Mövzu 7, 8, BÖYÜk yaşda qender sosiALİzasiyasi. CİNSİn yeni psixologiyasi
Yüklə 112,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Öz cinsinin sxemi
- Davamlılıq effekti
- İllüzor korrelyasiya
- Özlüyündə reallaşan peyğəmbərliklər
- Müvəffəqiyyət / statusu norması
| MÖVZU 7, 8, 9. BÖYÜK YAŞDA QENDER SOSİALİZASİYASI. CİNSİN YENİ PSİXOLOGİYASI Məşəğələlərin planı 1. Cins-rol stereotiplərinin formalaşması və möhkəmlənməsi 2. Cins-rol stereotiplərinin psixoloji sosial funksiyaları 3. Ənənəvi qadın rolu. Ailədə rol gözləmələri. İşləyən qadının rolla bağlı münaqişəsi. 4. Ənənəvi kişi rolu. Kişi rolu ilə bağlı məhdudiyyətlər 5. «Cinsin yeni psixologiyası» nəzəriyyəsinin yaranma əsasları «Ana, axı niyə bir mahnıda deyilir ki, oğlanlar ilbizdən, balıqqulağından və yaşıl qurbağadan, qızlar isə şirnidən, ədviyyatdan və lütfkarlıqdan düzəldilib? Demək istəyirlər ki, oğlanlar lütfkar olmamalıdır?» Ken, 6 yaş Şon Bern. Qender psixologiyası.
Yaşadığımız aləm çox sayda insanla, cürbəcür əşya və müxtəlif vəziyyətlərlə doludur. Yəqin ki, aldığımız informasiyanı istisnasız şəkildə görsəydik və qəbul etsəydik, ağlımız çaşardı. Bu rəngarəng zahiri aləmi koqnitiv qəbul edilən şəklə salmaq üçün biz biz daxil olan informasiyanı ayrı-ayrı kateqoriyalara bölürük. Beləliklə, sxem adlandırılan xüsusi koqnitiv strukturlar yaranır. Həmin sxemlər daxil olan informasiyanın qəbulu, saxlanması və yenidən təkrarlanmasına təsir göəstərir. Adətən biz bir çox sosial şərait (hadisə sxemləri) üçün, bizə tanış olan insanlar (şəxsiyyətlər sxemi) üçün, qender, etnik mənsubiyyət və fəaliyyət növü əsasında eyniləşdirilən sosial qruplar (rol sxemləri) üçün hazır koqnitiv kateqoriyalara malik oluruq. Bu kateqoriyalar insanlar və şərait barəsində daxil olan informasiya üzərində aparılan işi idarə edir. Hazırda əksər sosial psixoloqlar stereotipləri sosial qrupların koqnitiv kateqoriyaları (sxemləri) kimi nəzərdən keçirir. Stereotiplər – eyniləşdirilən qrup üzəvlərinin bir-birinə bənzədiyi və həmin qrupların qavranması zamanı sxem kimi işləyən geniş yayılmış fikirlərdir. Stereotiplər həddindən artıq ümumiləşdirilmiş, qeyri-dəqiq və yeni informasiyaya rezistetnt ola bilər. Əksər tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, bizdəki sxemlərə müvafiq gələn informasiya ona müvafiq olmayandan daha tez nəzərə çarpacaq və onu qəbul edərkən, yadda saxlayarkən və bizim stereotip təsəvvürlərlə şərh edərkən daha tez yadda qalacaqdır. İnformasiya üzərində hazır sxemlər vasitəsi ilə iş aparmaq ona görə daha cəlbedicidir ki, Qərb psixoloqları Markus və Zayonsun fikrincə, o, «qənaətedici» sayılır, çünki «bütünlükdə çox mürəkkəb sosial ətrafı məna kateqoriyalarının nəzərdə saxlanan miqdarına bağlayır. Onlar informasiya azlığını əvəz etməyə və daxil olmuş infomasiya çərçivəsindən kənara çıxmağa imkan yaradır; lakin insan kateqoriyaları barədə əldə olunmuş ümumi bilik şəxsiyyətin ayrılıqda unikallığı haqda ədalətli mühakimə yürütməyə imkan vermir». Qender qavrayışa təsir göstərən mühüm sosial və koqnitiv meyardır. Amerika psixoloqu L.Teylorun apardığı tədqiqatlar (Taylor & Fiske, 1988) göstərdi ki, müəyyən şəraitdə insanlar, məsələn, sosial qrupda üzvlüyü daha nəzərə çarpacaq edən amil mövcuddursa, çox zaman qenderə görə kateqoriyalaşma aparır. Belə ki, qender stereotipinə uyğun olan paltar yaxud xarici görünüş yəqin ki, insanla bağlı informasiya üzərində iş apararkən qenderə böyük diqqət yetirilməsinə öz təsirini göstərir. Həmçinin qender o halda daha tez nəzərə çarpır ki, kişi yaxud qadın eyni bir işi yerinə yetirənlər arasında azlıq təşkil etsin. Hansısa bir işi icra edənlər arasında kişi yaxud qadın az sayda olarkən onların cinsi daha tez nəzərə çarpır. Bu isə onlara diqqəti daha çox cəlb edir və onların fəaliyyət nəticəsinin daha ciddi qiymətləndirilməsinə təsir göstərir. Əgər tədris müəssisəsində cəmi bir kişi varsa, onun cinsi ətrafdakıların diqqətindən heç zaman yayınmayacaq. Qender sxemləri öz təsirini və qarşı-qarşıya durmaq bacarığını ona görə saxlaya bilir ki, üç mənbədən güc alır. Birincisi, onlar sosial cəhətdən mükafatlandırılır və cəmiyyət bu sxemlərə riayət olunmasına məcbur etməklə əməllibaşlı təzyiq göstərir. İkincisi, adama elə gəlir ki, özünəhörməti qender eyniliyi əsasında qazanmaq olar. Üçüncüsü, bizim qender stereotiplərimiz sxem kimi hərəkt edir və informasiyanın qavranmasını elə idarə edir ki, müşahidə etdiyimiz davranış bizim gözlədiyimizə müvafiq olaraq şərh edilir. Lakin qenderdən digər insanları qavrayarkən əhəmiyyətli bir informasiya «tikəsi» kimi istifadə olunmasında fərdi fərqlər də mövcuddur. Bemə (Bem, 1981) görə, insan qender sxemindən o zaman istifadə edən
qender əsasında növlərə bölə bilsin; əks halda o qender sxemindən istifadə etməyən fərdlərə aid olajaqdır. Bemin fikrincə, kişi yaxud qadın başlanğıcına tam şəkildə mənsub olan insanları daha böyük ehtimalla qender sxemindən istifadə edən fərdlərə aid etmək olar. Cəmiyyətdə qender stereotiplərinin qaynaqlandığı bəzi amilləri diqqətinizə çatdıraq.
