Mövzu. ƏTraf müHİTİn dəYİŞDİRİLMƏSİ VƏ qender problemləRİ haqqinda müASİr elmi TƏSƏVVÜRLƏR
Yüklə 132,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ətraf mühit və qender
- Ekofeminizmdə əsas konsepsiyalar və istiqamətlər
- Azərbaycanda aparılan ekoloji tədqiqatlarda qender həssaslığı
- MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR
|
MÜASİR ELMİ TƏSƏVVÜRLƏR
▪ Ətraf mühit və qender ▪
Ekofeminizmdə əsas konsepsiyalar və istiqamətlər ▪
Azərbaycanda aparılan ekoloji tədqiqatlarda qender həssaslığı
Keçən əsrin 70-ci illərində elmi ictimaiyyət tərəfindən qadın və kişi keyfiyyətlərinin təsvirində “qender” anlayışı lüğətlərə daxil oldu. Bu yolla bioloji cins tərifi ilə yanaşı sosial cinsin də məzmununun öyrənilməsi üçün müəyyən imkanlar əldə edildi. Qender və cins – müxtəlif anlayışlardır. Cins və qender arasındakı fərqlər ona görə müəyyən edilmişdir ki, kişilərin və qadınların cəmiyyətdə tutduğu yer, onların davranışında sosial və mədəni amillərin rolu, zaman keçdikcə, cinsi funksional dəyişikliklər istisna olunmaqla, inkişafını izləmək mümkün olsun. Enn Oakley tərəfindən işlənib hazırlanmış cins və qender arasında konseptual (əsaslı) fərq qeyd edilən ideyaların təhlilində çox faydalı analitik vasitə olaraq öz universallığı ilə seçilir. Buna müvafiq olaraq, cins bioloji xüsusiyyətləri təsdiq edirsə, qender, istənilən cəmiyyətdə qadın və kişilərin mövqeyini sosial və fizioloji cəhətdən təsvir etməklə yanaşı, həm də tarixi və mədəni səpgidə müəyyənləşdirir. Bioloji və fiziki quruluş (xromosomlar, daxili və xarici cinsi orqanlar, hormonal struktur, ikinci dərəcəli cinsi əlamətlər) qadın və kişi cinslərini müəyyən etmək üçün təbii əsasdır. Lakin qenderi müəyyən etmək üçün, ilk növbədə, kişi və qadın keyfiyyətlərinin və rollarının mədəni və sosial cəhətdən qavranılmasını (qiymətləndirilməsini) nəzərə almaq lazımdır, ilk növbədə söhbət ailə və cəmiyyətdə gedən tərbiyə prosesindən gedir – oğlan, qız, kişi, qadın olmaq sənəti məhz bu yolla anlaşılır. Qender – dinamik, daim inkişafda olan konsepsiyadır. Qender stereotipləri mədəniyyət növündən, bir mədəniyyət daxilində sosial qrupların inkişaf səviyyələrindən asılıdır. Bizi əhatə edən təbii şəraitin qavranılması da qender baxımından mümkündür. İnsanlar bioloji cəhətdən kişi və ya qadın cinsinə mənsub olur, onların həyat fəaliyyəti təbii mühitlə təmasda keçir. Müasir ekoloji tədqiqatlarda kişi və qadınların sosial problemləri, cəmiyyətin müxtəlif fəaliyyət sahəsində onların inkişaf xüsusiyyətləri getdikcə daha çox öyrənilir. Bu problemlərin öyrənilməsi istiqamətləri, qender rollarının inkişafında qadın və kişilərin yerinin anlanması dərəcəsi ilə bağlıdır. Mövcud qender asimmetriyası şəraitində bu prosesin sabitliyini təmin etmək mümkün deyil, qender stereotipləri qadınların və kişilərin əsas hüquqlarının mahiyyətini də aşkarlayır, onları özündə inkişaf etdirir. Bu hüquqlar sırasında ən vacibi ekoloji cəhətdən sağlam təbii mühitdə yaşamaq hüququdur. Ölkəmizdə qəbul olunmuş ekoloji qanunvericilik, ətraf mühitin mühafizəsi üzrə ictimai münasibətləri tənzimləyən hüququ prinsiplər və normalar üzərində qurulmuşdur. Burada təsərrüfat və digər fəaliyyət dairəsi prosesində ətraf mühitin zərərli təsirdən mühafizə edilməsi, fiziki və hüquqi şəxslərin ekoloji hüquqlarının və qanuni maraqlarının təsbit edilməsi, ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi kimi məsələlər öz əksini tapmışdır. Ekoloji təhlükəsizlik, şəxsiyyət, cəmiyyət, dövlətin həyati maraqlarının, ətraf təbii mühitin, antropogen və təbii təsiri nəticəsində yaranan təhlükələrdən mühafizə olunması vəziyyətinə deyilir. Ekoloji təhlükəsizlik şəraitində təbii mühitə və əhalinin sağlamlığına zərər vurulma təhlükəsi olmur. Respublikamızda ekoloji fəaliyyətin qanunverici əsasını təmin edən bir sıra aktlar qəbul edilmişdir. Onlar sırasında ətraf mühitin qorunması, ekoloji təhlükəsizlik, atmosfer havasının qorunması haqqında qanunları, Su, Torpaq, Meşə Kodekslərini və s. qeyd etmək lazımdır. Xüsusi olaraq ətraf mühitin qorunması üzrə qərarların qəbul olunmasında əhalinin iştirakı haqqında qanunu qeyd etmək lazımdır. Bu qanun respublikada yaşayan kişiləri və qadınları eyni hüquqlarla təmin edir. Təbiət xammal və enerjisini səxavətlə bizə bəxş edir, onun sərvətlərini istifadə edən cəmiyyət, məhz bu zəmində öz maddi həyatını, iqtisadi inkişafını qurur. İnsan fəaliyyətində təbiət xammal mənbəyi kimi çıxış edir: xammal isə maddi istehsalın əsasını, ətraf mühiti təşkil edir. İstehsalın sürətlə inkişafı insanı əhatə edən təbii mühitin bir çox xüsusiyyətlərini əsaslı şəkildə pozur. İqtisadiyyatın inkişafı əsas ekoloji problem sayılan həyat şəraitinin optimal nisbətinin saxlanılmasına çox vaxt zidd gəlir. Burada böyük bir ziddiyyətin – iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlverişli
ekoloji şəraiti bir araya gətirmək məsələsinin həlli var. Təbiətin və cəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti mürəkkəb və ziddiyyətli xarakter daşıyır. Ətraf mühitə cəmiyyətin təsiri artdıqca, təbii geosistemlərdə bu təsir nəticəsində dəyişikliklər də artır. Bu zaman əks əlaqə adlanan mövhumun əhəmiyyəti də artır – təbiət dəyişdikcə bu dəyişikliklərin insanın özünə də təsiri artır. Belə bir təsəvvür geniş yayılmışdır ki, təbiətin mühafizəsi ekoloji mahiyyət kəsb edir, bunun da nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanması vəzifəsi ekologiyanın üzərinə düşür. Ekoloji problemlərin obyektiv konsepsiyası iqtisadi və sosial inkişafın bir sıra ziddiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu konsepsiyaya müraciət edən təbii elmlər sahəsində çalışan mütəxəssislər, mühəndis – texniki ixtisasların nümayəndələri belə bir qərara gəlirlər ki, müasir insanın fəaliyyəti iki mühitdə keçir. Birinci mühit