Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I), s.237-254
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
237
DƏLİ DOMRUL BOYUNDAKİ
BİR MOTİVİN ANALOQLA
RI
Analogues of A Motive in Deli Domrul
Səadət ŞIXIYEVA*
Abstract: There is carried out the typological analysis of the basic motive in the
song about Deli Domrul (“Book of Dede Korkut”, a fight against an angel of death) and
revealed analogies between this motive, Sumerian-Acadian and Greek mythologies, Jewish
and Islamic legends in the given article. The special attention is given to the number of east
prototypes, archetypes and transformations of this motive. Based on the investigated
materials the continuity of these motives and degree of influence of previously mentioned
prototypes to the song about Deli Domrul is determined.
Keywords: Deli Domrul, motif, mythology, archetype, transformation.
Açar sözlər: Dəli Domrul, motive, mifologiya, arxetip, transformasiya.
Giriş
Tarixi-bədii dəyəri yüzillər keçdikcə daha da artan ölümsüz türk abidəsi
“Kitabi-Dədə Qorqud”da dini təsəvvürlərin ifadəsi zaman-zaman diqqət mərkəzinə
çəkilmiş, mübahisə obyektinə çevrilmişdir. Onun bədii strukturunu təşkil edən
boylardan birində (“Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul boyını bəyan edir”) əsas
qəhrəmanın baş mələk Əzrayıla qarşı çıxması motivi çoxlu sual doğurur. İslami
təfəkkürə yad bu təsəvvürün analoqları, qaynağı və izahını isə daha qədim dini
görüşlərdə tapdıq.
1.
Ölümə müqavimət motivi: arxetip və törəmələri
İnsanın ölüm qarşısındakı qorxusu onun təxəyyülündə xilas yolunun
müxtəlif səhnələrini canlandırmışdır. İnsanların axirət dünyasına, bu dünyanın o
tayında başqa aləm, daha doğrusu, aləmlərin mövcudluğuna inamı, ölümdən
sonrakı həyatın varlığı, “doğum-ölüm” binarlığı və s. barədə təsəvvürlərinin tarixi
bəşər tarixinin ən qədim dövrlərinə gedib çıxır. Lakin o biri aləmin varlığına və
başqa şəkildə olsa da, mövcudiyyətini davam etdirməyə inam insanların qəlbindən,
*
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA akad. Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu.
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
238
görünür, ölüm qorxusunu tamamilə çıxara bilməmişdir. Bu isə ölüb-dirilmə, haqq
tərəfindən ölümün astanasından qaytarılma, ölümün icraçısı (yaxud icraçıları) ilə
bu dünya və yaxud o biri aləmdə döyüşlər barədə rəvayətləri yaratmışdır.
fövqəlqüvvə sahibi xilaskarlar – allahlar və ilahələr (Enki, İzida və s.), şaman,
peyğəmbər, vəli və qəhrəmanlar vasitəsi ilə ölümdən xilas olmanın yolları və s.
barədə rəvayətlər müxtəlif xalqlar və dini görüşlərdə müşahidə edilir. Bu kimi
təsəvvürlərin yaranışının tarixi və zamanını müəyyənləşdirmək isə mümkünsüzdür.
Bu görüşlərin yazıya alındığı ən qədim abidələrdən olan “Bilqamıs”da həyat və
ölüm barədə ümidsizlik dolu aşağıdakı mülahizələr yer alır:
Tanrılar xəlq eləyib insanı yaradanda
Ölümü insan üçün buyurmuşdular onlar.
Həyatı saxlamışlar özlərinin əlində… (7, 77)
Qədər,
ölüm
saatı,
şumer
dastanına
görə,
əvvəlcədən
müəyyənləşdirilməmişdir. İnsanlar sadəcə ölümlüdürlər. Nə qədər yaşamaq onların
həyat yolundan asılıdır:
Talelər yaradanı məgər sorğu-suala tuturmu taleləri?
