Mövzu. MİFoloji, MİSTİk və
Yüklə 115,47 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DİNİ DÜNYAGÖRÜŞLƏRİNDƏ QENDER MÜNASİBƏTLƏRİ
- Mistik simvolikada cinslərin nisbəti problemi. O.Veyninger və H.A.Berdyayevin «kişilik» və «qadınlıq» nisbətinə olan baxışlarının xüsusiyyətləri
- Mistik simvolikada cinslərin nisbəti problemi. O.Veyninger və H.A.Berdyayevin «kişilik» və
- İlahi androginlik və mərasim androginləşməsi
- MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR VƏ TAPŞIRIQLAR
- Surovegina N.A. N.A.BERDYAYEVİN ANTROPOLOGİYASINDA QENDER PROBLEMLƏRİ: İDEYALAR VƏ FƏLSƏFİ PERSPEKTİVLƏR
- Гегель Г.Ф. Философия религии.
- Кон И.С. Лунный свет на заре. Лики и маски однополой любви.
- Парандовский Ян. Эрос на Олимпе.
- Юлиус Эвола. Метафизика пола.
| BÖLMƏ II. QENDER ANTROPOLOGİYASININ ƏNƏNƏVİ VƏ MƏDƏNİ-TARİXİ ASPEKTLƏRİ MÖVZU. MİFOLOJİ, MİSTİK VƏ DİNİ DÜNYAGÖRÜŞLƏRİNDƏ QENDER MÜNASİBƏTLƏRİ •
•
•
«İlk insan» – androgin haqqındakı əsatir və təlimlərin mahiyyəti: Platon, Y.Böme, Fr.Baader Milyon illər uzunu Yer üzündə kişilər və qadınlar mövcuddur və milyonlarla insanlar üçün cinslərarası fərq problemi hələ də qalmaqdadır. Antik dövrdən insanlar, kişi və qadını bir-birinə hansı qüvvə ilə cəlb olunduğu barədə düşündülər. Yalnız insan nəslinin artımı kimi təbii instinkmi? Nə üçün Adəmin qabırğasından Allah tərəfindən yenicə yaradılmış Həvva hələ cənnət bağında özünü Adəmin istədiyi kimi aparmırdı? Adəmin öz cinsindən yaradılmış bu məxluq onu nə ilə maraqlandırmışdı? Platona əsasən, cinsin doğulması – ibtidai, vahid və qüdrətli təbiətdə baş vermiş bir parçalanmadır. Varlıq iki böyük qola ayrılmışdır – zamandaxili varlıq və zamandan kənar varlıq. Məhəbbət – onları tam fərdiyyətə yenidən birləşdirən üzücü bir hissdir. Qədim əsatirə əsasən, insanlar əzəldən üç cinsə bölünüblər: kişi, qadın və hal-hazırda mövcud olmayan, özündə həm qadın, həm də kişi əlamətlərini birləşdirən varlıqlar. İnsan bədəni girdə, orqan və hissələrinin sayı isə ikiqat artıq idi: dörd əl, ayaq, qulaq və əks tərəflərə çevrilmiş iki sifət. Bu insanlar həyata o qədər yaxşı uyğunlaşmışdılar ki, allahlar onları özlərinə rəqib sanıb insan nəslini zəiflətməyi qərara aldılar və hər bir insanı yarı böldülər. Bununla da bu insan taylarında daimi ehtiraslı və zəifedilməz bir hiss – bir-birinə qovuşmaq hissi oyatdılar. Beləliklə, allahlarla rəqabət aparmaq əvəzinə, bəşəriyyətin fikri öz üzərində və əvvəlki tamlığa daim nail olmaq hissi yzərində cəmləşdi. Platonun sözlərinə görə, insanlara məhz bu qədim zamandan bir-birinə meyl göstərmək xasdır. Bu meyl onunla bağlıdır ki, əvvəlki taylar, qovuşmaq üçün daimi cəhdlər göstərərək, insan təbiəti sağaltmağa çalışır. Bu interpretasiyada məhəbbət, qürur hissinə görə verilmiş cəza kimi baxılır. Bu qurur hissi isə bəşəriyyətə, allahlara meydan oxumaq cəhdinə görə göndərilmişdir. Məhəbbətin mahiyyəti və ya ən azı onun mənşəyi barədə bu cür təsəvvürün olması itki, şəxsi natamamlıq və başqa insanlarda birliyə ehtiraslı can atma ideyaları ilə sıx bağlıdır. Platon «Ziyafət» də falçı Diotimanın dili ilə deyir ki, hər bir insan məhəbbətinin sirri, zamanı daxilində əbədiyyata qovuşmaq istəyindədir, dağıdıcı zaman axını ilə qovulan və məhz zamanda sonu olan insanın davamlılığa olan meylidir. Allahlar buna asanlıqla nail olurlar. Öz varlığını zamanın dağıdıcı qüvvəsindən qoruya bilməyən adi insanlar isə əbədiyyata məhəbbətdə qovuşurlar. Bəlkə də, Erosun insanlara çatdırdığı əbədiyyat hissi allahların əbədiliyi və ölməzliyi haqqında insan təsəvvürlərinin yaradılmasına səbəb olmuş, ölməyə məhkumluğun və ölməzliyi bir-birindən ayıran varlıq-zaman daxilində və hər bir zamandan kənar olan varlıq anlayışının yaradılmasına kömək etmişdir. İstisna deyil ki, insan məhəbbətində əsatiri yaratmış həmin poetik qüvvə gizlənir. Və onda Eros həqiqətən də allahların ən qocamanı olardı. Cinsdə insan təcrid olunur, özündən həzz almaq üçün ona qapılır, çünki cins təşəkkül tapan şəxsiyyətin ilk əlamətidir. Cinsdə insan öz kollektiv instinkllərini itirir və fərdləşir. Şəxsiyyətin oyanması və cinsin oyanması üst-üstə düşür. Məhz buna görə cinsi təqib edənlər və fərdi üslubu təqib edənlər həmişə eynidirlər – bu, azadlığı təqib edənlərdir. Bir çox tədqiqatçılar, məhəbbət haqqındakı düşüncələrin mifoloji səviyyədən fəlsəfi səviyyəyə keçirilməsi işində Platonun xidmətini yüksək qiymətləndirirlər hesab edirlər. Bu antik mütəfəkkirin fikrinə görə, məhəbbət, xoş güzərana və səadətə hər hansı bir cəhd göstərilən zaman, üzə çıxan ümumi bir prinsipdir. Bu cür meyletmə xoşbəxtliyin və səadətin çatışmazlığını tamamlamaq istəyindən irəli gəlir; bu halda ehtimal olunur ki, insan öz natamamlığını anlayaraq, onun özündə çatışmayan əlamətlərə sahib olan obyektin varlığına inanır. Sevən insanın yer və ya səma Afroditasını axtarmasından asılı olaraq, bu meyletmə müxtəlif formaları qəbul edə bilər.