bitkilər, heyvanlar, torpaq, atmosfer, suyun təbii aləmidir. Bu aləm insandan milyard illər əvvəl yaranmışdır. İkinci mühit – insanın özü tərəfindən yaradılmış aləmdir: şəhər aqlomerasiyaları, sənaye zonaları, inkişaf etmiş infrastruktur, müxtəlif sosial institutlar və müasir sivilizasiyanın digər atributları buraya daxildir. İnsanın təbiətə təsiri, bu təsirin məqsədləri və konkret nəticələrindən asılı olmayaraq, çox vaxt ekoloji vəzifələrlə izah olunur. İndiyə qədər insanın təbiətə təsiri ayrı - ayrı təbii komplekslərin vəziyyətinin dəyişməsinə gətirib çıxarırdı. İndi isə insan fəaliyyəti geosistemin ən sabit və ali pilləsi olan coğrafi təbəqədə dəyişikliklərlə müşayiət olunur. Yer kürəsində elə bir guşə qalmamışdır ki, burada bu və ya digər dərəcədə insanın mənfi təsiri mövjud olmasın. Amazon çayı sahillərində ən keçilməz meşələrdə, planetimizin digər yerlərində radioaktiv yağıntılar müşahidə olunur, iqlimin antropik dəyişilməsi baş verir. Joğrafi təbəqənin getdikcə daha böyük hissəsi təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti dairəsinə daxil olur, coğrafi mühitə çevrilir. İnsan cəmiyyətinin fəaliyyəti coğrafi mühitə getdikcə daha artıq təsir göstərdiyi üçün bu prosesin optimallaşdırması zərurəti meydana gəlir. Aydındır ki, təbiətin mühafizəsi dedikdə, bütün təbii ehtiyatların səmərəli istifadə olunmasını təmin edən tədbirlər sistemi, bərpa oluna biləcək ehtiyatların geniş təkrar istehsalı, insan həyatı üçün əlverişli şəraitin yaradılması kimi məsələlər nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, müasir ekologiya elmi, insan cəmiyyəti və bizi əhatə edən təbii mühitin qarşılıqlı münasibətlərin optimallaşdırılmasına köməklik göstərməlidir. Son illər “ətraf mühitin qorunub saxlanılması” ifadəsi tez – tez səslənir. Təbii şəraitdə tarazlıq problemlərinin öyrənilməsi zamanı həm təbii, həm də sosial şərait eyni zamanda əhəmiyyətlidir. Məsələn, amerikalı alimlər ABŞ şəhərlərində ətraf mühitin vəziyyəti xəritələrini yaratmışlar; rayonlar üzrə bölünən həmin xəritədə havanın çirklənməsi, əhalinin sağlamlıq (o cümlədən reproduktiv) göstəricilərinin xarakteristikası vardır. XX-ci əsrin sonunda BMT dünya cəmiyyətinin inkişafına dair yeni konsensusu (ümumi razılıq) üçün əsas yaratmışdı. Mərhələ-mərhələ XXI əsrin inkişafına dair Qlobal Gündəlik yaradılır. Burada insan cəmiyyətinin gələcək strategiyası müəyyən edilir. Əsas məqsədlərə nail olunmanın ahəngdar forması – ətraf mühitin yüksək keyfiyyəti və dünyanın bütün xalqlarının sağlam iqtisadiyyatıdır. XXI əsrin Gündəliyi, müasir dövrün qlobal problemlərinin həllində ümumi proqrama, gələcək dövrdə toqquşa biləcək məsələlərin isə həllinə çevrilə bilər. O, davamlı inkişaf baxımından cəmiyyətin fəaliyyətinin bütün sahələrini – sənaye, energetika, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və s. işıqlandırır. Gündəliyin ən aktual tezisləri aşağıdakılardır: ▪
zərurəti. Dünyanın bir çox ölkələrində siyasət, planlaşdırma və idarəetmə səviyyələrində qərarların qəbul edilməsi sistemlərinin ən çox yayılmış formaları sırasında sosial, iqtisadi və ekoloji amillərin fərqləndirilməsi meyli güclənir. Bu, hökumətlərin, bütün ictimai qrupların fəaliyyətinə çox güclü təsir göstərir və sabitlik üçün neqativ nəticələrlə sona çata bilər. Əsas vəzifə – ətraf mühit və inkişaf sahələrində qərarların qəbul olunması prosesinin inteqrasiya edilməsidir. Bu məqsədlə hökumətlər yerli icmaları təşkil etməli, qərarların qəbul olunması prosesini təkmilləşdirməlidir ki, iqtisadi cəhətdən səmərəli, sosial cəhətdən ədalətli və etibarlı, ekoloji baxımdan rasional inkişafa nail olsunlar; ▪
ucbatından qarşılıqlı əlaqələr axıra qədər dərk olunmamışdır. Əhali arasında ətraf mühitin və inkişafın dərk olunması səviyyəsini artırmaq, burada qərarların qəbul olunmasında onların iştirakını genişləndirmək, davamlı inkişaf prosesininin reallaşmasında maraqlı olmasına nail olmaq kimi məsələləri həll etmək lazımdır. XXI əsrin Gündəliyində kadrların hazırlanması
sisteminin fasiləsiz ekoloji təhsilin formalaşdırılması, ictimai şüurun əsaslı şəkildə yenidən qurulması yolları müəyyənləşmişdir; ▪
Gündəliyin ideologiyasının reallaşması üçün hər bir ölkə mümkün qədər qısa bir müddətdə davamlı inkişafın milli strategiyasının imkanları və potensialının yaradılması sahəsində öz imkanlarını nəzərdən keçirməli, bu sahədə proqram həyata keçirməlidir; ▪
inkişaf etmiş ölkələr öz üzərinə bir sıra öhdəlikləri: o cümlədən məcmu milli gəlirin 0.7 faizini rəsmi köməyə, 0,15 %-ini ən geridə qalmış ölkələrə kömək məqsədilə xərclənməsini götürməlidirlər. Daha sonra ekoloji inkişafa mane olan inkişaf etməkdə olan ölkələrin xarici borclarının ləğv edilməsi məsələsinə baxılmalıdır. Təbii ki, şəraitin antropogen dəyişiklikləri cəmiyyətin təbiətdən həm iqtisadi, həm də ekoloji asıllılıq formalarını artırır. Beləliklə biz ekologiyanın əsaslı prinsiplərinə yaxınlaşırıq, yəni – bütün canlı orqanizmləri onların təbii əhatəsi ilə birgə öyrənilməlidir. Ekoloji problemlərə münasibətin bildirilməsi heç də qadınlarla bağlı bütün proqramlara xas olmamışdır. Lakin XX-ci əsrin 60-70 illərindən başlayaraq, ilk dəfə olaraq, qadınların kənd təsərrüfatında iştirakı prosesində tədqiqatlar aparılmışdır. Qadınların kənd təsərrüfatında əmək haqqı ilə, mülkiyyətlə bağlı sahələrdə xidmətlərinin qiymətləndirilməsi getdikcə daha geniş miqyas alırdı. Qadınların ekologiyada, iqtisadiyyatda “gözəgörünməzlik” haqqındakı stereotipə yenidən baxılır. Yer üzündə təbii ehtiyatların sonsuz dərəcədə daima yeniləşməsi haqqında əfsanəyə də son qoyulur. Əsrlər boyu qadın, özünün yaşadığı cəmiyyət və cəmiyyətin əsasını təşkil edən ətraf mühit arasında vasitəçi olmuşdur. Qadın ocağın qoruyucusu vəzifəsini bir günlük olsa belə unutmur. Qadınların planetdə həyatı qorumaq vəzifəsi də önəmlidir.
