbəti pillə nigah və atalıq idi. Üçüncü pillə oğlanların özlərinin ata
olması dövrü idi. Bu zaman oğlanların atasından tələb olunurdu ki, o, öz evini tərk etsin, zahid kimi
yaşasın, bununla da öz ruhunu maddi şeylərdən təmizləməyə başlasın.
Azad olmaq prosesi insanın qocalıq vaxtı artıq, bütün bağlı olduğu, öyrəndiyi adətlərdən, adamlardan
əl çəkərək, evsiz-eşiksiz zəvvar olması idi.
Axıra qədər bu sərt göstərişlərə o qədər də çox adam əməl etmirdi.
Lakin atalıq hakimliyi, mötəbərliliyini qazanmış adam üçün öz borcunu dərk etmə hissi, onun başının
üstündən əksik olmurdu. Kişi, həyatının ikinci mərhələsində nə qədər yüksəkliklərə qalxsa da, bu pillənin
sonunda onun ətrafa olan təsiri azalırdı. Ailə əmlakının çox hissəsi ictimai istifadədə olurdu və ata öləndə,
bu varidat onun oğlanları arasında bölünməli idi. Onlar isə müqəddəs qanuna müvafiq olaraq, öz
paylarını götürüb evdən gedərək, öz ailələrini yarada bilərdilər. Lakin ölümünə hələ çox qalmış ata ailə
şuralarında başçılıq etməkdən və ailə işlərinə inzibati nəzarətdən imtina edərək, həqiqətən də olmasa,
simvolik olaraq zəvvara çevrilməli idi.
Bu sistemin iki maraqlı nəticələri var idi. Əvvəla kişi həyatının üçüncü mərhələsinə çatanda oğlanların
səlahiyyəti çatırdı ki, onu ailə işlərindən kənarlaşdırsınlar, bu zaman hətta çox avtoritar xarakterli adamlar
da öz sözlərini eşitməyə ailəni məcbur edə bilmirdi. Hindistanda, demək olar ki, patriarxal yəhudi
ailələrinə oxşar ailələr yox idi, ikincisi də, hind cəmiyyətinin aşkarcasına maskulinləşməsinə və ictimai
sosial istismara baxmayaraq, ana və arvad, təəccüblü olsa da, hakimiyyətə və hörmətə nail ola bilmişdilər.
Sakit və itaətkar hind qadının surəti, qanunlara çox əhəmiyyət verən və xalqa çox az diqqət yetirən kənar
seyrçilər tərəfindən yaradılmış əsatir idi.
Ər, işlərdən kənarlaşaraq, ailəyə görə məsuliyyəti üzərindən götürürdüsə, digər cəmiyyətlərdə ailənin
başçısı olan ərə göstərilən hörmət və itaət, nəzərə çarpmadan, onun arvadına keçirdi. Kənardan o, nə qədər
də asılı görünsə də, ailə daxilində onun hakimiyyəti çox vaxt tam və qəti idi. Ərdə olduğu müddətin bu
son illəri hind qadınının həyatında ən xoşbəxt dövrü ola bilərdi.
Bizim eranın əvvəlində Hindistanda erkən evlənmələrin sayı artmağa başladı. Bu prosesin ən ciddi
səbəblərindən biri qadınların sayının azalması idi. Hindistanda aclıq geniş yayılmış bədbəxtlik idi. Aclıq
illərində ölüm ən çox hamilə qadınlar, yeni doğulmuş uşaqlar və böyük qardaşlarının yeməyi azalmasın
deyə, yeni doğulmuş və yeməyi kəsilmiş qızların sırasında çox yayılmışdı. Yoxsullar hətta qız uşaqlarını
öldürməkdən də çəkinmirdilər. Bundan başqa, nigah yaşı azaldıqdan sonra, çox cavan ərə verilmiş qızların
sırasında ölümün səviyyəsi artmalı idi.
B.e-nın II və III əsrlərində gəlinin yaşı bəyin yaşının üçdə birini təşkil edirdisə, bu ideal nigah hesab
olunurdu. Manunun adına yazılan Qanunlar kitabında müvafiq yaş uyğun olaraq 8 və 24 yaş hesab
olunurdu. Adətən Hindistanda gəlin – uşaqlar başqa ölkələrdə onların müasirləri üçün çətin olan
problemlərlə qarşılaşmırdılar.