Platon, məhəbbət növlərin iyerarxiyası barədə təlim yaratmışdır. Onun düşünüb tapdığı «ehtiras nərdivanı»na yalnız özünütəkmilləşdirməyə qadir olan insan qalxa bilər. Ən aşağı pillədə məhəbbət özünü fiziki həzz almaq cəhdində ifadə edir və bunun təbii məqsədi uşaq doğulmasıdır. Növbəti pillələrdə fiziki gözəlliyin konkret nümunələrinə, daha sonra bütövlükdə gözəlliyə olan məhəbbət və nəhayət, aqape – müdrikliyə olan məhəbbət durur. Sonuncu məhəbbət dini hisslər kimi, mütləq həqiqəti dərk etməyə imkan verir. Beləliklə, Platonun fikrinə görə, ən ali məhəbbət – ruhi fəaliyyət, mənəvi nəsil yaratmaq məqsədilə birləşmiş iki nəcib əqlin işidir və buna yalnız kişilər qadirdir. Məhəbbətin digər formaları isə, ideala aparan yolunda natamam mərhələlərdir. Bir filosof kimi, Platon məhəbbət panteonunda hər şeydən üstün, ona daha yaxın olan fəaliyyət sahəsini – filosofluğu tuturdu. O, insanların bir-birinə olan məhəbbətidən demək olar ki, danışmırdı. Siyasətdə olduğu kimi, məhəbbətdə də Platonu yalnız insan həyatını nəcibləndirən tərəflər maraqlandırırdı. Müxtəlif dövrlərin görkəmli sufiləri məhz cinsin sirrini diqqət mərkəzinə çəkirdilər. Məsələn, Y.Böme və Fr.Baader hər bir varlığın, hər bir tamlığın və kamilliyin, Allahın sürətinin və bənzərinin açıqlamasını androginizmdə görürdülər. Y.Bömenin fikrincə, ilk insan androgin olub. O, ilk dəfə İnsan adını qarışıq bir məxluq kimi almışdır. Yalnız qız – oğlan olan androgin Allahın surəti və bənzəri ola bilər. Gənc qız olmadan İnsan adını almaq olmaz. Həvvaya qədər Adəm özü də günahsız təmiz bir Qız, nə kişi idi, nə də ki, qadın. Mistik simvolika hər zaman kişilik və qadınlıq nisbətindən çıxış edib. Kişilik və qadınlıq simvolikası təbiət və insan nisbətində də açıqlana bilər. Kişilik – günəş, qadınlıq isə – aydır. Qadınlıq yalnız əks etdirilmiş günəş işığı ilə parıldayır. Kişilik vasitəsilə insan loqosla, qadınlıq vasitəsilə dünyanın təbii ruhu ilə bilavasitə əlaqədardır. Özünün bir aspektində İsa-Loqos-ər, öz kişi təbiətində Absolyut İnsandır. Özünün digər aspektində Xristos androgindir. Qadınlığın kişiliyə üstün gəlməsi, dünyanın təbii ruhunun Loqosa üstün gəlməsi deməkdir. Mistik görünmələrə və dini şüura hər zaman aşkar olub ki, insanın günaha batması qadına bənzər təbii hadisəyə tabe olmaqla müşaiyət edilib; günaha batmış mələk zərif təbii hədisə vasitəsilə hərəkət edilib. Androgin haqqında dərin təlimə Kabbalada rast gəlirik. Soharedə deyilir: “Kişi prinsipi və qadın prinsipi öz əksini tapmadığı hər bir forma, ali və tam forma deyil. Müqəddəs, öz yerini yalnız bu iki prinsip mükəmməl birləşdiyi yerdə tapır… İnsan adı yalnız birləşmiş məxluq olan kişiyə və qadına verilə bilər”. İnsan, allah və təbiət arasında vasitəci və birləşdiricidir. Soharedə deyilir: «ən sadə aləm ən yüksək aləmin ehtiraslı şövqü ilə ruhlananda, yüksək Aləm sadə aləmin səviyyəsinə enir”. Bu şövq insanda şüura və ali qüvvəyə çevrilir, insan daxilində və insan vasitəsilə iki aləm birləşir və bir-birinə tədricən nüfuz edir». Cins problemi böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Cinsin təbii qüvvəsinin dərk edilməsinə böyük ehtiyac yaranır. Cins sanki üzə çıxarılır, gizlidən aşkara çevrilir. Cinsdən, insanın dünyanın duymaq qabiliyyəti asılıdır. Cins – varlıq mənbəyidir. Cinsi ziddiyyət-yaradıcılığın əsasıdır. «…Hazırda cinsin varlığını həyatın tamlığından artıq ayırmaq olmaz, cinsə orqanizmin xüsusi funksiyası kimi baxmaq olmaz». Cins – insan orqanizmində iki aləmin kəsişdiyi nöqtədir. Cinsdən heç yana qaçmaq olmaz. İnsanın kişi və ya qadın kimi müəyyənləşməsindən aydın olur ki, insanın bütün vücuduna yayılmış təbii bir qüvvə var, bu onun ayrılmış funksiyası deyildir. Dünya quruluşunda kişilik əsasən antropoloji, insani başlanğıc, qadınlıq isə təbii, kosmik başlanğıcdır. Kişi – insan, qadın vasitəsilə təbiətlə, kainatla bağlıdır, o, qadından kənar olsa idi; dünya ruhundan, ana torpaqdan ayrılmış olardı. Qadının isə kişiliklə əlaqəsi olmasaydı, tam insan ola bilməzdi, onun daxilində olan simasız və şüursuz təbiət qüvvəsi çox güclüdür. Doğrudan da, Allahın surəti və bənzəri nə kişi, nə də qadındır, bu yalnız qız – oğlan olan androgindir. Kişiliyin və qadınlığın bir-birindən ayrılması – Adəmin kosmik məğlubiyyətinin nəticəsidir. Allahın surəti və bənzəri əsasında yaradılmış insan – androgin parçalanır, təbii – məsum qüvvəni özündən ayırır, kosmosdan uzaqlaşır və qadın zərifliyi olan təbiətin köləliyinin təsiri altına düşür. Bömeyə görə, Sofiya – insanın əbədi bakirəliyi – göyə qalxıb yox olur. Qadın tək zərif təbiət isə, simasız və gücsüz olur. Kişilik və qadınlıq, insan – mikrokosm və dünya – makrokosmlara ayrılır.Fərqləndirilmiş və parçalanmış cins, dünyada nifaq və üzücü əlacsız birləşmə həvəsinin mənbəyinə çevrilir. Həqiqətəndə, hər bir nifağın və hər bir birləşmənin sirri – cinsi sirrdir. İnsanda Allahın surətinin və bənzərinin təhrifi, androginin, igid bir məxluqun, parçalanması oldu. Lakin həmin təhrif və parçalanma da qəti və