XX əsrin 80-cı illərdə Qərbdə feminizm nəzəriyyələri kütləvi xarakter almışdı. Nəticədə Avropa və ABŞ-ın bir çox ali məktəblərində qadın tədqiqatları meydana gəlir, burada qadınlar müxtəlif cəmiyyətdə digər qadınların həyat təcrübəsini öyrənir, yenidən onu qiymətləndirməyə çalışırdılar. İnsan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində aparılan bu tədqiqatlar göstərdi ki, bütün sosial institutlar, normalar, qaydalar, mövqelər, kişi üstünlüyü, androsentrizm ilə səciyyələnir. İlk növbədə, bu, hakimiyyət və mülkiyyətə aiddir, çünki onlar kişilərin təsiri altında qalaraq onların mənafelərinə xidmət edir. Qadınlar qərarların qəbul olunması və ictimai sərvətlərin paylanması sahələrindən uzaqlaşdırılmışlar: ümumdünya məhsulunun üçdə ikisini yaradan qadınlar ümumdünya gəlirinin yalnız 10%-ni əldə edir və xüsusi mülkiyyətinin 1%-nə sahib olurlar. Hakimiyyətin özündə bir sıra kişi xüsusiyyətləri var: qəddarlıq, zorakılıq, aqressivlik. Belə asimmetriya şəraitində yeni təfəkkür – feminizm təfəkkürü formalaşır. Feminizm – qadınların əsarəti və onların kişilərə tabe olması ilə bağlı olan qlobal xarakterli bir nəzəriyyədir. Bu, qadınların kişi cəmiyyətinin üstünlüyündən və istismarından azad olmasına çalışan sosio-siyasi nəzəriyyə və praktikadır. Bu qender – sinif sistemi ilə strateji qarşıdurmanı özündə cəmləşdirən sosial hərəkatdır. Feminizmin böyük inkişaf tarixi var, ehtimal olunur ki, bu tarix XV əsrdən başlayır. Müasir feminizm fikrinin əsaslarını XVIII əsrin sonundan etibarən Meri Uollstounkraftın yaradıcılığında izləmək olar. Sonralar feminizmlə bağlı çoxlu tədqiqatlar aparılmışdır. Bunu ekofeminizmə də aid etmək olar.
Ekofeminizm öz mahiyyət etibarı ilə nədir? Bu, feminist qadınlar və ətraf mühit müdafiəçiləri arasında çox özünəməxsus bir xəlitədir. Ekofeministlər təbiətin və qadının xarakteri haqqında geniş bilikləri toplayıb əldə etmişlər. Onlar qadınlar haqqındakı təsəvvürləri dəyişdirməyə çalışır, bu problemi öyrənmək üsullarına yeni yanaşmalar axtarırlar. Klassik feminizmin təsəvvürlərini rəhbər tutan ekofeministlər ətraf mühitin mühafizəçiləri mövqeyindən çıxış edirlər. Ekofeminizm söz birləşməsi, zənnimizcə, müəyyən ziddiyət təşkil edir. İlk dəfə olaraq, bu ifadəni 1974-cü ildə Fransa tədqiqatçısı Fransuaza Dyubon istifadə etmişdir: burada iki ictimai hərəkat – feminizm və təbiətin mühafizəsi ilə bağlı olan hərəkatlar ahəngdar şəkildə birləşir. Müəllif qadınları, Yer üzündə canlıların xilas olunması naminə ekoloji inqilaba çağırırdı. O, sübut etməyə çalışmışdır ki, kişilər istehsalat və qadın seksuallığı üzərində nəzarət etməklə ikili böhran yaradır: birincisi fövqəl gəlirli istehsal vasitəsi ilə, ikincisi isə əhalinin artımının süni şəkildə tənzimlənməsi yolu ilə ətraf mühiti dağıdır. Dyubonun ekofeminizmin
sonrakı inkişafına təsiri çox böyük olmuşdur. Ekofeministlərin fikrincə, məhz qadınlar dünyanı dəyişdirərək, onu yaxşılığa doğru apara bilərlər. Ekofeminizm müxtəlif ölkələrdə təxminən eyni vaxtda meydana gəlsə də ABŞ-da ekofeminizm cərəyanı ilk mərhələlərdə daha güclü inkişaf edirdi. Katolisizm nümayəndəsi vaxtı ilə teologiya ilə məşğul olmuş Meri Deli 1974-cü ildə Boston tələbələrini Dyubonun əsərləri ilə tanış etmişdir. Həmin ildə Kaliforniya universitetində “Qadın və ətraf mühit” mövzusunda konfrans keçirilmişdi. Digər teoloq Rozmazi Redforrd Rutter Kalamazo Kollecində “Qadın və ekologiya” mövzusunda mühazirə oxumuşdu, şairə Syuzan Qriffin Kaliforniya Universitetinin kənd təsərrüfatı departamentinə müraciət edərək ekofeminizmlə bağlı mühazirələr kursunun oxunmasını təklif etdi. Bütün qeyd edilən faktlar Yer üzündə ekoloji tarazlığının qorunub saxlanılmasına artan marağın təzahürüdür. Təbiət incə və kövrəkdir. Janlı aləm bütövlükdə təbiətə daxildir. Ağaclar, heyvanlar, hətta insanların özü də təbiətdir. Ekofeministlər təbiəti çox ciddi şəkildə qəbul edirlər. İnsanların əksəriyyəti nə başa düşmür, nə də, inanmır ki, təbii ekosistemlərin dağıdılması insanlara və cəmiyyətə zərər vurur. Təbiətə təzyiq nə qədər çox olsa, onun nəticələri bir o qədər ağır olur. Bunu qadınlar haqqında da demək olar. İnsanların əksəriyyəti düşünmür ki, qadınlar cəmiyyətdə nisbətən aşağı mövqe tutur. Qadın hüququ əsrlərlə tapdaq altında qalırdı. Təbiətin də sərvətləri talan olunurdu. Ekofeministlər hesab edir ki, onlar Yer kürəsinin qorunub saxlanılmasına cavabdehdir. Onların bəziləri qadın mövqeyinin aparıcı olmasına vurğulayır, bəziləri isə kişi və qadınların bərabərhüquqlu olmasına üstünlük verirlər. Bütün ekofeminist qadınların ümumi istinad nöqtəsi – dünyanın yaxşılığa doğru inkişafıdır. Ekofeminizm cins qender problematikasını ekoloci fənnlərə daxil edir, o, belə bir mühakiməyə əsaslanır ki, təbiətə istehlakçı münasibət və qadınların cəmiyyətdə sıxışdırılması bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Ekofeminizm, feminizm və yaşıllar hərəkatı elementlərinə yeni güc və qüvvə əlavə edərək onları özündə birləşdirdi. Ekofeminizm yaşıllar hərəkatından təbii aləmdə antropogen fəaliyyətin nəticələrinə qayğını, feminizmdən isə yaşadığımız cəmiyyətdə qender asimmetriyasının tənqidi ideyalarını əxz etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, yaşıllar hərəkatının nümayəndələri təqribən iki qrupa bölünür. Bir qismi texnogen yaradıcılıq fəaliyyətini rəhbər tutan cəmiyyətin ekoloji problemlərini aradan qaldırmağa qadir olduğunu (ya onlara uyğunlaşa bildiyini) düşünür. Yaşılların bu qrupu “light ejology” adlanır. Elə bir yaşıllar qrupu da var ki, insan nəslinin təbii aləmə münasibətinin əsaslı, fundamental şəkildə dəyişməsi zərurətini əsaslandırmağa çalışırlar. Onları “deep ejology” adlandırırlar. Ekofeminizm ikinci mövqeyə daha çox meyllidir. Bununla belə hətta ekofeminizm nümayəndələrinin sıralarında elə üzvlər var ki, sözləri bir-birindən keçmir. Onların əksəriyyəti, təbiətdə qadın başlanğıcının üstünlüyü faktının qəbul olunmasını arzulayır. Ekofeminizm, istər təbiətə, istərsə də cəmiyyətə qadın münasibətinin zənginliyini xüsusi olaraq qeyd edir. Ekofeministlər qadınları, sabit, dinamik şəkildə inkişaf etməkdə olan dünyanın həlledici rol oynayan qüvvəsi olduğunu hesab edirlər. Ekofeminizmdə, bütövlükdə qender tədqiqatlarında olduğu kimi, başlıca nəzəri müddəa “cins” (bioloji məna kəsb edən söz) və “qender” (sosial məna daşıyan anlayış) mənalarının fərqləndirilməsidir. Sonradan bu nəzəri fərqləndirmə qender tədqiqatların metodologiyasında əsaslı şəkildə dəyişilib və transformasiyaya uğramışdır. 1974-ci ildə Şerri Ortner “Təbii ilə mədəninin nisbəti qadınlıqla kişiliyin nəsbətinə uyğundurmu?” adlı məqaləsində geniş bir ümumiləşdirmə aparmışdır. Ortnerin başlıca fikri ondan ibarətdir ki, bütün cəmiyyətlərdə qadınların kişilərə tabe olması, qadınların təbiətə bənzədilməsindən irəli gəlir. Lakin bunu bioloji determinizm kimi qiymətləndirmək olmaz. Ortnerin fikrincə, kişilərdə qadınlar üzərində anadangəlmə hökmran olmaq, qadınlarda isə onlara tabe olmaq xüsusiyyətləri nəzərdə tutulmamışdır. Sadəcə, qadınlar hər bir mədəniyyətdə təşkil olunmanın daha aşağı səviyyəsində olan bir məfhumla eyniləşdirilir, belə məfhum isə mədəniyyətin inkişafının hər bir mərhələsində təbiət olmuşdur. Ona görə də, qadın obrazı təbiətlə mahiyyət etibarı ilə eyniyyət təşkil edən bir hadisə yox, daha çox təbiətə bənzəyənin, onu xatırladanın simvoludur. Ortner qadınların təbiətə münasibətini mədəni hal kimi dəyərləndirməyə çalışsa da, qadınların asılı vəziyyətinin izahı bioloji determinizm və essensializm (mahiyyətin axtarışı) ilə sıx əlaqədə olaraq qalır. Onun fikrincə, qadınlar, kişilərə nisbətən öz qrupu daxilində daha çox əsarət, diskomfort vəziyyətindədir. Kişilər isə, əksinə, öz bioloji rolu ilə bağlı olan qul kimi asılı olmasından qaçır, insan varlığının həqiqi mahiyyəti - mədəni həyat hüdudlarında özünü cəm etməyə çalışmasıdır. Ortner sübut edir ki, maskulin mədəniyyətində qadınların təbiətlə eyniləşdirilməsi kişilərdən asılı olmayan qeyri- şüuri, düşünülməmiş yaranan bir hal olduğu üçün, onları günahlandırmaq düzgün olmazdı.