Onlar təyin eləmiş ölümü və həyatı,
Ölüm saatınısa söyləməmişlər qəti,
Beləcə buyurmuşlar: “Qoy, yaşayan yaşasın!” (7, 85)
İnsanın ölümdən qorxması və ondan xilas vasitələrinin axtarışı şumer dastanı
“Bilqamıs”dan (akkad varianti: “Qilqamış”) başlayaraq, səmavi kitablar (Tövrat…),
epos (“Kitabi-Dədə Qorqud”, “Ural Batır”) və epik dastanlarda (“İskəndərnamə”
(Nizami)) yer alan dini rəvayətlərdə öz ifadəsini tapmışdır. Bu olduqca geniş əhatəli
mövzuda biz yalnız bir cəhətə – “Kitabi-Dədə Qorqud”un Dəli Domrul boyunun əsas
süjet xətti və motivləri ilə səsləşmələrə diqqət yetirəcəyik. Bu boyun əsas süjet xəttini
Dəli Domrulun Əzrayılla vuruşması və ölümə qalib gəlmək istəyi təşkil edir. Bu gün
təsəvvürümüzdə cahil və dəliqanlı bir gənc kimi canlanan Dəli Domrul obrazının
əslində prototipləri ilə əlaqəsi qismən itirildiyi, arxetip güclü dəyişikliyə məruz
qaldığı üçün belə bir nəticəyə gətirib çıxarmışdır. Boyun qəhrəmanı Dəli Domrul
ölüm və onun nəticələri ilə üzləşəndə Bilqamıs kimi qəlbində birinci baş qaldıran
duyğu ölümün mənbəyini axtarmaq və ona qarşı çıxmaq olur. Özünün ölüm
mələyindən güclü olduğunu sübut etmək istəyən Dəli Domrul Əzrayılla hərbə-zorba
edir, lakin ona məğlub olur… Məlum və məşhur süjetin oxşarına (analoquna)
Tövratda da rast gəlirik. Yaqub peyğəmbər ona insan qiyafəsində görünən, lakin
tanımadığı Allahla güləşir (bax: 33 (Təkvin, 32, 24-32)).
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
239
Tədqiqatçılara görə, Yaqubun Allahla döyüşməsi və yeni ad (“İsrail”)
alması Şərq ənənəsində (məsələn, şamanlıqda) gecə seyretmə sxeminə uyğun gəlir
(23, 226).
Dəyişə-dəyişə gələn bu süjet xətlərində insan-qəhrəman və fövqəltəbii
qüvvələrin döyüşü, ünsiyyəti, ölüm və ölümsüzlük və s. kimi məsələlər
müştərəkdir. Bilqamıs və Dəli Domrul haqqındakı rəvayətlərin əsas ideya
istiqaməti qaynağının o biri aləmdə olduğuna inanılan ölümə qarşı mübarizədir.
Həmin döyüşlərdə insanın “mükafat”ı həyatıdır. Bu qeyri-bərabər döyüşdə bəzən
insanın qalib gəlməsi onu adi – bəşəri varlığının fövqünə yüksəldir, qaynağı yenə
də o biri aləmdən olan fövqətəbiilik verir: Tövratda Yaqubun Allah ilə savaşında –
güləşində olduğu kimi. Qalib gələn Yaquba Allah xeyir-dua və yeni “İsrail”
(“Allahla döyüşən”, yaxud “Allahla döyüşür”) adı verir. (Elə “Dədə Qorqud”da
olduğu kimi, şücaətə görə yeni ad müəyyənləşdirilir). Göründüyü kimi, təhkiyəçi
Yaquba fövqəltəbii təbiət verir: o, Allahla döyüşə, həm də bərabər səviyyədə
döyüşə və faktiki olaraq, ona qalib gələ bilir (43, 116).
Yaqubun Allahla güləşməsi və aldığı yeni ad Misir rəvayətlərini yada salır.
Tədqiqatlarda Misir mənbələrində İakovel və İosifel adlı yerlərin olmasından söz
açılır (Fələstinin təqribən ortalarında, e.ə. II minilliyin II yarısında). Birinci ad
“Allah qorusun!”, ikincisi isə “Allah çoxaltsın!” deməkdir. Tədqiqatçıların
ehtimalına görə, bu yerlər onların ilahi hakimləri və hamilərinin adları ilə
adlandırılmışdır. Həmin rəvayətin nəqlindən belə bir nəticə hasil olur ki, Yaqubun
Allahla döyüşməsi barədəki təhkiyənin ilkin şəklində İakovel allahla bütpərəst
panteonundakı baş allah Elem arasındakı döyüşdən bəhs edilmişdir. Buna görə də,
Tövratın mətnində El allah iştirak edir, Yaxve yox… Tədricən bu personaj özünün
ilahi surətini itirir, Allah (El) ilə Yaxve eyniləşdirilir (43, 117).