tam ola bilməzdi. Allahın surəti və bənzəri insanda – həm kişidə, şəm də qadında saxlanılıb, insan öz daxilində androgin məxluq olaraq qalıb. Androgin surəti insanda tam yoxa çıxsaydı, o, həmişəlik məhv olardı. Qədim zamandan duyulur və dərk edilirdi ki, insanın günaha batmasının kökü cinslə bağlıdır, təbii zərurilik ilə cilovlanan insanın günahkar həyatından əvvəl androginin yoldan çıxması, kişiliyin və qadınlığın bir-birindən ayrılması, Allahın surətinin və bənzərinin təhrifi və təbii – zəruri həvəsdən kişiliyin və qadınlığın kölə tabeliyinə düşməsi baş vermişdi. Ulu ana olan Həvvadan qadın təbii qüvvəsinin ayrılması insanın təbii – zəruriliyinin əsarəti altına düşməsinin mənbəyi olmuşdur. Qadın kişinin, əsl, bəlkə də, yegənə zəifliyinə, ona çox yad olmuş təbiətlə köləcəsinə birləşmə nöqtəsinə çevrilmişdir. Antropoloji başlanğıcın daşıyıcısı qalmış kişiyə, təbiət daxilən yad oldu. Kişi öz androginik obrazını, itirilmiş qadın təbiətinə cinsi meyl vasitəsilə bərpa etməyə çalışır. «Sən qızsan ya da oğlansan, Adəm isə bir simada həm qız olub, həm də oğlan». Adəm öz şəhvətinə görə qızı itirdi və şəhvətdə qadını əldə etdi; lakin qız onu hələ də gözləyir və əgər o, yeni doğuluşa qədəm qoymaq istəsə, qız onu böyük ehtiramla qəbul edəcək («Böhmes sämmtiche Werke», Bd.III, s.112). Y.Bömenin androgin və Sofiya haqqında təlimini də izləmək maraqlıdır. Qız və qadın arasında fərq qoyaraq və hesab edərək ki, qız (Deva) ilk – Adəmin günah işlətdiyi zaman itirdiyi Sofiyası olub, Böme yazır: Həvva bu fani dünya üçün yaradılmışdır, çünki o, bu dünyanın zövcəsidir («Bömes sämmtiche Werke», Bd. III. s.118). «Allahın müdrikliyi əbədi Qızdır, zövcə yox, o, ismətli paklıq və bakirəlikdir və Allahın surəti və Troitsanın bənzəri kimi göz qabağına gəlir». («Böhmes sämmtiche Werke», Bd. IV, s. 70) «Bu Allah Müdrikliyi, hansı ki, Gözəllik Qızı və Troitsanın bənzəridir, insan və mələk surətində görünür və başlanğıcını Allahın ruhundan əmələ gəlmiş gül kimi xaçın mərkəzindən götürür» («Böhmes sämmtiche Werke», Bd.IV, s.71). Bömenin Qız haqqında təlimi elə Sofiya-Allah müdrikliyi haqqındakı təlimdir. İnsanın sofiyalılığı onun androginliyi ilə bağlıdır. Androginin mənəvi pozulması Qız – Sofiyanın itirilməsi, qadın Həvvanın əmələ gəlməsi idi. «Qız əbədidir, nə yaradılıb, nə doğulub; o, Allahın müdrikliyi və Rəbbin bənzəridir («Böhmes sämmticheWerke» Bd.IV, s156). Bömenin insanı androgin kimi qələmə verdiyi mistik təlimindən aydın olur ki, nə üçün İsa Məsihə, absolyut və kamil bir insana, qadın məlum olmamış və o, öz həyatında nigah sirrini bilməmişdir. İlk Adəmə də qadın məlum olmamışdır və o, nigahda yaşamamışdır. «Adəm kişi idi həm də qadın, eyni zamanda nə kişi idi nə də qadın o, Allahın surəti kimi ismət paklıq və bakirəlik dolu bir qız idi; onda həm odun tinkturası, həm də işığın tinkturası vardır ki, onların birləşməsindən bir ismət mərkəzi, cənnət gülüstanı, nəşələr bağı kimi özünə olan məhəbbəti dururdu, bu bağda o özü-özünü sevirdi; ölülərin dirilməsindən sonra biz də buna layiq görüləcəyik, çünki İsanın sözünə görə orada nə ərə gedirlər nə də evlənirlər, orada Allahın mələkləri kimi yaşayırlar» («Böhmes sämmtiche Werke»,Bd. V,s.94). Xaç üzərindəki İsa bizim ismətli obrazı «Kişi və ya qadın olmaqda azad etdi və ilahi eşqində onun öz səma qanına boyadı». («Böhmes sämmitiche Werke» Bd.V,s.101). İsa insanda androgin obrazını bərpa etdi və Qız Sofiyanı ona qaytardı. «Allahın surəti nə qadındır nə də kişi, o, Kişi-qızdır». «Odlu ruh Allah odunda bərkiməlidir, çünki o, odun tinkturası olan nəcib Sofiyanın nişanlısıdır, necə ki Sofiya-işıq tinkturasının nişanlısıdır. Odun tinkturası tam təmizlənəndən sonra oraya Sofiya qaytarılıcaq, Adəm birinci yuxusu zamanı onun əlindən alınmış pak gəlinini yenidən ağuşuna basacaq və bundan sonra nə kişi olacaq, nə qadın, yalnız Allah cənnətində bitən insanın mirvari ağacında bir budaq olacaq» (Böhmes sämmtiche werke, Bd.V, S. 150-151). İsa kişiliyi və qadınlığı vahid adrogen obrazında birləşdirdi və «kişi-qız» oldu. «İsa ona görə Qız (deva) tərəfindən doğulmuşdur ki, yenidən qadın tinkturasını müqəddəsləşdirsin və onu kişi tikturasına çevirsin, kişi və qadın İsa kimi kişi-qız olsun» («Böhmes sämmtiche Werke», Bd. V,S. 482). Böme üçün qızın qadından, Sofiyanın Həvvadan fərqli olması vacibdir. Onun Sofiya haqqındakı təlimi Dante, Höte və Solovyovdan öyrəndiyimiz daimi qadın incəliyinə olan sitayişdən daha dərin və əsaslıdır. Hətta müqəddəs Məryəmin fərəhli qadın incəliyinə olan sitayiş də hələ son deyil, çünki Allahın anasında hələ də Həvvanın xətləri sezilir və ona mistik bənzəri qalır. Əbədi qadın incəliyinə olan sitayiş hələ də köhnə insan daxilində, qadınlıq ayrılıb ona ziddiyyət təşkil edən insan hüdudunda, yeni-yeni doğuluşdan əvvəlki dövrdə qalır. Bu sitayişdə qadın ilahəsi olan dinin elementləri sezilir. Müqəddəs Məryəmin pak sitayişinə Həvva-qadının ideallaşdırılması asanlıqla qatılır. Xristian mistikası hələ də cinsi ziddiyyətdə qalmaqdadır. Lakin antroposun şüuru qadına xas olan