1991-ci ilin noyabr ayında Qadınlar və Ətraf mühit üzrə Qlobal Toplantıda “Marşall Qlobal Planının” müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək üçün bütün qitələrdə yaşayan qadınları birləşdirmək cəhdi göstərilmişdir. Bu plan 1990-cı ildə 42 ölkənin hüquqşünas və siyasətçiləri tərəfindən, xüsusilə inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən inkişaf etməkdə olan ölkələrə onların təbii şəraitini saxlamaq üçün yardım edilməsi məqsədilə tərtib edilmişdir. Qadın və kişilərin qazandınları tarixi təcrübə nəticəsində qadınlar dünyanın səbəbiyyət mənalarını bütöv və intuitiv şəkildə dərk edirdi. Kişilər isə daha çox öz düşüncəsinin məntiqi, birmənalı və əqli üsullarını inkişaf etdirirdi. Bəzən bunu beyində baş verən vəzifə bölgüsünün nəticəsi olduğunu izah edirlər. Kişi statusu yüksək olan insan sivilizasiyaları olduqca məhsuldar və rəngarəng olmuş, hərçənd son zamanlar insan nəslinin yaşaması üçün təhlükə yaradacaq dərəcədə son həddlərinə çatmışlar. Qadın təcrübəsi isə cəmiyyətdə yeni meyllərin əsasını təşkil edərək, onu bioloji və ümumiyyətlə, təbiətlə bağlı olan məsələlərə diqqətin olmamasında suçlayır. Ekofeminizmin mövqeyi bu təlimdə başlıcadır. Feminizmlə bağlı keçirilən iclas və konfranslarda Coys Stivensin sözləri yazılan plakatları tez-tez görmək olur:”…Çünki qadınların işinin nə axırı var, nə əvvəli, onlar daha az maaş alır, bu iş cansıxıcı və darıxdırıcıdır, bizi işdən birinci növbədə çıxarırlar, xarici görünüşümüz gördüyümüz işdən daha vacibdir, bizi zorlayırlar, sonra da günahı üzərimizə atırlar, bizi döyürlərsə, deməli, bunun səbəbkarı özümüz olmuşuq, seksdən həzz alırıqsa, bizə nimfoman, almırıqsa, friqid adını verirlər, cəmiyyətdən uşaqlara qayğı diləyiriksə, bizə eqoist, hüquqlarımızı müdafiə edəndə isə kobud və aqressiv deyirlər, əgər bunu etmiriksə, biz adicə zəif qadın deyirlər, ərə getmək istəyəndə söyləyirlər ki, kişi ovuna çıxmışıq, istəməyəndə bizə dəli deyirlər, indiyə qədər bizim etibarlı və təhlükəsiz kontraseptivimiz yoxdur, buna görə də indiyə qədər kişilər heç bir məsuliyyət daşımır, əgər biz məsuliyyətdən qorxur, ya hamiləlikdən qaçırıqsa, bizi abort etməkdə günahlandırırlar və … bir çox digər səbəblər üzündən biz qadın hərəkatında iştirak edirik”. Qərbdə feminizm qadın seçki hüququ və abort etmək hüququ ətrafında formalaşmışdır. Feminist qadınları bəzən hətta fransız mənşəli sözlə “sufracist” adlandırırlar, tərcümədə “seçki hüququ ” kimi səslənir. Ekofeminizm, müasir bir cərəyan olaraq, öz başlıca problemini cəmiyyətlə, təbiətlə, yəni insanın yaşamasının müqəddəm şərtini təşkil edən təbii şəraitin, qarşılıqlı fəaliyyətində görür. Müasir ekofeminizm hərəkatında bir neçə başlıca istiqamət var. Məsələn, liberal ekofeminizm hesab edir ki, insanların cinsi və qender əlamətlərinə görə fərqləndirilməsini kişi və qadınların təbii, bioloji xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirilməsi müəyyən bir təhlükə yaradır. Qadınların təbiətlə əlaqələndirib bir tutulması müəyyən mənada gerilikdir. Belə yanaşmada qadınlar təbiətlə bir götürür, onların asılı vəziyyətini bu cür əsaslandırılmasının əleyhinə apardıqları mübarizənin nəticələrini sarsıdır. Bu cür mövqe baxımından qadınlar, ictimai həyatda kişilərlə bərabər rolların icrasından ədalətsiz şəkildə uzaqlaşdırılmış olur. Liberal ekofeministlər təbiətə münasibətlərin yenidən qurulması ilə, cəmiyyətdə yeni qanunların qəbul olunması ilə əlaqələndirilər. Spiritualizm üzərində qurulan ekofeminizm mədəni ekofeminizmdə aparıcı istiqamətdir. Bu cərəyanın nümayəndələri hesab edirlər ki, müdrikliyin köhnə formalardakı dəyərləri elan etməklə, qadın mənəviyyatının özünəməxsusluğunu üzə çıxara bilərlər. Bu yolla qadınları patriarxal nəzarətin altından uzaqlaşdırması və onların mövqeyinin gücləndirilməsi mümkün olacaq. 1979-cu ildə Kerol P. Krist və Judit Plaskoy “Qadın mənəviyyatının yüksəldilməsi” antoloqiyasının nəşr etdilər, burada qeyd olunur ki, feminin mənəviyyatının dörd vacib problemi var: 1. Sırf kişilərlə bağlı olan İlahi obrazı və onun dili problemi; 2. Xristianlığın mərkəzi ideyası olan ruh və bədən problemi: burada bədən – Yer üzündə qalmağın günahı, səma səltənətinə doğru yoldakı ağır zəhmətin təzahürüdür; 3. Tarixdə qadın mənəvi təcrübəsinin təsdiqlənməsi; 4. Yeni ibadətlər və inancların işləyib hazırlanması. Müəlliflərin fikrincə feminizm mənəviyyatı səmaya doğru yox, adi insani dəyərlərə istiqamətləndirilmişdir. O, qadın ilahələri şəklində mənəviyyat nümunələrinin yaradılmasını təmin edir, fiziki aləmin mənəvi tərəfini təcəssüm edir. Spirtualizmə əsaslanan ekofeminizm qadınlar ətrafında cəmlənilmiş dəyərləri (analıq, uşaqların tərbiyəsi, ailəyə qayğı) və qadın cisimlərinin alqışlanmasını özündə birləşdirir. Qadın cismaniliyi kosmologiyaya gətirilir, bu yolla qadın və kişi qüvvələri ölçülür və uzlaşdırılır. Obrazlı şəkildə desək, transendental ilahəyə qarşı immanent İlahə qoyulur. (transendental - emperik təcrübədən kənarda olan ali universal varlıqdır, immanent isə obyektin daxilində mövcud olan,