Çox vaxt gəlinin əri, onunla eyni sinifə və ya kastaya aid idi, ona görə də onların dünyagörüşü və
aldıqları tərbiyə oxşar idi. Hindular poliqamiya ilə tanış olsalar da, bu, şah ailəsini və dövlətliləri istisna
etməklə, çox yayılmamışdı. Bir sıra vilayətlərdə, məsələn, Malabara sahillərində və Himalayın ətəklərində
– poliandriya adətləri də mövcud idi, bu adətə görə qadının eyni zamanda bir neçə əri ola bilərdi.
Monoqam nigahın Hindistanda maraqlı psixoloji əlamətləri var idi. Hindistanda kişilər, bir adət
olaraq, öz cavan arvadları ilə, öz uşaqları ilə oduğu kimi, zərif qayğıkeşliklə davranırdılar. Nəticədə,
arvadlarını böyüməyə məcbur etməyin əvəzində, onlar arvadlarının böyüməsini bir qədər də
gecikdirirdilər. Yeniyetmə arvad, özündən çox böyük olan tam yaşa dolmuş ərindən intellektual, fiziki və
emosional cəhətdən asılı idi, ona görə də dini mətnlərdə deyildiyi kimi, qadın, ərinə, özündən qat-qat
yüksək bir məxluq kimi baxırdı. Doğrudan da 12 və 28 yaş ilə 20 və 36 yaş arasında psixoloji fərq daha
çoxdur. Hind qadını yalnız 20 yaşına çatanda öz potensialını ifadə edə bilir, özünü bir şəxsiyyət kimi hiss
edirdi. Oğlanları böyüyüb və evləndikdə, ər isə ailə vəzifələrindən kənarlaşdıqda, qadın hələ 40 yaşına
yenicə qədəm qoyurdu, o, bütünlüklə hakimiyyəti ələ alaraq, ailəni onunla hesablaşmağa məcbur edə
bilərdi.
Qadının əri öləndə, onun ikinci dəfə ərə getməsi və öz maddi rahatlılığının təmin edilməsi qadağan
edilirdi. Dul qadın torpaq üzərində yatırdı, gündə bir dəfə ən sadə yemək yeyirdi (ona bal yeməyə, şərab
içməyə, duzdan istifadə etməyə icazə verilmirdi). O, güllü, naxışlı paltar geyə bilməzdi, ətriyyatdan
istifadə edə bilməzdi. Dul qadın yenidən diriləndən sonra öz əri ilə yenidən nigaha girmək üçün bütün
vaxtını dua etməyə, dini mərasimlərdə iştirak etməyə sərf etməli idi. O, adamlar içində görünsəydi, onu,
öz övladlarından başqa, hamı lənətləyərdi. Dul qadının şadyanalıq məclislərə gəlməsini pis xəbər kimi
qarşılayırdılar. Ona görə heç də təəccüblü deyil ki, bir çox dul qalmış qadınlar ərindən sonra ölməyi üstün
tuturdular. Dünyanın müxtəlif yerlərində – Mesopotamiya, Misir, Mərkəzi Asiya və Çində çox vaxt dul
arvadları, nökərləri, sevimli atları, itləri də ölmüş ərlə birgə dəfn edirdilər.
Lakin Hindistanda «sati» ənənəsi (ləyaqətli qadın) həmişə könüllü idi, hər halda belə hesab edilirdi,
çünki düzgün davranışın xeyrinə sosial və ailə təzyigi o qədər güclü idi ki, dul qadın istəsə də, istəməsə də
ərinin meyidi yandırılan tonqala qalxmalı olurdu. «Veda»da qeyd edilir ki, bu ənənə çox qədimlərdən
qalmışdı, ilk dəfə bu ənənə IV əsrdə qeydə alınmış və orta əsrlərdən bəri az istifadə olunurdu. Bir sıra
avtoritetlər «sati»ni pisləyirdilər, lakin başqaları isə deyirdilər ki, bu addımı atan qadın özünü və ərini
bütün günahlardan azad edir və xoşbəxt cütlük 350 milyon il göylərdə birgə rahatlıq içində olacaqlar.
Əfsanəyə görə ilk «sati»ni ulu allah Şivanın (ilk surəti Rudradır) arvadı olmuşdur.
Hinduçilik e.ə. 500-cü ildə əmələ gəlmişdi. Bu, müxtəlif sektalar tərəfindən «Vedalar»ın müqəddəs
kitab kimi qəbul edildiyindən sonra, onların birləşmiş dini ittifaqıdır. Lakin b.e. III – əsrinə yaxın bir çox
allahlar, ilahələr öz fərdi xüsusiyyətlərinin, atributlarının çoxunu yeni üçlüyə-Trimurtiya verdilər. Buraya
müdrik yaradan Brəhma, iltifatlı müdafiəçi və qoruyucu Vişnu, hökmlü dəhşət hissi yayan məhsuldarlıq
allahı, ruhların və iblislərin hökmdarı, rəqs ustası, dünyaları dağıtmağa qadir olan Şiva daxildirlər.