cinsi təbiilikdən tam azad olmalıdır. Pak Qıza sitayiş sonda androginə sitayişə və Bömənin insanın daxilində olan ilahi Qız-Sofiya haqqındakı təlimə gətirib çıxarır. XIX əsrdə Fr.Baader Bömenin androgin və Sofiya haqqındakı təlimini dirçəltdi. O, deyirdi ki, androgin haqqında ideya ilahiyyatçılara yad olmamalıdır. «İlahiyyatçılar heç də əzəli androginlik anlayışına yad olmamalıdırlar, çünki Məryəm əri olmadan uşaq doğmuşdur. Ruhun təbiəti əzəldən androginlidir, yəni hər bir ruhun özündən kənarda yox, daxilində öz təbiəti var (torpaq, cismanilik) («Baader Fr. Zeben und theosophisheWerke», T.V., S.381) nigah sevgisinin məqsədini Baader, insanın itirilmiş ilk təbiətinin, anrogin təbiətinin bərpasında görür. «Beləliklə, həqiqi məhəbbətin sirri ondadır ki, kişi və ya qadın olmayan, yəni yarımçıq olmayan tam və pak insan kimi androgini özlərində bərpa etmək üçün bir-birinə kömək etsinlər» (Baader Fr. Zeben und theosophische Werke, T.V, s.392). «Androgin, insanda səma Qızın olması ilə şərtləndirilir, onun olması isə insanda Allahın olması ilə şərtləndirilir. Androgin dərk edilmədən, dinin mərkəzi ideyası, Allahın surəti və bənzəri ideyası anlaşılmaz qalır». (Baader Fr. Zeben und theosophische Werke, T. V., s.190-191). «Səma Sofiyası (ideya) nə kişi, nə qadın olan ən qədim insanın köməkçisi olub; onunla əlaqə vasitəsilə – hansı ki, cinsi ola bilməzdi – o özündə androgini möhkəmləndirməli, kişi və ya qadın olmaq imkanını məhv etməli idi. Hələ indi də, insan kişi və ya qadın olduqdan sonra həmin Sofiya, insan ona daxilən müraciət edən kimi kişini də, qadını da heç olmasa daxilən androgin və mələk təbiətinə yaxınlaşdırır». (“Baader Fr. Zeben und theosorhiche Werke, T.V., s.190-192). «Allahın iradəsi yalnız təmiz, yəni hər hansı bir canlı iradəsindən azad olan qızda yerləşə bilər, necə ki, yer qızı (Məryəm) onun daxilində Səma Qızı oyanandan sonra şöhrət tapdı, elə şöhrət hər bir yenidən canlananı gözləyir. Bakirəlik canlı iradəsindən qurtuluş deməkdir» (Baader FR. Zeben und theosophische Werke, T.V., S. 439). Baaderin fikrincə, insanın adrogin kimi yenidən doğulması, bütün təbiətin öz daxilinə götürülməsi ,insanın mikroskopikliyinin həqiqi yaranmasında Allah da ,təbiət də ondan xaricdə yox, onun daxilində olacaq. Xarici obyektivlik və konkretlilik cinsi bölünmə ilə bağlı idi. İnsan varlığı fraqmentar həyat formalarına – kişiyə və qadına – parçalanıb. Bu, təsadüfi bioloji vəziyyətdən və ya psixofizioloji bədənin sırf xarici şərtlənməsindən daha artıqdır. Cinslərin iki tərəfə meyl etməsi varlığımızın və mövcudluğumuzun fundamental şərtidir. Y.Fink qeyd edirdi: “Bizim hər birimiz eyni zamanda şəxsiyyət və cinsiyyət daşıyıcısı kimi, …bizlərdən hər birimiz insan varlığını digər hissəsindən mühüm olmuşuq ki, məhz bu məhrumiyyət bizdə böyük və güclu ehtiras, dərin hiss, iztirablı tamamlanma istəyi və daimi varlıq həsrəti – ölümə məhkum olmuş insanların istənilən əbədi həyata sirli meylini yaradır».
«qadınlıq» nisbətinə olan baxışların xüsusiyyətləri Müasir cins fəlsəfəsi, Avstraliyalı filosof Otto Veyninqerin (1880-1903-ci il) «Cins və xarakter» kitabında öz əksini tapıb. Veyningerdə gərgin, coşqun şəxsiyyət hissi ifadə olunur. Və nəslə qarşı daha coşqun, hiddətli düşmənçilik hissi özünü biruzə verir. Simasız, kor – təbii, heyvani və nəsl ilə bağlı hər bir şey onda nifrət hissi oyadır. Dünyagörüşün başlanğıc istiqamətlərinə görə Veyninqer Platona yaxındır. Veyninqer idrak və şüur naminə kor – təbiilik və şüursuzluğa qarşı aramsız mübarizə aparır. O öz tənqidi ilə mənəvi dirçəlişə, insanın əbədi dəyərlərə və ölməzliyə müraciyət etməsinə xidmət edir. Veyninqer qadını, onun məğzini və kainatdakı mənasını düzgün başa düşmür. O, bütün ümidlərini kişiliyin qadınlıq üzərində qələbə çalmasına bağlayır. O, hesab edir ki, bu, ruhun cisim üzərində, əbədi dünyanın fani dünya üzərində qələbəsi olacaq. Madonnaya sitayiş onun üçün yalan, məhəbbət arzusu isə illüziyadır. İnsan tək özü-özlüyündə qalır, başqalarına qarşı real məhəbbət onun üçün əlçatmazdır. Veyninqer özünü xilas üçün qəhrəmancasına cəhd etməyə şəxsi qüvvə hesabına cismdən, bu dünyadan, qadından azad olunmağa çağırır, o, insanın günaha batmasının səbəbini qadında görür. N.A. Berdyayev tərəfindən verilmiş qadın anlayışının mənalandırılması da maraqlıdır, həmin fikirdə o, Veyningerin yazdıqlarına qarşı çıxır. Onun sözlərinə görə, qadın-seksual təbiət qüvvəsinin kosmik və dünyəvi daşıyıcısıdır. Cinsin təbii – nəsil qüvvəsi zərif qadının təbii qüvvəsidir. Cinsin təbii həyatı həmişə faciəli və şəxsiyyətə düşməndir. Şəxsiyyət nəsil dahisinin oyuncağına çevrilir. N.A. Berdyayevin rəyinə görə, cinsin dərin sarsıntıları yeni dünya dövrünün başlanmasını qabaqlayır. Yeni insan ən əvvəl insan nəslində qadınlığa və kişiliyə ayrılmaq nəticəsində təhrif edilmiş Allahın androgin
surətini və bənzərin özündə bərpa edən, cinsi dəyişdirilmiş insandır. İnsanın sirri androginin sirri ilə bağlıdır.