ona xas olandır). Bu cərəyan öz ilhamını köhnə, konkret reallıqlarla bağlı olan dinlər, bütpərəstlik mərasimləri, cadular, inanclardan, insan cəmiyyətinin ən erkən mərhələlərində istifadə edilən inanclar və inamlardan Avstraliya, Okeaniyada bu günə qədər qalması tayfa dinlərdə səcdə obyekti olan ilahələrdən alırdı. Spiritualizm sahəsində ixtisaslaşan ekofeminist qadınlar bir-birindən yalnız ilahənin real olduğunun, yaxud onun bir simvol şəklində yaşamasını qəbul etməkdə fərqlənirlər. Rayen Aysler (1990) yazır: «Qədim dövrlərdə dünya bütöv idi. Təbilin çalğısı torpağın qəlbinin çırpıntısına bənzəyirdi, hər bir şeydə onun gözəlliyi, sirri, heyrətamizliyi, qorxusu və dəhşəti duyulur. Bizim ayaqlarımız, müqəddəs mağaralarda təbiətin ruhlarını alqışlayaraq rəqs edir. Sonradan ibadətə, musiqiyə, mərasimə, rəqsə, oyuna, işə bölünən lap əvvəldən bütöv idi». 1992-ci ildə Kerol Krist və Judit Plaskoy “İlahənin nəsihəti” adlı kilsənin ilk Milli prezidenti olan Starhokun sözlərini sitat gətirirlər: ”Baxır mən nəyi hiss edirəm. Mən özümü zəif hiss edəndə, o, məni mühafizə edir, mənə köməklik göstərəni tapır; əgər mən özümü güclü bilsəm, onda o mənim gücümün simvoluna çevrilir. Bəzən mən onu bədənimdə dünyada bir təbii enerji kimi duyuram”. Kerol Krist qeyd edir ki, din insanların işarələrə, mərasimlərə olan ən dərin tələbatlarını ödəyir, bu işarə və rituallar həyatda yaranan müəyyən hədləri bildirən vəziyyətlərin (ölüm, şər, əzabkeşlik) öhdəsindən gəlməyə köməklik göstərir. O, mənəviyyatı qadında olan inamın vacib olduğunu qeyd edir. Bir çox feminist teoloqların ardınca Krist də 1486-cı ildə iki dominikan keşiş tərəfindən nəşr edilmiş “Əcinnələrin gürzü” əsərini təhlil edir. Keşişlər bu əsərdə belə bir fərziyyəni irəli sürür ki, əcinnələrin bütün qabiliyyətləri, onların bədənlərindəki şəhvətdən irəli gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, qadınların cismiliyi və seksuallığının qabardılması spiritik ekofeminist qadınlar üçün çox vacib idi. Məsələn, təbii hadisə olan menstruasiya, kişi inanjlarında qadağa kimi qiymətləndirilsə də, burada tam başqa məna kəsb edir, əsas rituallarda onun rolu həddindən artıq ucaldılır. Belə mövqeni açıq şəkildə təbliğ edənlər sırasında Miriam Somorsu da görmək olur. Sosialist ekofeminizmi – sosial ekofeminizmdə ən çox gözə çarpan istiqamətdir, burada iqtisadi qeyri bərabərliyin bundan irəli gələn ağalıq və tabelik münasibətləri təhlil olunur. Bu cərəyanın qadın nümayəndələri hesab edirlər ki, kişi rəvayətlərini qadın rəvayətləri ilə əvəz etsək, bu, həyatımızı sahmana sala bilməz. Jəmiyyətdə təbiət və qadının üzərində hökmranlıq meylləri yaranıbsa, cəmiyyətin özu bu halı aradan qaldırmalıdır. Sosializm və ekofeminizmi birləşdirmək cəhdinin ən davamlı nümayəndələrindən biri olan Kerolin Merçant belə bir fikri ifadə edir: ”Mədəni” feminizm qadın və təbiətin qarşılıqlı fəaliyyətinə kifayət qədər müdaxilə etməsinə baxmayaraq sosial və sosialist ekofeminizmdə sosial ədalətin bərqərar olması və inkişaf etdirilməsi, hökmranlıq etmək ideyasının əsaslı tənqidi üçün daha böyük imkanlar var. 1980- cı ildə müəllif özünə şöhrət gətirən “Təbiətin intiharı” kitabını dərc etmişdi. Burada o elmi inqilablar dövründə cəmiyyətin təbiətə münasibətini feminizm mövqeyindən tənqid atəşinə tutur. Qısa olsa da baş verən iqtisadi dəyişikliklər şəraitində sosial feminizmin məqsədlərindən də söhbət aparır. Bu məqsədləri reallaşdırmaqla faydalı əməkdə kişi və qadın potensiallarını bərabərləşdirmək və mövcud təbii ehtiyatların və məhsuldar qüvvələrin israf edilməsinə yol verən sistemə son qoymaq olar. 1992-ci ildə Kerolin Merçant “Radikal ekologiya” adlı elmi əsərini nəşr edir və burada sosialist ekofeminizmi radikal ekoloji hərəkatın tərkib hissəsi kimi təsvir edir. Bu yolla müəllif, ekofeminizm və digər feminist cərəyanları arasında oxşar və fərqli cəhətləri tədqiqi imkanlarını genişləndirir. Kerolin Merçantın fikrincə, məsələnin əsas istinad nöqtəsi əməyin cinsi əlamətə görə bölünməsidir, cəmiyyət, özünü təbiətdən fərqləndirmək, ondan ayrılmaq yolunu istehsal sisteminin təşkilində görür. Kişilər əsasən əmək alətlərinin istehsalı sahəsində fərqlənir, qadınlara isə zəhməti qiymətləndirilməyən ev işi sahəsi qalır. İstehsal fəaliyyəti sahələrinin bəziləri qadınlar tərəfindən idarə olunur, əksəriyyəti isə – kişilərin üzərinə düşür. Nəticədə bərabər halda həm kişilər, həm də qadınlar özgələşməyə məruz qalır, eynilə bu, onların əməyinin nəticələrinə aiddir. Müəllif hesab edir ki, istehsal və təkrar istehsal arasındakı dialektik münasibətləri öyrənmək üçün cəmiyyət və təbiət arasındakı qarşılıqlı münasibətləri, qadın və kişi mövqeləri baxımından çox səviyyəli struktur təhlili lazımdır. O hesab edir ki, sosialist ekofeminizm, istər essensializm, istərsə də sosial kontruktivizmin ifrat dərəcəsinə çatdırılmış hədlərindən uzaqdır. Bunu istismar sistemləri olan patriarxat və kapitalizmin qiymətləndirilməsində də müşahidə etmək olur. Kerolin Merçant hesab edir ki, ekofeminizm hərəkatında ziddiyyətli istiqamət və