• Öz cinsinin sxemi (own-sex schema) (Martin & Halverson, 1997) – qenderə müvafiq gələn davranış üçün lazım olan hərəkət ssenarisi və planlarından ibarət sxemdir. Uşaqlar öz cinsini eyniləşdirə bilən kimi onlarda öz qrupunun üzvlərinə oxşamaq motivi yaranır və onlar həmin qrupda qəbul olunmuş davranış modelini daha diqqətlə müşahidə etməyə başlayır. • Davamlılıq effekti (Perseverance eggekt) (Taylor & Fiske, 1988) – şəxsiyyətin sxemə zidd olan informasiyanı yadda saxlasa belə öz stereotiplərini mütləq dəyişəcəyi demək olmadığından ibarət bir hadisədir. Sxemlərin təbiəti belədir ki, onları inkar edən dəlillə qarşılaşdığı vaxt da öz möhkəmliyini saxlayır. Çox vaxt insan onun sxemindən kənar olan fərd üçün cavab olaraq qaydadan istisna kateqoriyası yaradır. • İllüzor korrelyasiya (Illusory correlation) (Taylor & Fiske, 1988) – anlayışlar arasında əlaqə möhkəmliyinin həddindən yüksək qiymətləndirilməsi yaxud həmin əlaqəni onun ümumiyyətlə olmadığı bir yerdə müəyyən etmək cəhdidir. Qenderlə bağlı uydurulmuş yaxud şişirdilmiş əlaqə çox zaman qender və müəyyən keyfiyyətlər, vərdiş və davranış arasında görsənir. • Özlüyündə reallaşan peyğəmbərliklər (self-fulfilling prophecy) (Taylor & Fiske, 1988) - gözlənilənlərin onları təsdiq edən davranışı yaratması ilə ifadə olunan meyildir. Özlüyündə reallaşan peyğəmbərlik təhsil proqramları yaxud gələcək ixtisas seçimi ilə bağlı olarsa xüsusilə diqqəti cəlb edir. Tədqiqatlar göstərir ki, valideynlər müxtəlif cinsə aid olan övladları məktəbdə eyni qiymət alarkən və standartlaşmış test verəndə bərabər miqdarda bal toplayarkən belə uşaqların qabiliyyətini qender-fərqli şəkildə qavrayır. O cümlədən valideyn hesab edir ki, qızlar dil sahəsində, oğlanlar isə riyaziyyatdan daha güclü olmalıdır. Hətta uşaqların faktiki nailiyyətləri statistik cəhətdən nəzarətdə saxlanıldıqda belə ananın övladında riyazi bacarıq qavrayışı ilə uşağın özünün riyazi bacarığı arasında nəzərə çarpan korrelyasiya qeyd olunurdu (Eccles, 1990). Nəhayət, sonradan «özünüdərkdəki və mənimsənmiş vərdişlərdəki bu fərq kişi və qadının axtardığı və bundan ötrü lazımi kvalifikasiyaya malik olduğu iş növünə təsir edir» (Eccles, 1990). Qender psixologiyasına dair kitabların birində müəllifin fikrincə kişi və qadınların əmək haqqının qeyri-bərabər ödənişinin səbəblərini tam əks etdirən kiçik bir şəkil verilmişdi. Şəkildə büküldükləri əskinin içərisinə baxan balaca oğlanla qız təsvir olunmuşdu. Şəklin altındakı yazıda deyilirdi: «Sən demə bizim məvacibimizdəki fərqin səbəbi bu imiş!» Kişi ilə qadının əmək haqqındakı fərqin səbəbinə həsr olunan bir çox tədqiqatlar mövcuddur. Məsələn, hətta qadın əhalisinin üstünlük təşkil etdiyi məşğulluq sahələrində belə orta əmək haqqı kişi kateqoriyasına aid işçilərdə olduğundan aşağıdır. Beləliklə, BMT məlumatına əsasən, Azərbaycanda əməkdaşların 81 faizinin qadınlar olduğu səhiyyə sahəsində orta əmək haqqı kişilərin əmək haqqının 61 faizini təşkil edir. İşçilərin 65 faizinin qadın olduğu təhsil sahəsində orta əmək haqqı kişilərin məvacibinin 79 faizini təşkil edir (Human Development Report, 2000). Avropa mənşəli amerikan qadınlar il ərzində tam iş həftəsi çalışaraq Avropa mənşəli amerikan kişilərin qazandığının 68 faizini qazanırlar. Afroamerikan qadınların əmək haqqı isə daha da aşağıdır və ağdərili kişilərin məvacibinin 61, ağdərili qadınların məvacibinin isə 90 faizini təşkil edir. Latın-amerikalı qadınlar ağ kişilərin 53, ağdərili qadınların isə 78 faizi qədər məvacib alır. Kişi və qadınların məvacibi arasındakı fərqin iki geniş yayılmış izahı mövcuddur: birincisi, qadınların məvacibi ona görə aşağıdır ki, onlar özləri azödənişli işi seçirlər; ikincisi, qadınların təcrübəsi və kvalifikasiyası lazımınca olmadığı üçün bir işçi kimi daha az qiymətləndirilir. Belə ehtimal da mövcuddur ki, qadınlara onlar az qazanca razı olduğu üçün daha aşağı maaş verilir. Bu izahlardan hər birini ayrılıqda nəzərdən keçirək. Ənənəvi olaraq qadın əsasən «qadına aid» hesab olunan və ənənəvi olaraq «kişi» işi sayılan işdən daha az ödəniş verildiyi işlə məşğul olur. Kompensasiya fərqləri əsasında izah nəzərdə tutur ki, qadınlar az ödənişli olsa da, əvəzində daha yüksək əmək şəraiti, daha yaxşı sosial iqlimi, başqalarına yardım etmək imkanı, daha çevik iş qrafiki yaxud daha çevik işi olan fəaliyyətə üstünlük verir. İşçi qüvvəsi cinsi əlamətə görə bölünür, yəni ixtisasların əksəriyyəti əsasən bu və ya digər cinsə məxsus olur. Məsələn, hamıya məlumdur ki, katibələrin 90 faizi qadın olur. Belə ki, Azərbaycanda mədəniyyət, tibb, təhsil və sosial müdafiə sahələrində çalışanların 60 faizini qadınlar təşkil edir. Ən yüksək siyasi və inzibati dövrələrdə isə qadınlar çox seyrək təmsil olunmuşdur. Siyasi və inzibati sahələrdə qadınların sayı cəmi 30 faizdir, lakin həmin 30 faizdən əksəriyyəti ən aşağı mövqelərdə çalışır. Parlament üzvləri arasında qadınlar 12 faiz, nazir vəzifəsində isə 9 faiz təşkil edir; 9 faiz bölgə inzibati orqanların başçısı vəzifəsini yerinə yetirir. Hüquq