İlahi androginlik ideyasını araşdırarkən, qeyd etmək lazımdır ki, məhz ilahi ikicinslikdən ümumi ikicinslik ideyası zərurət kimi irəli gəlir, çünki ilahilik hər bir varlığın nümunəsi və ilkin səbəbidir. Bu cür konsepsiya nəzərdə tutur ki, kamillik, yəni varlıq, ümumiyyətlə və əsasən birlik – tamlığa gətirib çıxarır, mövcudat idealda bütün səviyyələrdə ümumi olmalıdır. Bu, həm allahların androginliyi, həm də simvolik androginləşmə mərasimləri, həm də dünyanın kürə formasında olan ilk bütövlüyündən çıxış edərək şərh verən kosmoqoniyaların mövcudluğu ilə təsdiq olunur. Oxşar ideya, simvol və mərasimlərə təkcə Aralıq dənizi ətrafında və antik Yaxın Şərqdə deyil, həm də başqa arxaik və etnoqrafik mədəniyyətlərdə rast gəlinir. Səbəbi yəgin ondadır ki, bu əsatirlər allaha və ali reallığa bölünməz bütövlük verərək, allahın və hətta ali reallığın qənaətbəxş obrazlarını təqdim edir, bununla da mərasimlər və reinteqrasiyanın mistik texnikaları vasitəsilə insanı bu tamlığa yaxınlaşmağa sövq edir. Bu dini fenomeni daha yaxşı dərk etmək üçün bir neçə misal gətirək. Qədim yunan teoqoniyalarında qadın cinsli və ya cinsiyyətsiz allahlar müstəqil törəyib artırlar ki, bu da androginliyə dəlalət edir. Hesiodun danışdığı rəvayətə görə cinsiyyətsiz Haosdan cinsiyyətsiz Ereb və Gecə (qadın cinsli) doğulublar. Yer müstəqil surətdə ulduzlu Səmanı yaratmışdır. Bütün qüvvələri, deməli, həm də bütün binar müxalifəti özündə cəmləşdirən ilkin bütövlüyün mifoloji formulaları belədir: haos və formulaları, zülmət və işıq, virtual və aşkar, qadınlıq və kişilik və s. İkicinslilik törəmə qüvvəsinin nümunəvi-tipik təzahürü kimi ilahinin əcazkar xüsusiyyətləri sırasına aid edilir. Gera özü Gefesti və Pifonu doğmuşdur: məhz kişilik xüsusiyyətləri ilə fərqlənən Herakl Omfala ilə paltarını dəyişdirmişdi: Herkules – İtaliya Qalibinə həsr olunmuş ayinlərdə allah və kahinlər qadın paltarlarında idilər; Kiprdə Afroditos adı altında saqqallı Afroditaya, İtaliyada isə dazbaş Veneraya sitayiş edirdilər; Dionis isə ümumiyyələ ikicinsli allah idi. Başqa dinlərdə də kifayət qədər çox androgin allahlar olub. Onlara həm mürəkkəb, yaxşı inkişaf etmiş dinlərdə – məsələn, qədim germanlarda, antik Yaxın Şərqdə, İranda, Hindistanda, Çində, İndoneziyada və s. – həm də Afrika, Amerika, Avstraliya və Polineziyanın arxaik mədəniyyətli xalqlarında rast gəlinir. Becərmə və məhsuldarlıq allahlarının çoxu ikicinsli olub, yaxud onlara androginlik xüsusiyyətləri xas olub. Qədim romalılar əkinçilik allahları barədə deyirdilər: «Sən ya allah ya da ilahə ol», allahlara müraciətdə isə çox vaxt «ya kişi, ya qadın» sözləri ritual ifadə kimi işlədilirdi. Bəzi hallarda (məsələn, estonlarda) əkinçilik allahları bir il ərzində kişi, növbəti il ərzində isə qadın hesab edilirdi. Ancaq ən maraqlısı odur ki, androgin açıq-aydın kişi və ya qadın allahları olur. Ənənəvi konsepsiya nəzərə alınsa, bunun müəyyən izahını tapmaq olar. Həmin konsepsiyaya görə, şübhəsiz nə isə bir şey olmaq olmaz, əgər eyni zamanda ona zidd olan bir şey deyilsənsə, yaxud, əgər həmin zaman bir çox başqa şeylər deyilsənsə. İranın sonsuz Zaman allahı Zervan, eləcə də Çinin Zülmət və İşıq ali allahı androgin olub. Bi iki misaldan aydın görünür ki, androginlik əsasən bütövlük formulu olub. Bir çox allahlara müraciət edərək, onları «Ata və Ana» adlandırırdılar. Bu, eyni zamanda onların tamlığına, yaxud özü-özlərini törəmələrinin mümkünlüyünə və onların istehsal qüvvəsinə işarə idi. Eləcə də ola bilər ki, «cüt allahların» müəyyən sayı, ilk androgin allahının sonrakı işləmələridir və ya onların əlamətlərinin şəxsləndirilməsidir. Bir halda ki, androginlik özündə bütün imkanları birləşdirən ilk bütövlüyün fərqləndirici əlamətidirsə, ilk adəm bəşəriyyətin mifik əcdadı olan bir çox rəvayətlərdə androgin kimi başa düşülür. Bəzi rəvayətlərdə mifik əcdad-androgin bir cüt əkizlərlə – Hindistanda Yama və Yani, İranda Yima və Yimak ilə əvəz edilmişdər. İlahi androginlik və ikicinsiyyətli ilk Adəm haqqındakı bütün əsatirlərdə insan davranışının nümunəvi modelləri tapılır. Buna görə androginlik simvolik olaraq canlandırılır, mərasimlər vasitəsilə yenidən aktuallaşdırılır. Bu mərasim androginiyası müxtəlif məqsədlər güdür və onun morfologifası həddindən artıq mürəkkəbdir. Məsələn, Afrikada yaşayan bəzi tayfalarda və Polineziyada oğlanların qız paltarı, qızların isə oğlan paltarı geyinməsi adəti aşkar