cərəyanları aradan qaldırmaq lazımdır, axı bu cərəyanların maraqları üst-üstə düşür: onların ən başlıca vəzifəsi Yer üzündə həyatı qoruyub saxlamaq, onun təkrar istehsalını təmin etməkdir. Sosialist ekofeminizmin daha bir tanınmış nümayəndəsi – İnestra Kinqdir. O belə bir fikirlə razılaşa bilmir ki, qadınlar, özünün təbiətə bənzədilməsinə son qoyaraq, kişilərlə bərabər əsaslarda ictimai həyatda birləşməlidirlər. Bununla belə o, həm də qadınların ekoloji baxımdan daha həssas olmalarını (söhbət emosional həssaslıqdan, həyati instinktlərdən gedir) onların həyati məqsədlərinin sosial mənada daha konstruktiv (yəni praktiki, faydalı) olmalarını da qeyd edir. Bunu gündəlik həyatda da müşahidə etmək olur. Əsrlər boyu nəsillər davam etdikcə, ekoloji cəhətdən dağıdıcı, sosial cəhətdən isə nizamlanmamış həyatın mədəni formaları əmələ gəlmişdir. Məhz buna görə qadınlar və təbiətin əlaqələrinin xüsusiyyətlərini öyrənmək çox vacibdir. Qadın və kişilərin ictimai sahədə özünəməxsus ittifaqı həqiqətdə yenə də patriarxal prinsiplərinə əsaslanan birliyə çevrilə bilər. İnestra Kinq hesab edir ki, ”qadınlar, təbiətin mədəni qurbanlarıdır”. “Feminizm və ekologiya“ əsərində o deyir: “Elə bir vaxt gəlib çatmışdır ki, qadınlar özünü tarixin fəal, bəlkə də təkrarsız, iştirakçı olduğunu qəbul edəcək, burada işin məğzinə dərindən bələd olaraq ruh və materiya, sənət və siyasət, ağıl və intuisiya arasındakı dualizmi fəth edəcəklər. Bu rasional idrakda ümidlərin boşa çıxarmağının mümkün yollarından biridir. Bu – “ekofeminizm” layihəsidir. Başqa sözlə, Kinq hesab edir ki, qadınlar şüurlu siyasi seçim edərkən, özlərinin təbiətlə əlaqələrinə zərər vurmaya da bilərlər. Mövzunu yekunlaşdıraraq, deyə bilərik ki, tarix boyu qadınlar ictimai həyatda özünəməxsus parlaq və maraqlı iz qoyub getmişlər, lakin bu sahədə daha böyük uğurlar isə XX əsrdə qazanılmışdır. Bu gün qadınlar real fövqəl qüvvəyə çevrilmək yolundadırlar. Klassik feminizm nümayəndələri özündə kişilərlə bərabər bacarıq və qabiliyyətlərin olmasını sübut edirlər. Müasir cəmiyyətdə qadınların lider, görkəmli xadim olmaq qabiliyyəti getdikcə daha çox gözə çarpır. Ekofeminizmin siyasi nüfuzuna mane olan bir amil də var: tez-tez onu yalnız mədəni – spiritualist mənbələrlə eyniləşdirir, essensializm, romantizm və siyasi sadəlövlükdə suçlayırlar. Ekofeminizmi bəzən qadınlar və təbii aləm arasındakı bioloji asılılıqla bağlı olan bütövlüyünü əsaslandıran bir təlim kimi qiymətləndirirlər. Tənqidçilər hesab edirlər ki, belə yanaşma mürtəce xarakter daşıyır. Burada qadının ümumiləşdirilmiş “obrazı”nda qadınlar arasında fərqlər və qeyri bərabərlik nəzərə alınmır. Qadınlarda ümumi xüsusiyyətlərlə yanaşı (bu xüsusiyyətlər onların cəmiyyətdə asılı vəziyyətindən xəbər verir: asılılıq – tabeçilik, ev əməyi, seksual sahədə istismar) fərqli cəhətlər də var – onlar məzlumlar və zülmkarların müxtəlif strukturlarında təmsil olunmuşdur. Bu tənqidin çoxu Amerika Birləşmiş Ştatlarının ekofeminizminə ünvanlanmışdır. Spiritualist ekofeminizmin bəzi cəhətləri tənqidə layiqdir, məsələn, qadın cisminin romantik təsviri, qadın təcrübəsi, qadın tarixi. Lakin bu cərəyanın nümayəndələri həm də qadın uyğunluğu (identikliliyi) məsələsinin izahına müraciət etmiş, bu sahədə liberal feminizmə nisbətən daha böyük miqdarda köhnə qender stereotiplərini dağıtmağa nail olmuşdur. Spiritualist ekofeminizm radikal mədəni feminizmdən yaranaraq qərb və şərq, ağ və qara qadınlar arasında əlaqələrin əmələ gətirməsi imkanlarını əldə etmişdir. Eyni zamanda, Britaniya ekofeministi Meri Mellorun fikrincə, ekofeminizmin müxtəlif cərəyanlarının əsası, müəyyən mənada, realist xarakterli tənqid zamanı onların (cərəyanların) irəli sürdüyü arqumentlərin kompleksli xarakterinin silinib getməməsindən ibarətdir. Ekofeminizmin müxtəlif cərəyanları arasındakı fərqli cəhətlərdən oxşarları çoxdur. Fərqlər də çox vaxt bir o qədər əhəmiyyətli deyil. Ekofeminizm öz qarşısına heç də şüuru dəyişdirmək, teologiyanı yenidən yaratmaq, tarixi yenidən yazmaq kimi məqsədləri qoymur. Ekofeminist qadınların təbii aləmi xalis “susan” bir aləm deyil: mövcud olan bu aləm həm də fəal şəkildə hərəkətdə olandır. Bəşər nəsli təbii fenomenləri müxtəlif şəkildə yozub, onlara münasibəti bildirsə də, onları müstəqil şəkildə özü üçün layihələşdirə bilməz. Təbii aləm – nəinki istismara mərüz qalan bir maddi ehtiyat, pozitivist və ya obyektivist mənada interpretasiya edilə biləcək bir mövhumdur. Donna Hereueyin fikrincə, insanlar təbiətin bütün dərinliklərini kifayət qədər öyrənə bilməz, çünki bu, insan idrakının xaricindədir. Təbii aləmin təsvirində Hereuey hiyləgər – Çaqqal metaforundan (müqayisə) istifadə edir. Bu çaqqalda yumor hissi olduğu üçün insan ondan ünsiyyətdə olmağı öyrənməlidir. Təbii aləm haqqında bilik – “kəşflər yox, söhbətlərdir”. Donna Hereueyin çaqqalı nəinki şövqlə qurulan uydurmaya qarşı çıxır, o, fəal və passivin, kişililik və qadınlılığın, mənbə və istehlakçının, dərk edən və dərk olunanın dualizmini sarsıdır: məhz bu dualizmin üzərində epistemologiya (dərk etmə) və üstünlüyün təşkil edilməsi siyasəti qurulur. Donna Hereuey, iri layihənin hissəsi olan kiborq haqqında əfsanəni danışır. Burada bir-birinə
müxtəlif olan təbiət – mədəniyyət, kişi – qadın anlayışlarından söhbət gedir. Kiborq tərəfindən keçirilən transqressiya (bioloji məxluqlarda əvvəlki nəsillərdə nisbətdə bəzi əlamətlərin daha qabarıq ifadə olunması), öz növbəsində, insan və maşın, insan və heyvan, insan və təbiət, kişi və qadın arasındakı fərqlərin qismən silinməsinə səbəb olur.