sistemindəki Azərbaycan qadınlarının cəmi 15,4 faizi qulluqçu vəzifəsində və yalnız 11 faiz isə səfir və konsul kürsüsünü tutur. Nazirlər Kabinetində qadınlar əsasən katibə və texniki işçilərdir ki, orada işləyənlərin 83 faizini təşkil edir (Azerbaijan Human Development Report, 2000). Doğrudan da qadınlar ənənəvi olaraq kişilərə aid sayılan işlərdə çox seyrək şəkildə çalışır; və «qadın» işində məvacibin aşağı olması da doğrudur. Bu o deməkdirmi ki, qadınlar bu cür işi yüksəködənişli «kişi» işindən ona görə üstün sayır ki, onlar qadın üçün daha xoşagəlimlidir və paralel funksiyaların yerinə yetirilməsinə daha müvafiqdir? Statistik məlumatlara əsasən, bu heç də belə deyil. «Qadın» işində nə daha çevik qrafik, nə daha az gərginlik nə də valideyn vəzifəsini yerinə yetirməyə yardım edən başqa bir şey nəzərdə tutulmur. Əslində Qlassın və Kamaricin söylədikləri kimi, əksinədir: hansısa bir ixtisas sahəsində qadınların çox sayda cəmlənməsi həmin işdəki daha az çevikliklə, müdiriyyətin daha dəqiq nəzarəti ilə və işin yerinə yetirilməsi ilə bağlı üsul və müddət seçimindəki daha məhdud müstəqilliklə müşaiyət olunur. ABŞ-da aparılmış 1600 ixtisasın təhlili (Glass & Camarigg, 1992) göstərir ki, «kişi» işindən fərqli olaraq, «qadın» işi başqa, amma heç də daha yüngül olmayan iş şəraiti ilə səciyyələnir. «Qadın» ixtisasları daha çətin müştərilərlə işi, başqalarından qalan çirkli işi, mexaniki şəkildə təkrar olunan və daha az avtonomluğa malik işi (öz işini özünün idarə etmək hüququnun olmaması) nəzərdə tutur. Üstəgəl həmin təhlildən məlum olur ki, xoşagəlməz iş şəraiti həm «kişi», həm də «qadın» fəaliyyət sahələrində məvacibə neqativ təsir göstərir, çünki həmin xoşəgəlməz iş bir qayda olaraq daha aşağı sosial
statusa malik olan və pis iş şəraiti əvəzində maaşın artırılmasını tələb edə bilməyən insanlar tərəfindən yerinə yetirilir. «Kompensasiya fərqləri» konsepsiyası qadınların azödənişli işi seçdiyini ehtimal edir. Məsələ burasındadır ki, qadının «kişi» işinə gedən yolda qarşısına bir çox maneələr qoyulur. Buraya qadının malik olmadığı xarakteristika və professional hazırlıq vəzifələri üçün əhəmiyyəti olmayan tələblər və kişi kollektivində işləyən qadını müşaiyət edən özünə inamsızlıq və əsəbi şərait daxildir. Araşdırmalar göstərir ki, qadını onun üçün qeyri-ənənəvi olan işə həmin kvalifikasiyada malik kişidən daha seyrək götürürlər. Qlik və başqaları (Glick, 1991) müəyyən etmişlər ki, işə götürərkən ayrı-seçkilik həm qadın ənənəvi «kişi» işinə qəbul olunmaq istəyəndə, həm də kişi ənənəvi «qadın» işinə düzəlmək istəyəndə baş verir. Onlar güman edir ki, işə götürənlər çox vaxt namizədin bacarığı barədə özlərinin həmin ixtisasda məhz kişi yaxud qadının lazımi keyfiyyətlərə malik olması zənninə əsaslanaraq bu fərziyyəni təsdiq edir. Eyni zamanda sosioloqlar hesab edir ki, əgər sahibkar namizədin lazımi keyfiyyətlərə malik olduğunu dəqiq bilirsə, o, özünün ayrı-seçkilik meylini dəf etməyə qabildir. Problem ondadır ki, qadınlar çox vaxt məhz həmin namizədin onun stereotiplərinə uyğun gəlmədiyinə sahibkarı inandıracaq müvafiq təcrübəyə malik olmur. Üstəlik də əgər qadın bundan qabaq artıq ayrı-seçkiliyə məruz qalmışdırsa, sonradan da bunun olacağını gözləyir və öz hüququnu müdafiə etməkdə çətinlik çəkir. Lakin qadınların əksəriyyəti ənənəvi «kişi» işinə düzəlməyi heç istəmir və ya buna cəhd etmir. Qadınlar özünü onlara daha yaxın olan və onların daha yaxşı bildiyi «qadın» işində daha yaxşı hiss edir. Statistik tədqiqatlar (Prost & Fiore, 1990) da göstərir ki, əgər qadın «qadına aid olmayan» işlə məşğul olarsa insanlarla münasibətindən neqativ nəticələr gözləyir; çünki həm kişi, həm də qadın hesab edir ki, «kişi» sənəti qadını romantik şərəfdən məhrum edir və onun cəlbediciliyini azaldır. Ola bilər ki, qadın onu iş yerində gözləyə biləcək xoşagəlməz psixoloji şəraiti qabaqcadan hiss etdiyi üçün «kişi» işindən qaçır. Yoder və Aniakudo (Yoder & Anicuado, 1994) kişi kollektivində qadını çox vaxt müşaiyət edən «sərin iş iqlimini» təsvir etmişlər: onlara fikir verilmir, onların professional keyfiyyətləri aşağı qiymətləndirilir, səhvləri isə şişirdilir, onlara münasibətdə ikili standart tətbiq edilir, onlar hər addımda arzuolunmaz seksual şərhə yaxud tam biganəliyə məruz qalır, bəzən hətta lazımi avadanlığa yaxın düşə bilmirlər. Digər tədqiqatçılar işçinin fəaliyyətinə qiymət verilərkən xurafatın təsiri ilə bağlı məlumatlara müraciət edir. Robins və De Nizi (Robins & Denisi, 1993) işinə qiymət verilənin fəaliyyətinin onun ənənəvi qender roluna müvafiq olmasını və həm də qiymət verənin öz mühakimələrində ayrı-seçkiliyə nə dərəcədə meyilli olmasını vacib amil hesab edir. Tarla şəraitində aparılan və real işçiləri və onların rəislərini araşdıran tədqiqatlar göstərir ki, qiymət meyarları subyektiv, informasiya isə minimaldırsa, qadın ənənəvi olaraq kişiyə aid işi yerinə yetirirsə və rəhbər vəzifəyə namizədlər müqayisə edilərkən doğrudan da qabaqcadan yanlış qənaətə yol verilir. Kişi və qadınların müxtəlif xidmət