olunub. Paltardəyişmə antik Yunanıstanda da geniş yayılmışdır. Belə ki, Plutarxın müşahidələrinə görə, Spartada təzəgəlinin başını qırxar, ona kişi ayaqqıbısı və paltarı geyindirərdilər; Arqosda yeni evlənənlər süni saqqal yapışdırardılar və s. Paltar dəyişməyə həmçinin Afina Osxoforiyalarının məhsul bayramları ilə baglı mərasimlər və Teseyin qayıtması xatirəsinə həsr olunmuş təntənələrin keçirilməsi zamanı rast gəlinirdi. Avropa, eləcə də Hindistan, İran və digər Asiya ölkələrində keçirilən karnaval və bahar bayramları müxtəlif əkin mərasimləri keçirilən zaman paltar dəyişmənin geniş yayılması nəzərə alınsa, bu mərasimin əsas funksiyasını başa düşmək olar; söhbət ümumiyyətlə və əsasən öz hududlarından çıxmaq, tamam tarixləşdirilmiş öz şəxsi vəziyyətinə üstün gəlmək və əvvəlki vəziyyətin – insanlığın o tayında, tarixin o tayında yerləşən vəziyyətin bərpa edilməsindən gedir, çünki bu vəziyyət insan cəmiyyətinin yaradılmasından qabaq olmuşdur, bununla yanaşı o, paradoksaldır, onu dünya vaxtı və tarix çərçivəsində saxlamaq qeyri-mümkündür. Lakin vaxtaşırı onu yenilədəşdirmək vacibdir ki, ilkin tamlığı və tükənməz qüdrət mənbəyinin heç olmasa bir anlıqa bərpa etmək olsun. Mərasim zamanı paltar dəyişməsi simvolik olaraq «əxlaqın devrilməsi» ni nəzərdə tutur, ondan karnaval təlxəkliyi üçün bəhanə kimi istifadə olunur. Ümumiyyətlə bu, qanunların və adətlərin müvəqqəti pozulmasıdır, çünki hər iki cins özünü normal davranışa zidd olan tərzdə aparmağa başlayır. «Əxlaqın devrilməsi» nə dəyərlərin tam surətdə qarışdırılması daxildir – həmin mərasimlərin xüsusiyyətləri belədir. Bu hadisələrdən hər birində «yenidən birləşmə» mərasimi, ziddiyyətlərin reinteqrasiyası, ibtidai nizamsızlığa tərəf geriləmə qeyd olunur. Əslində isə söhbət, Haosun simvolik olaraq bərpa edilməsindən gedir və bu qayıdış çox güclü oyanışa çevrilir. Gələcək məhsul bayramı və ya Yeni İl münasibəti ilə keçirilən mərasimlərin gizli səbəblərindən biri də buradadır: birinci halda mərasim bolluğu təmin edilir, ikincidə isə dünyanın yaradılmasından əvvəlki Haosa tükənməz qüvvə mənbəyi ilə müşayiət olunan qayıdışı bildirir. Yeni doğulan il məhz dünyanın yaradılması anına uyğundur. Simvolik androginlik vasitəsilə bütövlüyün təmin olunmasına aid mərasimlər, müxtəlif dəyərlərə istinad edə bilər. Bütün bunlar hər hansı bir təşəbbüsün müvəffəqiyyətini təmin etmək lazım gəldikdə həyata keçirilir – bu, həyatda müəyyən mərhələnin – Yeni ilin, baharın və ya yeni məhsulun başlanğıcı ola bilər. Nəyi isə «başlamaq» əslində onun yaradılmasına girişmək və ya müqəddəs qüvvələrin böyük ehtiyatından istifadə etmək deməkdir. İlk Androgin – bəşəriyyətin ulu əcdadı haqqında əsatir və kosmoqonik əsatirlər arasındakı struktur uyğunluğu bunula izah olunur. Həm birinci, həm də ikinci halda əsatirlərdə açıqlanır ki, əvvəl, qatı sıx bütöilük olub, sonra isə dünyanın və ya bəşəriyyətin yaradılması naminə parçalanıb, yaxud sındırılıb. İlk androginə, xüsusilə də Platon tərəfindən təsvir edilmiş kürəyəbənzər androginə, kosmik planda ilk antropokosmik nəhəng uyğun gəlir. Həqiqətən də, bir çox kosmoqonik əsatirlər, ilk vəziyyəti – Haosu – heç bir formaya malik olmayan sıx və həmcins kütlə kimi və ya daxilində bir yerə birləşmiş Səma və Yer olan sfera kimi və ya da nəhəng – makroinsan kimi təsvir edir. Bütün bu əsatirlərdə dünyanın yaradılması həmcins kütlənin iki hissəyə – Səmaya və Yerə – ayrılması, bölünməsi kimi təsvir olunur.
1. Nə üçün müxtəlif dövrlərin sufiləri «cins» problemini diqqət mərkəzinə çəkirdilər? 2. Mistik simvolikada «kişilik» və «qadınlıq» arasındakı nisbəti açıqlayın. 3. F.Bömenin insanın androgin olması haqqındakı təlimi araşdırmaq. 4. İlahi androginliyin və mərasim androginizasiyanın məğzi nədədir?
antropologiyasında qender problemləri: ideyalar və fəlsəfi perspektivlər» adlı məqaləsinin müzakirəsi
Ümumiyyətlə, N.A.Berdyayevin qeyd etdiyi kimi, «cinsə olan münasibət o qədər qəribə və o qədər digər münasibətlərə bənzəmir ki, cinsin, insanın günaha düşməsi ilə xüsusi əlaqəsinin olması hıqqında fikrə gətirib çıxarır. Cins bir növ insanı günaha batması bütövlüyün işləməsinin nişanəsidir. Yalnız XIX- cu əsrin sonunda – XX-ci əsrin əvvəllərində insan təfəkkürü, elm və mədəniyyət cinsin, cinsin həyat
sirrlərini xeyli açıqlamağa cürət etdilər… XX-ci əsr, insan şüurunun cinsə olan münasibətinin əsaslı şəkildə dəyişməsinin rəmzi oldu» 1 .