Sağlam ətraf mühitin çox böyük iqtisadi, estetik və etik dəyəri var. Ətraf mühitin sağlamlığının qorunub saxlanılması, həm də onun tərkib hissələri olan ekosistemlərin, qrupların, növlərin və genetik müxtəlifliyinin qorunub saxlanılması deməkdir. Qeyd edilən hər bir ünsürdə ilkin xırda pozuntular, son nəticə etibarilə, onun tam pozulmasına gətirib çıxara bilər. Bu zaman qruplar tənəzzülə uğrayır, onların məkan hədləri kiçilir, ekosistemdə öz əhəmiyyətini itirir, son nəticədə tamam dağılır. Bu gün ekoloji böhran qender məsələlərində də özünü göstərir. Uzunmüddətli sənaye fəaliyyəti nəticəsində daha pis vəziyyətə düşmüş ekoloji şərait təbii balansa mənfi təsir göstərir. Regionlarda yanacağın, heyvanlar üçün yemin, təmiz suyun çatışmamazlığı, meşə örtüyünün azalması dünya təcrübəsində mənfi halların nümunələri kimi göstərilə bilər. Hər bir ekoloji problem əsaslı şəkildə cəmiyyətin inkişafına təsir edir, nəticədə qender tarazlığı pozulmuş olur. Respublikada ardıcıl olaraq ekoloji siyasət həyata keçirilir ki; bu siyasətin əsasını ölkənin əhalisinə göstərilən qayğı təşkil edir. Azərbaycanda ekoloji problemlərin həllinə dair siyasətin əsasını milli maraqlar təşkil edir. Belə siyasətin vacib aləti – qlobal təhlükələrə qarşı çıxmaq məqsədi ilə aparılan beynəlxalq siyasətdir; qlobal təhlükə deyiləndə ekoloji və texnogen fəlakətlər, təbii ehtiyatlardan qeyri - rasional istifadə olunması, demoqrafik proseslərin arzu edilməyən inkişafı nəzərdə tutulur. Davamlı inkişaf konsepsiyasının həyata keçirilməsi, Azərbaycanın bir çox ölkələrlə ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərində əməkdaşlığı, ekoloji - iqtisadi, elmi-texniki və ictimai- siyasi (o cümlədən qender) sahələrində problemləri geniş şəkildə əhatə edir. Azərbaycanın ekoloji siyasəti respublikanın davamlı inkişafının tərkib hissəsi olan sürətli iqtisadı artımın stimullaşdırılmasına yönəldilmişdir. Maddi rifahın yaxşılaşdırılması, öz növbəsində təbiətin mühafizəsi ilə əlaqəli olan bir çox məsələlərlə sıx bağlıdır. Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi Azərbaycanın təbii kompleksini təkrar olunmaz ekoloji sistem kimi, qəbul edir. Nazirlik rəhbərliyinin hesab etdiyi kimi prinsip etibarı ilə respublikada təbiətin qorunmasına mənfi təsir göstərən bir sıra problemlərin həllində ilə yeni yanaşma lazımdır. Azərbaycanda ətraf mühitin qorunması sahəsində Milli fəaliyyət planının müxtəlif səviyyələrində həll olunmalı əsas problemlərə aşağıdakılar aiddir: 1. sənaye müəssisələri və neft emalı ilə bağlı mühitin çirklənməsi nəticəsində yaranan ekoloji zərər;
2. istər kənd, istərsə də şəhər yerlərində suyun, xüsusilə içməli suyun keyfiyyətinin pisləşməsi, su ilə ötürülən xəstəliklərin yayılmasına gətirib çıxara bilər; 3. torpaqların şoranlaşması və eroziyası, ağır metallar və kimyəvi maddələrlə çirklənməsi nəticəsində kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqların yararsız hala düşməsi, suvarma sistemlərinin pozulması, meşə sahəsinin əsasən qərb – Ermənistanla müharibədə zərər çəkmiş – rayonlarında azalması, qorunan ərazilərdə bioloji müxtəlifliyin itməsi ilə nəticələnə biləcək vəziyyətin yaranması; 4. Xəzər dənizi səviyyəsində baş verən dəyişikliklər, antropogen amillə bağlı çirklənmə prosesi nəticəsində onun sahil ərazisinə vurulan zərər; 5. nərə balığının reproduktiv qabiliyyətinin itməsi, həddindən çox tutulması və dənizin çirklənməsi nəticəsində bərpaolunmaz səviyyədə azalma təhlükəsi; 6. təbii və mədəni irsə, turş yağışlar və təsərrüfat obyektlərin nəzarətsiz artımı kimi ətraf mühitin problemləri tərəfindən gücləndirilən bir çox texnogen xarakterli səbəblər üzündən zərərin vurulması. Qeyd edilən hər bir istiqamət olduqca vacibdir. Lakin ən çox həyəcan doğuran – demoqrafik xarakterli problemlərdir. Hal-hazırda ölkəmizin paytaxtında 2 milyona yaxın əhali yaşayır. XIX əsrin ortalarında Bakıda cəmi 7 min adam yaşayırdı. Əhalinin belə sürətlə artması bir çox çətinliklərə gətirir ki, bu da istər demoqrafik proseslərə, istərsə də bir çox sosial problemlərə öz təsirini göstərir. İş yerlərinin çatışmamazlığı mənzil ilə təmin olunması, atmosfer havasının təmizliyi və su təchizatı ilə bağlı
olan məsələlərin kəskinləşməsi, qida məhsullarının keyfiyyətinin kifayət qədər yaxşı olmaması və bir çox başqa problemlər bilavasitə və ya dolayı yolla respublikada ekoloji situasiya ilə bağlıdır. Azərbaycan üçün olduqca vacib məsələlərdən biri – respublikanın və xüsusi olaraq Bakının su ilə təchiz olunmasıdır Bakı şəhəri, Abşeronun cənubi qərbində yerləşir, yarımsəhra iqliminə malikdir, burada daimi çaylar yoxdur. Yağıntıların illik miqdarının aşağı olması və suyun böyük miq-darda buxarlanması şəraitində burada su təchizatı məsələsi həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Su kəmərləri çəkmək cəhdləri hələ 1869, 1884, 1898-ci illərdə edilmişdir, bu işi quyuları istifadə etməklə və ya dəniz suyunun saflaşdırmaq yolu ilə həyata keçirmək istəmişlər. XX əsrin əvvəllərində məşhur neft milyonçusu, xeyriyyəçi H.Z.Tağıyev tərəfindən Bakıya xarici mütəxəssislər dəvət edilmiş və yeraltı suların daha geniş istifadə olunması yolu təklif edilmişdir. 1917-ci ildə şəhərdən 187 kilometr uzaqda yerləşən Şollar düzündən çəkilən su kəməri vasitəsi ilə Bakı əhalisini su ilə təchiz etməyə başlamışlar. Abşeronda iqtisadiyyatın sürətlə inkişafı, kimya sənayesi mərkəzi olan Sumqayıtın tikilməsi Şollar- Xaçmaz artezian hövzəsindən Jeyranbatan su anbarına ikinci su kəmərinin çəkilməsinə səbəb oldu. Bu zaman Kürdən də su kəmərini çəkdilər. İndi Bakıda bir sakininin suya tələbatı gündə 750 litrə çatır. Lakın suyun çox hissəsi istehlakçıya çatmır, çünki su kəmərləri müasir tələblərə cavab vermir, təmizliyici qurğular isə yaxşı işləmir. Müasir şəraitdə ekoloji problemlərin ümumbəşəri xarakteri, siyasi sərhədlərin ekoloji şəffaflığı onunla nəticələnir ki, ekoloji ziyan vura biləcək mənbə dövlətdən kənardə yox, məhz öz ərazisində yerləşərək, öz subyektləri tərəfindən idarə olunur. Kür və Araz çaylarında yaranmış vəziyyət bu fikri təsdiqləyir. Xüsusi narahatlığı bu gün əsas su təchizatı mənbəyinə çevrilmiş Kür suyu doğurur. Kürün yuxarı axarında buraya Gürcüstanın çoxsaylı kənd və şəhərlərinin sənaye və çirkab suları axıdılır. Bu ölkənin paytaxtından da çaya külli miqdarda çirkab sular axıdılır. Respublikamızın ekoloqları müəyyən emişlər ki, Tbilisi şəhərində Kürün suyunda müxtəlif zərərli birləşmələrin faizi dəfələrlə bütün normaları aşır; bunların sırasında üzvi birləşmələr – 20 dəfə, fenol – 300, neft məhlulları – 330, xrom – 600, mis – 10, saprement bakteriyalar – 300 dəfə normadan artıqdır. Suyun çirklənməsində fəal iştirak edənlər sırasında Gürcüstanın metallurgiya mərkəzi Rustavi də qeyd edilməlidir. Azərbaycan ərazisində Kürün suları qismən Şəmkir və Mingəçevir su anbarlarında təmizlənir, buna baxmayaraq, bu su, beynəlxalq standartlara cavab vermir. Daha çox nigarançılığı Kürün sağ qolu olan Araz çayı doğurur. Onun özünə və qollarına Razdan, Çarensavan, Abovyan və Yerevan (Ermənistan) şəhərlərinin çirkab suları axıdılır. Arazın sularına atılan ağır metal tullantıları olduqca ciddi zəhərləyici xarakter daşıyır. Qeyd edilən çayların hövzələrində yaşayan və suyu gündəlikdə müxtəlif məqsədlərlə istifadə edən əhalinin (o cümlədən qadınların) sağlamlığına çox ciddi ziyan vurulur. Arazın bir çox qolları erməni şəhərlərinin radioaktiv çirkab sularını qəbul edən kollektor rolunu oynayır. Milli Monitorinq departamenti tərəfindən aparılan tədqiqat göstərilmişdir ki, buraya sənaye və çirkab suları 210 mln. m 3 həcmində axıdılır. İnkişaf etmiş ölkələrin zəngin təcrübəsindən irəli gələrək, ölkəmizin aparıcı ekoloqları Kür və Araz sularının beşmərhələli təmizləmə proqramını işləyib hazırlamışlar. Bu sudan yalnız sənayedə istifadə olunması təklif olunur. Şəhərlər və yaşayış məntəqələri üçün respublikamızın zəngin artezian sularından istifadə etmək məqsədi ilə Şollar su borusunun üçüncü xəttinin çəkilməsi nəzərdə tutulur. Respublikamızda dağ çaylarının hidroresursları kifayət qədərdir. Böyük Qafqazın cənub yamaclarının çayları xüsusi potensiala malikdir. Bu çaylar da təmiz, içməyə yararlı su ilə əhalinin təchizatı məsələsində perspektivli variant kimi öyrənilə bilər. Ekoloji ictimaiyyəti narahat edən daha bir aktual problem – Xəzər dənizi məsələsidir. Bu beş dövlətin ərazisinə aid olan təkrarolunmaz su hövzəsidir. Bütün, delimitasiya və hüquqi statusun müəyyən edilməsi məsələləri burada ekoloji tarazlığın saxlanılması baxımından həll edilməlidir. Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi tərəfindən müntəzəm olaraq keçirilən tədbirlər nəticəsində Sumqayıt akvatoriyasının (Xəzər dənizi) təbii florası bərpa edilmişdir. Lakin məsələlərin regional səviyyədə həlli heç də dənizlə bağlı olan bütün problemlərin aradan qaldıra bilməz. Xüsusi narahatlığı Türkmənistan və Qazaxıstan akvatoriyalarının vəziyyəti, yəni texnogen mənşəli çirklənmə doğurur. Xəzər hövzəsində təbii müvazinətın bərpası üzrə kompleks işlərdə qadınların da payı az deyildir. Son zamanlar sənaye obyektlərinin çoxunda təmizləyici qurğular işə salınmışdır, bu yolla atmosfer hövzəsi polyutantlardan (çirkləndirici maddələr) bir qədər də olsa təmizlənir. Lakin vacib müasir
problemlərdən biri də avtomobillərin işlənmiş qazdır. Nüfuzlu mənbələrə istinadən demək olar ki, ölkəmizdə 500 mindən çox avtomobil var, onların əksəriyyəti tələb olunan standartlara uyğun gəlmir. Atmosferə daxil olan zərərli birləşmələrlə yanaşı, səs-küyün yaradılması, yəni “səs çirklənməsi” heç də az əhəmiyyətli deyildir. Dünyanın böyük şəhərləri ilə yanaşı bu çirklənmə növü paytaxtımızdan da yan keçməyibdir. Əhali şəhərin küçələrində avtomobillərin çoxluğundan əziyyət çəkir. Bu, həm də istehsalat prosesində fəal iştirak edən qadınlara aiddir. Bununla belə ekoloji fəaliyyətdə əsaslı dəyişikliklər müşahidə olunur. Məsələn, bütün respublika ərazisində o cümlədən, Bakı, Naxçıvan, Qazax, Füzuli və s. bölgələrində monitorinq laboratoriyaları yaradılmışdır. Yalnız Bakı şəhərində Milli Monitorinq Departamenti şəhərin 27 nöqtəsində gündə üç dəfə araşdırma aparır, əldə edilən məlumat geniş ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılır. Şəhərin havasını bu və ya digər dərəcədə çirkləndirən hər bir müəssisə rəhbərinə xüsusi bülleten vasitəsi ilə xəbərdarlıq edilir. Respublikada müntəzəm şəkildə keçirilən meşə əkini problemi də xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir. Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi eroziyaya məruz qalan dağ yamaclarında payızda və yazda yeni meşə zolaqlarının yaradılmasına diqqət yetirir. Respublikamızda yarımsəhra iqlimi üstünlük təşkil etdiyini nəzərə alsaq, küləyin təsiri altında əmələ gələn eroziyanın qarşısının alınmasında meşə zolaqlarının rolunun nə dərəcədə böyük olduğunu aydın təsəvvür etmək olar. Misal olaraq, əhali üçün yeni kurort zonasının yaradılması məqsədi ilə, Jəngi adlı yeni meşə zolağının salınması nəzərdə tutulmuşdur. Dünya praktikasından məlumdur ki, meşələrin məhv edilməsi, insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərən ekoloji tənəzzülün əlaməti hesab olunur. Sağlam ətraf mühitin çox böyük iqtisadi, estetik və əxlaqi dəyərləri var. Ətraf mühitin sağlamlığının qorunub saxlanılması həm də onun bütün tərkib hissələrinin ekosistemlər, qruplar, növlər və genetik müxtəliflik yaxşı halda olması və qorunub saxlanılmasını nəzərdə tutur. Bu komponentlərin hər birində kiçik pozuntular sonradan onların tam pozulmasına gətirib çıxara bilər. Burada qruplar tənəzzülə uğrayır, məkan baxımından kiçilir, ekosistemdə öz əhəmiyyətini itirir, axırda isə tamamilə pozulur. Azərbaycanın davamlı inkişafa keçidin vəzifələrinin həlli yolunda optimal səviyyə – ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması işində iqtisadi tərəqqinin rasionallaşma amilindən və hər bir lokal qrup səviyyəsində vətəndaşların bu işə cəlb olunmasından istifadə edilməsidir. Yalnız qrup səviyyəsində lokal problemlərin xüsusiyyətləri və imkanları onun mədəni etnik və dini xüsusiyyətləri tam şəkildə nəzərə alına bilər. Təbii ehtiyatların idarə olunması ilə bağlı olan məsələlər yerli əhalinin çoxəsrlik təcrübəsi, onun adət və ənənələri, qrup daxilində ekoloji riskin paylanılması xüsusi olaraq son illərin inkişaf proqramlarında özünə daha geniş yer tapır. Respublikamızda qadınlar iqtisadi inkişaf proqramlarında getdikcə daha çox iştirak edir. Bu sahədə nailiyyətlər artıq göz qabağındadır. Elmi fəaliyyət sahəsində də qadınların rolu getdikcə artır. Müxtəlif səviyyələrdə ekoloji problemlərin nəzəri aspektlərin tədqiqində getdikcə daha çox qadın iştirak edir, müxtəlif səviyyələrdə ekoloji problemlərin həllinə çağırır. Qadınlar ekoloji cəhətdən təhlükəsiz cəmiyyətin inkişafında aparıcı rol oynamalıdırlar.
▪ Qender və ətraf mühit. ▪
İş üsulları – diskussiya. ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan Respublikasının Əsas Qanunu (Konstitusiyası). B., 2003 Azərbaycan Respublikasının “Ekoloji təhlükəsizlik haqqında” Qanunu. – B., 1999 Закон Азербайджанской Республики “Об особо охраняемых природных территориях и объектах” Б., 1999 Закон Азербайджанской Республики “Об охране окружающей среды”. – Б., 1999 Закон Азербайджанской Республики “Об охране природы и природопользовании”. – Б., 1999
Закон Азербайджанской Республики “О животном мире”. – Б., 1999 Законы об охране окружающей среды. Тексты законов. Информация из Федеративной Республики Германия. – Бонн, 2000 Ахутин А.В. Понятие “природа” в античности и Новое время. – М., 1988 Искендерова С., Касумова Е., Кондратьев С. Экофеминизм – актуальные информационные ресурсы гендерных проблем экологии. – Б., 2002 Лесной Кодекс Азербайджана. – Б., 1998
посвященной 80-летию Г.Алиева. Б., 2003 Democracy and equality between women and men. Declaration and Resolutions. – Istanbul, 1997 Environment – Sustainability – Gender Justice. German activities from Rio to Johannesburg. Berlin, Umweltbundesamt, 2004 http://www.боелл.де
Yüklə 132,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|