sahələrində bölünməsində qeyri-müvafiqliyi izah edən geniş yayılmış fikirlərdən biri də insan kapitalının qiymətləndirilmə prinsipinə əsaslanır. Bu prinsipə əsasən, fərdin öz işinin əvəzində aldığı mükaafat onun təhsilə və professional hazırlığa qoyduğu sərmayədən asılı olur. Hesab olunur ki, qadınlar daha az qazanır ona görə ki, onların bacarığı daha azdır, onlar daha aşağı təhsil almışlar yaxud daha az təcrübəyə malikdirlər və nəticədə daha aşağı qiymətə malik işçidirlər. Azərbaycan cəmiyyətinin nümunəsində həmin qeyri-mütənasibliyi göstərmək mümkündür. Dövlət Statistika Komissiyasının 2000-ci ildə apardığı sorğuya əsasən, tibb fakultəsi tələbələrinin 94,8 faizi, pedaqoji fakultədə 95,6 və iqtisadiyyat fakultələrinin 50 faizini qızlar təşkil edir. Bundan başqa, akademiklərin 97 faizi kişi cinsinin nümayəndələri və müvafiq olaraq yalnız 3 faizi qadınlardır; 85 faiz kişi elmlər doktoruna qarşı – 15 faiz qadın elmlər doktorudur; kişi cinsinə aid 75 faiz aspiranta qarşı 25 faiz
qadın cinsinin nümayəndəsidir (State Statistical Committee of Azerbaijan Republic, 2000)
Qadınlar az maaş alır ona görə ki, onlar az alacaqlarını gözləyir. Ehtimal var ki, qadın kişidən az məvacib alacağını qabaqcadan gözləyir. Əgər qadın az alacağını əvvəlcədən gözləyirsə, demək ona həmin kvalifikasiyalı kişi ilə müqayisədə daha az maaş da təklif olunacaq. Təcrübələrdən birində müəyyən edilmişdi ki, sahibkar rolunda çıxış edən iştirakçılar iş yerinə iddia edən namizədlərə onların gözlədiyi maaşı təyin edirdilər: kim az maaş gözləyirdisə, ona daha yüksək məvacib iddiasında olan həmin kvalifikasiyalı işçi ilə müqayisədə daha aşağı maaş təklif olunurdu. Belə məlum oldu ki, hətta kişi və qadınların daha yüksək maaş iddiasında olduğunu bilmədikləri şəraitdə belə qadınlar daha aşağı məvacib tələb edirdi (Jackson, 1992). Meycor və Forsi (Major & Forcey, 1993) yenicə karyera qurmağa hazırlaşan cavanlar arasında sorğu keçirərək aydın etmişdilər ki, qızlar özlərini oğlanların almaq istədiyi məvacibdən daha az əmək haqqına layiq hesab edir. Biznes sahəsində ixtisaslaşan ali təhsil müəssisələri tələbələri arasında da gələcək məvaciblə bağlı mühüm fərq müşahidə olunur. Jekson və onun həmkarları (Jackson, 1992) aşkar etdilər ki, gələcək fəaliyyətin sahəsindən asılı olmayaraq kollecin yuxarı kursunda təhsil alan tələbə qızlar sinif yoldaşları olan oğlanlarla müqayisədə gələcək qazancları ilə əlaqədar daha az məbləğə iddiaçıdır, halbuki bir qayda olaraq qızlar oğlanlardan daha yaxşı oxuyur. Aldığımız məvacibin nə dərəcədə müvafiq olduğu məsələsini həll etmək üçün biz adətən özümüzü başqaları ilə müqayisə edirik. Ədalət nəzəriyyəsinin mahiyyəti elə bundan ibarətdir. İlkin olaraq insan münasibətləri nəzəriyyəsi adlanan bu nəzəriyyə insanların işə çəkdiyi zəhmətin və bundan əldə etdiyi qazancın başqalarının zəhmətinə və qazancına bərabər olmasını istəməyindən ibarətdir. İşə aid etsək bu o deməkdir ki, nəsə bir zəhmət çəkir (vaxtımızı, enerjimizi, kvalifikasiyamızı və s.) və bunun əvəzində nəsə də (maaş, vəzifə pilləsi ilə irəliləyiş və s.) qazanırıq. Aldığımızın çəkdiyimizə nə dərəcədə müvafiq olmasını həll etmək üçün biz «müqayisə qrupu» adlanan insan kateqoriyasının nə çəkdiyi və nə aldığı ilə uzlaşmasını müşahidə edirik. Və bizim özümüzü razı yaxud narazı hiss etməyimiz özümüzü kiminlə müqayisə etməyimizdən çox güclü dərəcədə asılı olur. Nisbi mağmunluq nəzəriyyəsi bənzər ideyalara əsaslanır. O hesab edir ki, mağmunluq və küskünlük hissi təkcə obyektiv faktlar yaxud hadisələr üzündən yaranmır, bu güclü şəkildə bizim özümüzü müqayisə etdiyimiz qrup yaxud şəxsə nisbətən nə dərəcədə «mağmun» hiss etməyimizdən asılı olur. Tədqiqatlar göstərir ki, adətən qadınlar kişilərdən müqayisə obyekti olaraq istifadə etmir (Chessier & Goodman, 1997). Bunun əvəzində onlar özlərini başqa qadınlarla müqayisə edir və qadının iş yerindəki zəhməti və qazancı digər qadınların zəhmətinə və qazıncına təxminən uyğundursa, o hesab edir ki, ədalətə riayət olunur. Ədalət nəzəriyəsinə əsasən, əgər siz ödənişdə ədalətsizlik gördünüzsə (yəni siz müqayisə qrupunuza mənsub olanlarla müqayisədə daha az kompensasiya alırsınızsa) sizdə ədaləti bərpa etmək meyli yaranır. Adətən kişilərin nə zəhmət çəkdiyi və nə aldığı ilə özünün çəkdiyi zəhmət və qazancı arasında qeyri-müvafiqlik tapan qadın üçün onun ruhi müvazinətini bərpa etməkdən ötrü bir neçə üsul mövcuddur. O, işdən çıxarsa və daha az zəhmət çəkərsə (yəni daha az işləsə) qeyri-bərabərliyi aradan qaldıra bilər, lakin bu qeyri-realdır. O, müqayisə qrupunu özünün vəziyyəti ilə müqayisədə daha ədalətsiz (məsələn, özünü yalnız qadınlarla müqayisə edərək) görünən başqa bir qrupla əvəz edərək özü üçün zahiri ədalət görünüşü yarada bilər. Daha bir mümkün yol – ədalətsizliyi rasional şəkildə əsaslandırmaqdır («Ola bilsin mən onun qədər yaxşı işləmirəm»; «Yəqin ki, onun təcrübəsi məndən daha çoxdur»). Karyera etmək istəyən qadınlar çox vaxt «şüşə tavan» hadisəsi ilə üzləşir. Bu metafora təşkilatlarda sanki