təbiətinə xas olan cinsi qütbləşmə var», 2 müəllif Freydin tədqiqatlarına da istinad edir. Bu heç də o demək deyil ki, Berdyayev xristian personalizmin əsas prinsiplərindən yayılır. Əksinə, o qeyd edir ki, «məşhur erotik filosof» olan V.V.Rozanov öz mühakimələrində yalnış yolu seçib (hərçənd problemin seçilməsində, tənqidi mövqe tutmasında haqlıdır, axı o «cinsə olan münasibətdə xristian riyakarlığı dahiyanə tənqid edir»);
3 yanlışlıq onunla bağlıdır ki, Rozanov «insan şəxsiyyətinə, onun əbədi taleyinə biganədir», çünki onun üçün «həqiqi başlanğıc və həyatın daşıyıcısı şəxsiyyət yox, qəbilədir». 4
Yəqin ki, Berdyayevin fikrini üçşaxəli vəhdət şəklində təsvir etsək, yanılmarıq: • cins dialektik problem kimi; • cins ekzistensial problem kimi; • cins etik problem kimi. Cins dialektik problem kimi: Qədim yunanların təsəvvüründə kişi-qadın başlanğıcı olan androgin özü haosun törəməsidir. Digər xalqların əsatirlərində androgin dedikdə onun obrazında hansısa əcdadların – birinci ata və demiurq (yaradıcı), ya androgin Allahı nəzərdə tuturdular; bu Allah digər Allahları dünyaya gətirib, yaxud da aləmin yaranmasına hətta ilk cüt insanların törəməsinə səbəb olub. Demiurq insanları bir-birini axtaran taylara böləndən sonra, insan «cinsə malik olan, yarımçılıq, parçalanmış, ismətini itirmiş, aqillikdən kənara düşmüş, harmoniyasının pozulmasına, şiddətli təəşşüqə və məmnunniyyəsizliyə məhkum edilmiş» 5 məxluqa çevrilir. Bununla iki bir-birinə əks olan, kişi və qadın prinsipini aşkarlanmış və bu prinsiplərin vəhdəti və mübarizəsində keçən insan varlığını dərk etmiş oluruq. Kişi və qadın prinsipləri N.A.Berdyayev tərəfindən bir neçə mənada qarşı-qarşıya qoyulur: • antropoloji və kosmik prinsiplər, • şəxsi və kollektiv, • yaradıcı və törəyən, • Apollonsayağı və Dionisisayağı; • İşıq və zülmət; • transsendental (təcrübədən qabaq) və immanent (predmətə ya hadisiyə xas olan); • fövqəl ruh və fövqəl cisim; • başlanğıc və məqsəd. Belə bir qarşıdurmanın fəlsəfi mahiyyəğti çox zəngindir. Burada həm arxetipik (insan beynində keçmiş haqqında yaranan obrazlar) təsəvvürlər, həm də fəlsəfi ənənələrlə əlaqə var. Bu, qender problemlərinin tədqiqində bir çox istiqamətlərinə imkan verən sxem kimi istifadə edilə bilər; daha sonra antropologiya, sosial fəlsəfə, tarix fəlsəfəsi kimi elmlərdə öyrənilən klassik problemlərinin qender aspektinin tapılmasına köməklik göstərə bilər. Gəlin, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi və qadın prinsiplərini, S.Bulqakovun qarşıdurması ilə müqayisə edək: «Kişi fəaliyyətdə olan, məntiqlə hərəkət edən, təşəbbüskarlığı aşıb daşan bir məxluqdur; qadın instinklərə çox bağlı, özünü qurban verməyə hazır olan, paklığ və sadəlik fikrinin ağlabatan və ağlabatmayan şəklində müdrikliyi olandır». 6 Bundan qeyri, forma və materia haqqında Aristotelin dialektik fikrini, onu dörd səbəb (maddi, formal, hərəkətə gətirən və məqsədli) haqqındakı təlimi gətirmək olar. Forma və materiya buraya vahid cismin fəal və passiv başlanğıc kimi (yaradan və törəyən?) bir-biri ilə nisbətdədir; səbəblərin digər cütü hərəkətin mənbəyi və məqsədini ifadə edir. Sübut etmək olar ki, bütün bu ziddiyyətlərin əsasında eyni bir sxem durur». N.A. Berdyayev insanda kişi və qadın prinsiplərinin mübarizəsini çox mürəkkəb bir münasibətlər olduğunu qeyd edir, çünki hər bir insanın androgen təbiəti var, yəni onda hər iki – həm kişi, həm də qadın başlanğıcları təmsil olunub. Başqa sözlə androgenin əsatiri bölgüsü heç də kişilik və qadınlığın
1 Бердяев Н. А. О рабстве и свободе человека: Опыт персоналистической философии // Бердяев Н. А. Царство Духа и царство Кесаря. – М., 1995. – С. 134. 2 Бердяев Н. А. О назначении человека. Опыт парадоксальной этики / / Бердяев Н. А. О назначении человека. – М., 1993. – С. 212. 3 Там же. – С. 205. 4 Там же. – С. 224. 5 Там же. – С. 69. 6 Булгаков С. Свет невечерний. – М., 1994. – С. 264-265. mütləq əkslikliyinə gətirib çıxarmadı. «Hər bir insanda, istər kişi olsun, istərsə də qadın ikicinslilik mövcuddur, o, müxtəlif nisbətlərlə birləşdirilib, məhz bu amil insanın cinsi həyatını mürəkkəb, dördhissəli olmasını müəyyən etmişdir». 7 Məlum olduğu kimi, bu problem K.H.Yunq tərəfindən kifayət qədər geniş şəkildə kollektiv bişüuri baxımından arxetiplər təlimində öyrəninilib. Söhbət kişilərdə olan qadın arxetipi Anima və qadınlarda kişi arxetipi Animusdan gedir. «Animus və Animanın real kompleksi, bütün zamanlarda bütün xalqlar tərəfindən ruh kimi təsvir edilən möhvumə bənzəyir» 8
(burada Yunq qeyd edir ki, burada qəti olaraq xristianlığın «ruh» ideyasından söhbət getmir). Belə tədqiqatların əhəmiyyəti psixologiyanın həddlərindən tam uzaqdır, ola bilsin ki, onlar cinslər probleminin ekzistensial aspekti ilə sıx bağlıdır. Cins ekzistensial problem kimi. Kişi və qadın başlanğıc dialektikası (məntiqi) insan həyatında müxtəlif şəkildə konkretləşərək, ekzistensial probleminin müxtəlif çalarlarını üzə çıxarır. İnsan mövcudluğunun həqiqiliyi (autentliyi) şərti – onun öz Məninə, dünyaya və cəmiyyətə (digər insanlara) yaradıcı münasibəti, bir şərt olaraq qalır. Təsadüfi deyil ki, N.A.Berdyayev cinsin enercisinin yaradıcı potensialına belə böyük əhəmiyyət verir. Günaha batan insanda androgin bütövlüyü pozulub və canlı aləmdə, potensial şəkildə, hər bir insanın şüur və bişüurun vəhdəti öz bərpasını tələb edir. Berdyayevin fikrincə, «androginin günaha batması» insan mövcudluğu, onun mənəviyyatına müəyyən mənfi nəticələr gətirdi. Gərək bütöv məxluq bərpa edilsin, «bu bütöv dolğunluqda ismətli, aqil, müdrik olan» bir məxluq. Nə qədər ki, ilkin günaha batmış dünyada gizli, təhtəlşüuri, bir sıra hallarda təhlükəli olan cinsi enerci var, «insan nəslinin ən böyük vəzifəsi – cinsin enercisinin ləğvi yox, sublimasiyası (müsbət sahəyə çevrilməsi) olmalıdır». 9
mənəvi qüvvə kimi fəaliyyət göstərə bilər. Başqa sözlə, cinsin enercisini digər səmtə istiqamətləndirmək yox, enercinin digər növünə çevirmək lazımdır, «sərvətləri yaradan enerciyə». 10
nəzərdən keçirilməsidir: biri digərinə nisbətən zahiridir, onların arasında tabelik münasibətləri var (bu ağalıq-tabelik münasibətlərinə ya ekzistensiyal, ya da ki, etik məna verilir), məs., asketizm (zahirlik, tərki- dünya) prinsipi – insanda cismani başlanğıcının susdurulması prinsipidir. Cinsin enercisinin yaradıcı enerciyə çevrilməsi tələbinin yozulmasında bir qədər də dərinə getmək üçün, bir tərəfdən, N.A.Berdyayevin yaradıcılığın (və anadanolmanın) androgin bütövlüyünə meyilli olmaq haqqında fikrini 11 , digər tərəfdən, K.H.Yunqun Anima və Animos arxetipləri haqqında ideyalarını nəzərdən keçirmək lazımdır: «Kişi, öz yaranmasına bütöv bir varlıq kimi, öz daxili qadın başlanğıcından dünyaya gəlməyə imkan verdiyi kimi, qadındakı daxili kişi başlanğıcı, kişidəki qadın başlanğıcının mayalandıra biləcək yaradıcı nüvələri əmələ gətirir». 12 Deməli, yaradıcılığın şərti – nəinki şüuri və təhtəlşüurinin harmoniyası, həm də kollektiv bişüurinin aktuallaşmasıdır (ifadə olunması). Maraqlıdır ki, N.A. Berdyayev də yaradıcı prosesi öz diqqət mərkəzində saxlayaraq, qeyd edir ki, «yaradıcı başlanğıc insanda başlayır, ağac öz qidasını torpaqdan götürdüyü kimi, o, öz enercisini ondan çəkir».