Tövratda Yaxvenin özü də ölümə qalib gələn (İsaiya, 25, 8) Allah kimi
vəsf olunur. Tövrat rəvayətlərinin ayrıca toplusu olan “Aqada”da Musa peyğəmbər
qardaşı Haruna “ölüm mələyini dayandıran” sifətilə müraciət edir (1, 133). Analoji
mülahizələr, az sonra da görəcəyimiz kimi, çoxluq təşkil etsə də, bu süjetlər
içərisində Dəli Domrul boyuna ən yaxın olanı, onun prototipi adlandırıla biləcək
rəvayət Musa peyğəmbərlə bağlı yəhudi mətnlərində söylənilənlərdir.
Musa peyğəmbərin ölüm səhnəsinin təsviri və onun ölüm mələyinə təslim
olmaması Dəli Domrul boyundakı məşhur motivi yada salır. Həmin rəvayətin qısa
məzmunu belədir: “Ölüm anı yaxınlaşanda onun canını almağa gələn Samaeli
Musa üzərində ismi-əzəm (Şem Qamforoş) yazılmış əsası ilə qovdu. İsmi-əzəmlə
silahlanmış Musa ona gəlib çatdı, iki qaşı arasındakı nurdan qoparıb ölüm knyazı
Samaeli kor etdi” (1, 158).
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
240
Musa peyğəmbərin ölüm mələyinə müqaviməti barədəki yəhudi rəvayəti
sonradan bir sıra dəyişikliklərlə islama da yol tapmışdır. Islam mühəddisləri
Musanın ölüm mələyinin gözlərini çıxarması barədə hədis də nəql edirlər (Musa
peyğəmbərin Əzrayıla güclü müqaviməti barədə bax: 3, 350; 20, 26). Bu hədisin
səhih (doğru) olub-olmaması isə mübahisə və müzakirələrin obyekti olmuşdur (bu
barədə bax: 20, 26-28). Rəvayətin islami mühitdə, transformasiya və çeşidli
yozumlara uğramış şəkildə olsa da, məlum olması Dəli Domrul boyuna onun
haradan yol tapa bilməsini aydınlaşdırır. İslami təvəkkül, Allahın iradəsi, qədər,
alın yazısı və s. kimi anlayışlara zidd olan bu motivin zahiri islami şəkli (ölüm
mələyi Əzrayılın varlığı) ilə qeyri-islami təsəvvürün – Əzrayıla müqavimət
anlayışının ziddiyyət təşkil etməsini görürük.
Türkmən şairi Səidi həmin rəvayəti nəzərdə tutaraq yazır:
Musa qurtulmadı ölümdən qaçıb,
Qara yer qoynuna saldı da getdi. (34, 26)
Bu rəvayətlərdə tərəflərdən birinin daima dəyişmədə olduğunu görürük.
Misir mətnlərində vuruşanların hər ikisi allahlar panteonuna mənsub olduğu halda,
Tövratda bunlardan biri, həm də ki qalib tərəfin bəşəriləşdirilməsini (Yaqub və
Musa, peyğəmbər olsalar da, insandırlar) müşahidə edirik. Eposda isə ölümə və onun
daşıyıcısı fövqəltəbii qüvvəyə qarşı çıxan Dəli Domrul şücaətli bir qəhrəmandır.
Musa peyğəmbərlə bağlı yəhudi rəvayətdəki Samaelin islami hədisdə niyə
ölüm mələyinə, Dəli Domrul boyunda isə Əzrayıla çevrilməsi səbəbsiz deyildir:
Samael və Azazel (Azael (Asael)) yəhudi ənənəsində əlaqələndirilir. İslami-irfani
ədəbiyyatda Azazelin Əzazil şəklində İblisin adlarından biri kimi işlənməsinə də
rast gəlirik. Örnək olaraq, Mövlana və Nəsiminin yaradıcılığında Əzazilin şeytanın
qədim adlarından biri kimi yer almasını qeyd edə bilərik. (“Əzazil” qədim yəhudi
dilində “Allahın əzizi” deməkdir (19, 215)).