qadının ondan o yana yüksələ bilmədiyi gözəgörünməz tavanın olması faktını ifadə edir. Bu termin ilk dəfə ABŞ Əmək naziri Linn Martin tərəfindən təklif olunmuşdu və təşkilatların daxilində «şüşə tavan»ı kvalifikasiyalı işçilərin vəzifə pilləsi ilə irəliləməsinə və öz təşkilatlarında rəhbər vəzifə tutmasına imkan verməyən süni maneə kimi izah edirdi və kvalifikasiyalı qadın və azlıq nümayəndələri çox vaxt həmin tavanın altında qalaraq oradan digərlərinin vəzifə pilləsi ilə necə irəlilədiyini müşahidə edirdi» (Ministerstvo truda SŞA, 1991, r.1). Bir vaxt vardı ki, psixoloqlar qadının onu rəhbər vəzifə üçün yararsız edən şəxsi cizgilərə və şablon davranışa malik olduğu və məhz buna görə də yüksək vəzifələrdə qadınların az olması fikrinə tərəfdar çıxırdılar. Məsələn, Horner 1969-cu ildə kitablarından birində yazır ki, qadınlar işdəki uğurundan qorxur, çünki xidməti vəzifədəki nailiyyətləri qadınlıqla qeyri- mütənasib hesab edir. Amma 70-ci illərin ortası – 80-ci illərin əvvəlində sosial psixoloqlara və sosioloqlara aydın oldu ki, qadının hökmünün aşağı olmasını onun şəxsi keyfiyyətlərinə yazan yanaşma vasitəsi ilə kişi və qadının hökmündəki böyük fərqi izah etmək mümkün deyil. Qadının lider rolu və rəhbər iş üçün yararsız hesab olunmasının səbəbi yəqin ki, onun cəmiyyətdə hökm sürən stereotiplər əsasında qəbul olunmasıdır. Morrison və fon Qlinovun (Morrison & Von Glinov, 1990) bir yerə topladığı bir neçə tədqiqatla bağlı məlumatdan aydın olur ki, qadını lider rolu üçün yararsız şəkildə təsvir edən qender stereotipləri cəmiyyətdə o qədər güclüdür ki, qadın karyerası ilə bağlı qərar qəbul edilərkən və kadr seçilərkən bunun əksini bildirən şəhadətlər heç nəzərə alınmır. Bizim şüurumuzda qadın obrazı rəhbər rolu üçün yox, başqa keyfiyyətlər tələb edən ənənəvi qadın rolu üstünlük təşkil etdiyi üçün biz qadında rəhbər işə yararlı insan görməkdə çətinlik çəkirik. Sonra Şeyn və Müller (Schein & Mueller, 1992) Birləşmiş Ştatlarda, Almaniyada və Böyük Britaniyada kişilərin bu stereotiplərə eyni səviyyədə riayət etdiyinin şahidi oldular. Onlar həmçinin aşkar etdilər ki, alman qadınlar da alman kişilərindən az olmayaraq rəhbər vəzifəni «kişi» işi hesab edir; Böyük Britaniyanın qadınları da rəhbər vəzifələri kişiyə aid edir. amma alman qadınları qədər də yox; amerikalı qadınlar isə hər iki cinsin işə rəhbərlik üçün vacib olan keyfiyyətlərə eyni dərəcədə malik olduğunu hesab edir. Məsələn, bir çox insanlar qadının emosional və qətiyyətsiz (lider üçün olduqca xoşagəlməz kefiyyət) olması fikrinə tərəfdar çıxır. Biznes sahəsində ixtisaslaşan tələbələr qadın rəhbərə yumşaq xasiyyət, insanlara qarşı diqqətcillik və asılılıq kimi cəhətlər aid edir (Frank, 1998); digərləri isə göstərir ki, bu cəhətlər pis rəhbər obrazı ilə eyniləşdirilir. Əksinə, sərt və yarışqan rəhbərlik tərzi kişilərə xas sayılır. Kann və Ziqfrid (Cann & Siegrried, 2000) bəzi tədqiqatlara əsaslanaraq təsdiq edir ki, «yaxşı menecer» və «tipik kişi» stereotipləri bir çox halda üst-üstə düşür. Onlar göstərir ki, bu zaman misalların və nəzəri tədqiqatların əksəriyyəti yaxşı liderin məqsədə doğru gedən, insanlarla ünsiyyət qurmağı bacaran olmasını və onlara layiqincə qiymət verə bilməsini (tipik qadın keyfiyyətləri) təsdiq edir. Alimlər aşkar etmişdir ki, uğur qazanan liderin davranışına ilk növbədə qadın davranışı üçün səciyyəvi olan əlamətlər də daxildir. Onlar bu nəticəyə gəldi ki, lider kişi stereotipi liderin rolunu daraldır və rəhbərin müvəffəqiyyətli fəaliyyəti üçün mühüm olan bir çox keyfiyyətləri nəzərə almır. Şeyn və onun həmkarları yazır ki, menecer hazırlayan universitetlərin tədris proqramları yaxşı rəhbər üçün hansı kefiyyətlərin vacib olmasına diqqəti artırmalıdır. Qadının ev və ailə ilə bağlı vəzifəsi də ona vəzifə pilləsi ilə yüksəlməyə mane olur. Ola bilsin ki, qadının evdəki vəzifələri onun vəzifə pilləsi ilə irəliləməsindən ötrü işinə əlavə güc sərf etməsi üçün imkan yaratmır. Ehtimal ki, qadın üçün rəhbər olmaq çətindir, çünki o axşamlar işdə qalaraq bazar günləri də işləyə bilməz, çünki uşaqlara qayğı onun vaxtını çox alır. Ola bilsin ki, o bilərəkdən daha aşağı karyera perspektivi olan işi seçir ki, bu, evdə onun üçün böyük problem yaratmasın (bu ehtimal sosial psixologiyada şəxsi seçim hipotezi adını almışdır). Bu mövzuya dair aparılmış tədqiqatlar ərləri ilə müqayisədə işləyən qadınların ev və ailə, uşaqla bağlı məsuliyyətin əsas hissəsini öz üzərinə götürməsinə şübhə yeri qoymur. (Bilar & Lichter, 1999). Bəzi qadınlar üçün bu, doğrudan da onların işə əlavə vaxt itirməsi və ezamiyyələrə getməsi (bunsuz vəzifə pilləsi ilə yüksəlmək mümkün deyildir) üçün səbəb deyildir. Valdets və Gütek (Valdez & Gutek, 1997) 827 nəfər işləyən qadını müqayisə edərək aşkar etmişlər ki, qadın rəhbərlər arasında rəhbər vəzifə tutmayan qadınlarla müqayisədə ailəsiz olanlar daha çoxdur. Onlar həm də görmüşlər ki, həmin işlə məşğul olan qadınların arasında övladı olmayan çox olduqca, üç və daha artıq uşağı olanların sayı daha aşağı olur.