Təqribən həmin dövrlərdə teoloji səhnədə əvvəllər onlara az diqqət yetirilən ilahələr görünməyə
başladılar.
Sadə insanlar (xüsusilə Cənubu Hindistanda ari təbəqədən olan istilaçılara məxsus – kişinin ailədə
başçı olması ideyası, yerli əhali ideyası olan – qədim əkinçilik ənənələrinin sona qədər aradan qaldıra
bilmədi) həmiişə məhsuldarlıq, çay və ağacların ilahələrinə səcdə edirdilər. Lakin hind intellektualları öz
köçəri əcdadlarının ənənəsinə sadiq qalaraq, qüvvələrini qadınlara sərf etməkdənsə, yüz illər boyu
təsəvvüredilməz dərəcədə çox mürəkkəb, müstəsna maskulinist ekumenik panteonunun açıqlanması və
təmizlənməsi ilə daha çox maraqlı idilər. Allahların da, insanlardakı kimi, arvadları var idi və bu onlara
kifayət edirdi.
Lakin allahların arvadları əhəmiyyətli vəzifələri yerinə yetirməyə başladıqda, bu gəribə şəkildə
təzahür etdi. Digər xalqlarda olduğu kimi, hind allahların həyatının bir çox aspektləri hinduların gündəlik
həyatı ilə oxşar cəhətlərə malik idi. Lakin kişi ilə qadının arasında iş bölgüsünə gəldikdə, burada
gözlənilmədən çevrilmiş situasiya müşahidə edilirdi. Təkliyə çəkilmiş, dincəlməkdən həzz alan allah
istirahət edir, arvadı isə iş görürdü. O, passiv allahlığın aktiv aspekti – şaktı idi. Allah mövcud idi, arvadı
isə fəaliyyətdə idi. Beləliklə, bu, tərsinə çevrilmiş Çin nəzəriyyəsi – İn vəYan idi.
Bu panteonun vaxtı ilə dumanlı fiqurlarından olan, aktiv fəaliyyətə müraciət edən Şivanın arvadı
Parvati idi. Şiva öz əvvəlki dirilmə həyatında Vedalar allahı Rudra, Parvati isə onun arvadı Sati (yəni
ləyaqətli) idi. Parvati, könüllü olaraq, ərinin dəfn tonqalına qalxmışdı. İndi onun şaktisi olmaqla o, əri
kimi, bir çox funksiyalara malik idi. İlahə ana Qauri kimi, Şivanın məhsuldarlıq allahı rolunda onun aktiv
ifadəsi idi, Kali (qara) kimi, dağıdıcı rolunda idi. Şiva və Parvatinin bütün fəaliyyəti adətən yaradıcı, yaxud
dağıdıcı kimi, bəzən də bir-birindən doymuş və soyumuş kimi təzahür edən seksual həyatları ilə ifadə
olunurdu. Şivanın sifətlərindən biri «dahi asket», Parvatinin epitetlərindən biri isə «əl çatmazdır».
ƏDƏBİYYAT
Бэшем А. Чудо, которым была Индия.-М., 2000
Вардман Э.Э. Женщина в Древнем мире. – М., 1990
Гусева Н.Р. Познакомимся с индуизмом. Популярные очерки. – М., 1999
Ефименко В.А. Шактизм и Тантра / Древо индуизма. – М., 1999
Индийская фиософия Ратхакришна. – М., 1994
Конрад Н.И. Запад-Восток. – М., 1972
Лунь Юй. Конфуций. – М., 1998
Мишель Малерб. Религия человечества. – М., – СПб., 1997
Осборн Ричард, Порин Ван Лоон. Восточная философия. – Ростов-на-Дону, 1997
Ригведа. Мандалы I – IV / Изд. подгот. Т.Я. Елизаренкова. – М.,1989
Роули Дж. Принципы китайской живописи. – М., 1989
Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия./ Сост. Б.С.Ерасов. – М., 2001
Чаттопадхьяя Д. Локаята Даршана. История индийского материализма. Перевод с англ. – М., 1961
Шилаппадикарам. Повесть о браслете. Перевод Ю.Я. Глазова. – М., 1966
Юань Хе. Мифы древнего Китая. – М., 1988
Bradford N.J. Transgenderizm and the Cult of Yellamma: Heat, Sex, and Sickness in South Indian Ritual //
Journal of Anthropological Research. – 1983.Vol.39. P. 307 – 322
Dostları ilə paylaş: |