13
Cins etik problem kimi. Berdyayev hesab edir ki, ənənəvi olaraq sosial bayalığın ixtiyarında olan cinsin etikasının köməyi ilə, yəni cinslərin sosiallaşdırılması və obyektləşdirilməsi (yəni hadisəyə, reallığa çevrilməsi) yolu ilə əslində bu proseslərdən kənara çıxan bir problemi, yəni ekzistensiyal problemini həll etməyə çalışırlar. Berdyayevin fikrincə, etikanın əsası – şəxsiyyət və ruhun ləyaqətinin dərki olmalıdır, 14
bu, gərək yaradıcı etika olsun. Yaradıcı etikanın N.A.Berdyayev sevginin mistik (təsəvvüb, müəmmalı) mənası ilə əlaqələndirir (o qeyd edir ki, sevginin bu mənası kilsə şüurunda axıra qədər aşılanmayıb). Cinsin ixtiyarından azadolunma – nəinki sublimasiyadır (yəni cinsin enercisinin yaradıcı istiqamətləndirilməsi); bu, eyni zamanda, bir cinsin digərinin üzərindəki hökmranlığından azad
7 Бердяев Н. А. Философия свободного духа. – С. 137. 8 Юнг К. Г. Душа и земля // Юнг К. Г. Проблемы души нашего времени. – М., 1994. – С.150. 9 Бердяев Н. А. О назначении человека. – С. 69. 10 Бердяев Н. А. О назначении человека. – С. 72. 11 См.: Бердяев Н. А. О назначении человека. – С. 71. 12 Юнг К. Г. Отношения между Я и бессознательным/Юнг К. Г. Психология бессознательного. – М., 1994. – С. 279. 13 Юнг К. Г. Об отношении аналитической психологии к произведениям художественной литературы // Юнг К. Г. Проблемы души нашего времени. – С.46, 50. 14 См.: Бердяев И. А. О назначении человека. – С. 209. olunması deməkdir. Şübhəsiz ki, kişi və qadının idealları fərqlənir. Lakin bu heç də onlara «biri daha uca, digəri daha aşağıdır» əlamətinə görə müqayisə edilməsi üçün əsas vermir. Görünür ki, belə iyerarxiyanın verilməsində kişi və qadınların şüurlarındakı fərqlər heç də az rol oynamırmış; ələlxüsus o zaman ki, kişi şüurunun xüsusiyyətləri cəmiyyət tərəfindən daha qiymətli hesab olunur. Əslində bu, sosial bayağılıq etikası üzərində olan və asanlıqla izah edilən hökmranlığdır. Bununla belə «qadında daha aşağa şüurun» olmasını axtarmaq üçün heç bir elmi əsas yoxdur: sadəcə o kişilərin şüurundan fərqlidir. Qadın üçün tez-tez elə bir şeylər anlaşıqlı olur ki, kişi bunların hələ axtarışında olur; təbii ki, kişilərdə də elə bir təcrübə sahələri olur ki, qadınlar burada azırlar. O səltənət ki, burada kişi ruhu, özünü tətbiq etmək imkanını əldə edir, yəni ticarət, siyasət, elm və texnikanın istifadəsinin geniş sahələri, qadının şüurunda kölgədə qalır. 15
«pis» emansipasiyadır (qadın azadlığı); bunun mənası ondadır ki, qadın özünü kişiyə bənzətmək istəyir. «Qadının pis emansipasiya edilməsi əbədi qadın incəliklərini təhrif və pozulmasına, kişiləri yamsılama və onlara sarsaq bənzəməyə gətirib çıxarır. Bu emansipasiya qadını alçaldır, onu ikinci dərəcəli kişi edir, oricinal olmaq imkanını əlindən alır». «Yaxşı», əxlaqi cəhətdən dəyərli emansipasiya, gərək «qadın başlanğıcının bütün dərinliyi və oricinallığında, onun həqiqi imkanlarında, yəni kişi dahiliyindən fərqli olan qadın dahiliyində ifadə olunmasındadır». 16
ƏDƏBİYYAT
Бердяев Н.А. Философия свободы. Смысл творчества. – М., 1989 Гегель Г.Ф. Философия религии. В 2-х томах. – М., 1975,т.1 Гуревич П.С. Философская антропология / Учеб. пособ. – М.,1997 Дионисий Ареопагит. О божественных Именах. О мистическом богословии. – СПб., 1994 Женщина в обществе: мифы и реалии. Сб.статей/ Ред.сост. Л.С.Круминг – М., 2001 Кон И.С. Лунный свет на заре. Лики и маски однополой любви. – М., 1998 Марков Б.В. Философская антропология. – СПб., 1997 Мирча Элиаде. Мефистофель и андрогин. Перевод с франц. – СПб., 1998 Мифология и повседневность: Гендерный подход в антропологических дисциплинах. // Материалы научной конференции 19–21 февраля 2001 г. – СПб., 2001 Парандовский Ян. Эрос на Олимпе. – М., 1991 Соловьев В.С. Сочинения. В 2-х томах. – М., 1989 Финк Е. Основные феномены человеческого бытия. // Проблема человека в западной философии. – М., 1988
Юлиус Эвола. Метафизика пола. – М., 1996
15 Юнг К. Г. Отношения между Я к бессознательным. – С. 275. 16 Бердяев Н. А. О назначении человека. – С. 212. Yüklə 115,47 Kb. Dostları ilə paylaş:
|