Qender münasibətləri sosial normaların insanlar tərəfindən necə mənimsənməsinə və onların davranışına necə təsir göstərməsinə parlaq misaldır. Lakin sosial psixoloqların marağına səbəb olan bu deyil. Onların əksəriyyəti hesab edir ki, ənənəvi qender rolları şəxsiyyətin inkişafını çərçivəyə salır və sosial bərabərsizliyə aparır. İnsanlar çox zaman sual verir: «Kişi və qadının rolları müxtəlifdir, amma onlar bərabərdir – bunu dəyişdirmək nəyə gərəkdir?». Onlar hesab edir ki, ənənəvi kişi və qadın rolları bir-birini tamamlayır və kişi ilə qadın arasındakı bioloji fərqə əsaslanmışdır. Bizim dövrümüzdə ənənəvi qadın rolunun qoyduğu mühüm məhdudiyyətlərdən biri də odur ki, işləyən qadın ev qayğılarını və uşaqlarla bağlı məsuliyyəti öz üzərində daşıyır. Evdən kənarda iş gününü başa çatdıran qadın evə gələndən sonra ikinci iş gününə başlayır. Bu «ikinci iş günü» kişi və qadınlarda «istirahət vaxtındakı qırılma»nın səbəbini təşkil edir (Chochild, 1989). Tədqiqatlar kişilərin son 10 il ərzində təsərrüfata sərf etdiyi vaxtın əhəmiyyətli dərəcədə artdığını göstərsə də, işləyən qadın əvvəlki kimi orta hesabla ev işinin 69 faizini özü yerinə yetirir (Berardo, 1997). Qadının işə sərf etdiyi vaxtın artması onun evdəki vəzifəsinin azacıq dərəcədə ixtisar olunmasına gətirsə də, uşaqlarla bağlı sərf olunan (uşaqların məktəbə hazırlanması, həkimə baş çəkmək və s.) vaxtın həcmi tamamilə dəyişməz olaraq qalır. ABŞ-da 3000 ailədə aparılan tədqiqatdan istifadə edən Bler və Lixter bu nəticəyə gəlmişlər ki, qadınlar evdə orta hesabla kişilərdən iki dəfə çox iş görür (həftədə 33 saat – 14 saata qarşı). Blerin, Lixterin və Hünterin araşdırmalarında da ğəsdiq olunur ki, ev işi sırf «cinsi mənsubiyyət»ə görə bölünür, özü də «qadın» işləri – bir qayda olaraq, hər gün, müəyyən saatlarda yerinə yetirilməli olan işdir (yemək hazırlamaq yaxud qab yumaq), «kişi» işi isə (bağçada iş görmək, evdə nəyisə təmir etmək) vaxtını daha azad bölüşdürməyə imkan verir (Bliar, 1991) (Gunter, 1990). İşlə həddindən çox məşğul olmaq ənənəvi qadın roluna uyğun gəlmir, buna görə də işləyən qadın çox zaman narahatçılıq keçirir və özünü günahkar hiss edir. Ola bilsin ki, bu hisslər, həmçinin rəhbər işin ağırlığı ilə birlikdə qadının öz üzərində çəkməli olduğu dağ boyda ev və ailə qayğıları bir çox qadınları karyerasını inkişaf etdirməkdən ötrü bütün bu ziddiyyətləri minimuma endirən yollar (buna çox zaman «ana yolları» deyilir) axtarmağa məcbur edir. Nə qədər gülməli görsənsə də, qadın karyerası üçün minus sayılan ailənin mövcudluğu faktı kişi üçün plyus sayılır. Bizlərdən bir çoxumuz o etiqadla böyümüşük ki, qadının yeri oğacın başındadır. İlk baxışda bu nə qədər yaxşı görünsə də (hər gün işə getmək lazım gəlmir) bütün gününün evdə keçirən qadının az işlədiyini söyləmək yanlış olardı. Əslində ortastatistik ev xanımı ev işlərinə həftədə 48 saatdan 70 saata qədər vaxt sərf edir (Hide, 1992). Üstəlik də ödənişli iş insanın tək iqtisadi deyil, həm də hörmətə, stimula ehtiyac kimi bir çox sosial problemlərini həll edir. Bütün gününü evdə keçirən insanın bu tələbatlarını ödəməsi çox mürəkkəb məsələdir. 1963-cü ildə Betti Fridanın «Qadının xüsusi istedadı» (The Feminine Mystique) kitabı çapdan çıxdı. Fridan «qadının xüsusi istedadı» sözbirləşməsindən istifadə etməklə qeyd edirdi ki, şəhərkənarında yaşayan amerikan ev xanımının sosial cəhətdən təminatlı və uğurlu qadın olması ilə bağlı təsəvvür həmişə düzgün deyildir. Fridan qeyd edir ki, çətinlik bir çox qadınların həyatdan narazı olduğu və bundan sıxıntı çəkməsindən ibarətdir, axı onlar bəxtinin nə qədər gətirdiyini hiss etməli olduqlarını bilirlər. «Ailə ocağının mühafizəçiləri» ilə apardığı söhbətdən Fridan aydın etdi ki, arzusu yalnız həyat yoldaşı və ana olmaq olan qadınlar belə həyatından narazılıq hiss edir. Onun əldə etdiyi məlumatlara görə, əsas problem qadının başqalarının ehtiyacına xidmət etməsindən, öz şəxsiyyətinə isə malik ola bilməməsindədir. Bəli, onların oynadığı rol vacibdir, çünki onların uşaqlarına və ərinə həyatda nəyəsə nail olmağa imkan verir; amma başqalarında yaşamaq heç də sənin özünün yaşaması demək deyildir. Buna baxmayaraq hesab edilir ki, elə bu qadınlara xas olan «xüsusi istedad», qadın varlığının zirvəsidir. Fridanın sözlərinə görə, «ailə ocağının mühafizəçisi» rolu ilə bağlı başqa bir problem ondan ibarətdir ki, ev xanımı «bortdan atılan» kimi insanların həyatındakı ən mühüm hadisələrdən kənarda qalır və özünü mükəmməl insan hesab edə bilmir. «Sevgi, uşaqlar və ev – yaxşı şeydir, amma qadın üçün yazılan sözlərin əksəriyyətində belə deyilsə də, bu heç də bütün dünya demək deyildir» (Friedan, 1963, p.67). Fridanın kitabı 39 il əvvəl çap olunmuşdur, amma müəyyən dərəcədə «qadının xüsusi istedadı» barədə təsəvvür və bununla bağlı olan problemlər bu gün də yaşamaqda davam edir. Azərbaycanlı ailəsində qıza öyrədirlər ki. o özünü layiqli aparmalı, yaxşı davranış tərzinə malik olmalı, hər şeylə razılaşmalı, mehriban olmalıdır, çünki məhz qız ənənə və etik normaların daşıyıcısıdır. Qızların asılılığı, qeyri-müstəqilliyi həvəsləndirilir, amma oğlanda isə müstəqillik və məqsədə doğru irəliləmək, güclü iradə, iddiaçılıq rəğbətlə qarşılanır; təcavüzkarlığa və emosiyalarını boğmamağa ijazə verilir. Adətən ənənəvi Azərbaycanlı ailəsində ana qızı oğlandan daha çox nəzarətdə saxlayır. 2000-ci ildə aparılmış sosioloji sorğu gənc qız və oğlanlarla bağlı prioritetləri aydın şəkildə əks etdirir (Gender and Economy, 2000). «Sizin üçün həyatda ən vacib olan nədir?» sualına qızların 53 faizi - «ailə və uşaqlar», 18 faizi – «maddi firavanlıq», 19 faizi – «sevgi», 5 faizi – «iş və təhsil», 3 faizi – «ictimai tədbirlər» və 2 faizi – «istirahət» cavabını vermişdir. Yeganə rolu ev xanımı olan bir çox qadının keçirdiyi frustrasiya üçün 1997-ci ildə Tavris xüsusi – ev sahibəsi sindromu (housewife syndrome) – adlanan termin icad etmişdi (Tavris & Offir, 1997). Ferri (Feree, 1980) qeyd edirdi ki, ev xanımları çox vaxt öz sosial izolyasiyasını hiss edir. O hesab adirdi ki, hərəkət azadlığının məhdudluğu, şəhərdən kənardakı həyat, ətrafda işləyən qadınların olması və kiçikyaşlı uşaqların müntəzəm diqqət tələb etməsi kimi amillər həmin hissi daha da gücləndirir. İstehsalatda işləyən qadınların sayının artması evdə qalanların bayramvari və qayğısız həyat keçirdiyi barədə cəmiyyətdə geniş yayılmış təsəvvürü möhkəmləndirir və ev işlərinin bu cür aşağı qiymətləndirilməsi ev xanımlarının həyatdan narazılığını daşa da artırır. Yəqin ki, buna görə də bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, ev xanımlarının özünüqiyməti işləyən qadınlarla müqayisədə daha aşağıdır. Bəzi tədqiqatlarda hətta evdə oturan qadının depressiyaya istehsalatda işləyənlərdən daha çox uğraması təsdiq olunur. Qouv (Goav, 1992) ehtimal edirdi ki, ev xanımları depressiyaya daha çox uğrayır, çünki onların işi daha yeknəsəngdir və az qiymətləndirilir, razılıq mənbəyi isə yalnız birdir. Krouz (Krause, 1995) hesab edir ki, nə vaxtsa qadın rolunu qeyri-ənənəvi başa düşən, lakin ənənəvi dünyagörüşə malik kişiyə ərə gedən ev xanımları öz rolundan daha çox narazıdır və həmişə ənənəvi etiqada malik olanlardan daha etz depressiyaya uğrayır. Perri-Censkins (Perry-Cenkins, 1992) qadının evdəki vəzifəsi və işindən razılığı ilə onun bu rola verdiyi qiymət arasında birbaşa asılılığın olduğunu söyləyir. Məsələn, öz gəlirinin ailə üçün ərinin qazancı qədər vacib olduğunu hesab edən qadın onun gəlirinin ikincidərəcəli əhəmiyyəti olduğunu görən yaxud onun gördüyü işin lazımlığına əmin olmayan qadınlarla müqayisədə həyatından daha çox razı olur. Ev xanımı rolunun qadına necə təsir göstərdiyi barədə alimlərin fikri bölünür, lakin psixoloqların əksəriyyəti rul qazanan qadının evdə daha böyük hakimiyyətə malik olması ilə razılaşır. Ailədə hakimiyyət nəzəriyyəsinə görə. daha böyük iqtisadi imkana malik olan ər yaxud arvad həmiq səviyyədə də hakimiyyətə malik olur. Ev xanımının ərindən maliyyə asılılığı onu evdə daha az nüfuzlu fiquraya çevirir, çünki pul «onun» puludur və «əsil» işlə məşğul olan yeganə şəxs də odur (çünki qadının evdəki zəhməti ödənmir; insanlar onu ödənişli zəhmətlə müqayisədə daha az dəyərə malik sayırlar). İşləyən arvadın ailədə evdə oturandan daha yüksək hörmətə malik olduğunu təsdiq edən bir neçə tədqiqat əsəri mövcuddur. Erikson və həmkarları (Erickson, 1999) bu nəticəyə gəlmişlər ki, nüfuzlu ixtisasa malik ərlər ailə həyatında öz dediyinin üstündə durmağa meyilli olur. Ailədə cinslərin bərabərsizliyi ailədən kənarda analoji qeyri- bərabər şəraitin formalaşmasına təsir göstərir. Evdə ərlə-arvaddan birisinin daha üstün hakimiyyətə malik olmasının bilavasitə onun daha çox pul alması yaxud daha nüfuzlu işdə çalışması ilə bağlılığını ehtimal edən birmənalı sübut yoxdur. Amma hər halda əgər biz maliyyə cəhətdən kimdənsə asılıyıqsa və həmin şəxs bizdən daha yüksək sosial statusa malikdirsə, bu insanın bizim üzərimizdə bizim onun üzərində olduğumuzdan daha artıq hakimiyyətə malik olması fikri ilə hamı razılaşar. Kişilərin bir qrup olaraq böyük təsirə malik olması qender fərqinin mövcudluğunu bizdən gizlədir və dəyişikliklərə mane olur. Özü də qadın və kişi rollarının qarşılıqlı əlaqəli təbiəti onlardan birində dəyişiklik baş verərəsə bunun digərində də dəyişikliklərlə müşaiyət olunmasını nəzərdə tutur. Tarixən formalaşmış kişilik və qadınlığın təyini də kişinin qadın üzərində müəyyən hakimiyyətə malik olması vəziyyətinə dəstək verir və bu vəziyyəti dəyişmək üçün qadın rolunda diqqəti cəmləmək azdır, kişi roluna da nəzər salmağın vacibdir; axı kişilər ənənəvi kişi rolunun ucbatından çox şey itirirlər. Bundan savayı, kişilər də həmişə ənənəvi kişi rolunun yaratdığı və dəstəklədiyi çətinlik və məhdudiyyətlərlə qarşılaşır. Kilmartin (Kilmartin, 1994) hesab edir ki, müasir psixologiyanın əsasını kişi psixologiyası təşkil edir, çünki norma olaraq kişi davranışı araşdırılmışdır və uzun müddət tədqiqatlarda yalnız kişilər iştirak etmişdir. Buna baxmayaraq o söyləyir ki, psixologiya praktiki olaraq heç vaxt kişilərin qender mənsubiyyəti ilə bağlı spesifik duyğularına müraciət etməmişdir. Kilmartin kişi psixologiyasının öyrənilməsinin vacibliyini göstərən aşağıdakı səbəbləri belə şərh edir:
1. Bütövlükdə kişilər qadınlardan daha artıq nüfuza malik olsa da, bu nüfuzdan məhrum olan kişilər də var ki, onların sayı o qədər də az deyil və sərt kişi sosiallaşması onlara yalnız zərər vurmuşdur. Üstəlik də cəmiyyətdə nisbətən böyük hakimiyyətə malik olan kişilər dəyişiklərin həyata keçirilməsində intensiv rol oynayır. 2. Güclü qadınla ünsiyyətdə olan kişi bəzən ciddi sıxıntı hiss edir. Axı uşaq yaşlarından oğlan o etiqadla böyüyür ki, məhz o güclü və hökmlü olmalıdır, buna görə də güclü qadın kişi başlanğıcı üçün təhlükə kimi qəbul olunur. Bu ziddiyyət öz həllini tələb edir, çünki güclü qadınların sayı gün-gündən artmaqdadır. 3. Kişidə ətrafdakılarla qarşılıqlı münasibətin keyfiyyəti o səbəbdən zərər çəkir ki, bu münasibətlər insanın ehtiyacı – əsas emosiyaların ifadəsi üçün yer tapılmayan çərçivədə baş verir.
Bu gün ənənəvi kişi rolunun qoyduğu məhdudiyyətlərlə bağlı elmi tədqiqatların sayı çox deyil. Psixoloqlar qadının rolunu yalnız feminist hərəkatın cəmiyyətin diqqətini qadının aşağı sosial statusuna gəlb etməsindən sonra öyrənməyə başlamışlar. Son bir neçə ildə kişinin oynadığı rol da tədqiqatçıların diqqət mərkəzində qalmaqdadır. Kişi rolu da qadın rolu kimi modelləri güclü şəkildə müşahidə etməklə və mədəni kanallar vasitəsi ilə, məsələn, kütləvi informasiya vasitələri ilə mənimsənir. Rolun daşıyıcıları müntəzəm normativ və informativ təzyiq altında olur. Kişilərin başı onlara «kişiliyin» nə olduğu barədə bilik verən sosial informasiya okeanına qarışmışdır (informasiya təzyiqi); cəmiyyət onları qenderə müvafiq davranışına görə həvəsləndirməkdə və rol normaları çərçivəsinə yerləşməyən kiçicik bir hərəkətə görə isə cəzalandırmaqdan yorulmur (normativ təzyiq). Kişinin davranışı onun mədəniyyətdən qanına hopmuş kişilik bərədə təsəvvürünə əsaslanır. Kişinin necə olması və nə etməsi ilə bağlı etiqad Plek və onun həmkarlarının (Pleck, 1993) «kişilik ideologiyası» adlandırdığını təşkil edir. Bu ideologiya həm də kişi qender rolu adı altında tanınan sosial normalar toplusundan başqa bir şey deyil. Tompson və Plek (Pleck, 1993) kişi rolunu «kişilərin nə hiss etməli və nə etməli
1986-cı ildə kişilər, kollecdə oxuyan tələbələr arasında tədqiqat aparan Tompson və Plek görmüşlər ki, həmin rol normalarının strukturu 3 amildən yaranır:
• Müvəffəqiyyət / statusu norması (The Succes/Status Norm) – kişinin sosial dəyərinin onun qazancı və işdəki müvəffəqiyyəti ilə müəyyən olunduğunu təsdiq edən qender sterelotipidir. • Bern və Lever (Burn & Laver, 1994) böyükyaşlı kişi və qadınların kişinin karyeraya can atması ilə əlaqədar təəccüb doğuracaq qədər həmfikir olduğunu aşkar etmişlər. Onların əksəriyyəti həm də kişinin çoxlu pul qazanmalı olduğu fikrinə tərəfdar çıxmışlar. Devis gündəlik qəetlərdə tanışlaqla bağlı dərc olunan elanların təhlilini aparmışdı. O, müəyyən etmişdir ki, kişilərdən fərqli olaraq qadınlar gələcək namizədin işi və maliyyə vəziyyəti ilə xüsusiylə maraqlanır (Davis, 1990). Romantik görüşlər bizim kişiyə onun qadını pulla təmin etmək imkanına əsaslanaraq qiymət verməyimizə gözəl nümunədir. Kişilər üçün bir çox məhdudiyyətlər də həmin norma ilə bağlıdır. Birincisi, kişilərin əksəriyyəti 100 faiz buna müvafiq gəlmir və bu səbəbdən də aşağı özünəqiymətə malikdirlər. Kilmartinin sözlərinə görə, «kişilər bir qrup olaraq qadınlardan daha böyük iqtisadi hakimiyyətə malikdir və kişilərin əksəriyyətinin iş yeri olacaq, amma karyera ilə məşğul olmayacaq» (Klimatrin, 1994, p. 171).
1. Майерс Д. Социальная психология. Санкт-Петербург, 2000 2. Шон Берн. Гендерная психология. Санкт-Петербург, 2001 3. Bem S.L., 1981. Gender schema theory: A cognitive account of sex typing.// Psychological review, # 88 4. CannA. & Siegfried W.D., 2000. gender stereotypes and dimensions of effective leader behaviour. //Sex Roles, # 23 5. Chessler P. & Gooedmann E.J., 1997. Women, money and power. N-Y: Morrow 6. Davis S.,1990. men as success objects and womne as sex objects:A study of presonal advertisements.//Sex Roles, # 23 7. Eccles J.S., 1990 Gender-role socialization. Social psychology. Forth Worth, TX:Holt Rinehart Winston 8. Fiske S.T. & Taylor S.E.,1994. Social cognition. N-Y: Random House 9. Frank E., 1998. Business students’s perceptions of women in management. //Sex Roles # 19 10. Friedan B, 1963. The feminine mystique. N-Y: Norton 11. Click P., 1991. Trait-based and sex-based discrimination in occupational prestige, occupational salary, and hiring.//Sex Roles, # 25 12. Gunter N.C., 1990. Domestic divion of labor among working couples.//Psychology of Women Quarterly, # 14 13. Ishii-Kuntz M, 1993. Japanees fathers: Work demands and family roles. Newbury Partk, CA: Sage 14. Kilmartin C.T., 1994. The masculine self. N-Y:Macmillan 15. O’Neil J.M., 1990. Assesing men’s gender role conflict. VA: American Assosiation for Counceling and Development 16. U.S. Department of Labor,1991. Areport on the Glass Sieling Initiative. Washington, DC:U.S. Depart,ment of Labor
17. Azerbaijan Human Development Report, 2000 18. UN Human Development Report, 1999 Document Outline
Yüklə 112,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|