Dini fikir tarixi boyunca, adətən, müsbət obrazların mənfiyə çevrilməsini
müşahidə edirik. Bu barədə çeşidli mülahizələr mövcuddur. S.Süleymanovanın
müşahidəsinə görə, təkallahlılıqdan əvvəl sitayiş olunan tanrıların adları sonradan
şər qüvvələrin adlarına çevrilmişdir. Belə ki, Babil allahı Vaal Zevul Veelzevula
(Iblis), xet allahı Estan (İstanus) adı isə Satan (İblis) şəklini alaraq, məna
dəyişikliyinə uğramışdır (bax: 28, 14). Əzazil – Əzrayıl adlarında belə bir
əvəzlənmənin əks qaydada baş verdiyini müşahidə edirik: yəhudi dini
ədəbiyyatındakı şeytanın adı islamda baş mələklərdən birinin adına çevrilmiş,
funksiya isə qorunub saxlanılmışdır.
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
241
Yəhudi ənənəsinə görə, ruhunu almaq üçün gələn ölüm mələyini rədd edən
Musa peyğəmbərin canı Tanrı tərəfindən alınmışdır (3, 350; 13). Bəzi rəvayətlərə
görə isə, Musaya Allahın müqəddəs adlarını öyrədən Saqsaqelin elə özü də
Musanın canını almışdır (2).
(Bu yəhudi rəvayətində əslində Tövratın dini məntiqi tamamilə izlənilmiş
olur: peyğəmbərliyi dövründə Allahla mələyin (yaxud mələklərin) vasitəçiliyi
olmadan əlaqə saxlayan Musa peyğəmbər canını da ölüm mələyinə deyil, Allaha
təslim edir…)
Maraqlıdır ki, canalma vəzifəsinin Quranda Allaha nisbət edilməsinə
(“əz-Zümər”, 42) də rast gəlinir (bu barədə bax: 3, 351))
Başqa bir yəhudi rəvayətinə görə, sərəncam almış olan şeytan Musa
peyğəmbərin canını almağa gəlir və peyğəmbər onu qovur. Onda Allahın özü zühur
edərək, Musa peyğəmbəri ölümə hazırlayır. Xalqı ilə vidalaşan peyğəmbər ilahi
öpüşdən sonra həyatdan ayrılır (9, 184-185; 13).
(Kabalaya görə, seçilmişlər (qatı möminlər) Şər Ruhun gücü ilə deyil, ilahi
öpüş ilə həyatdan ayrılırlar (22)).
Bu rəvayətin variantlarından birində Samaelin, digərində isə şeytanın Musa
peyğəmbərin canını almaq istəməsi Talmud və kabalistlərin əsərlərindən gələn
ənənədir: bu əsərlərdə (şeytan) bəzən Samael də adlandırılır (bax: 26).
Musa peyğəmbərlə bağlı yəhudi rəvayətlərində müşahidə etdiyimiz
ölümün icraçısının qovulma motivində şərə etirazın gizli ifadəsi vardır.
Zənnimizcə, Musa peyğəmbərlə bağlı bu motiv qaynağını daha qədim bir
rəvayətdən alır. Musa peyğəmbərin ölümün icraçısı şeytanı qovması qədim
Misir rəvayətləri (“Ölülərin kitabı”) ilə səsləşir. Talmud və bir sıra
kabbalistlərin əsərlərində bəzən Satan (şeytan) da adlandırılan Samaelin xüsusi
bir mələk olması barədə yəhudi ədəbiyyatında mülahizələr vardır (bax: 2; 26).
Bəzi mülahizələrə görə, Veelzebul (Veelzebub, Veelzevul), Asmodey,
Lüçifer, Satan(a), Samael, Lilit, - o qovulmuş mələyin adlarındandır.
“Aqada”da həmin mələk artıq kabalistik ənənə əsasında Samael kimi
adlandırılır. Daha sonralar islami mühitdə həmin icraçı sadəcə ölüm mələyi kimi
yad olunur. Nəhayət, Dəli Domrul boyunda o, Əzrayıl – artıq müsəlmanın ölüm
mələyi kimi tanıdığı bu baş mələyin adı ilə verilir.
Bəzi ilahiyyatçı alimlərə görə, müsəlmanlar ölüm mələyi anlayışını
yəhudilərdən əxz etmişlər. Onların fikrincə, yəhudilərin ölüm mələyi Samael
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
242
(Sammael) ilə müsəlmanların Əzrayılı arasında da yaxınlıq vardır. Hər iki dini
dünyagörüşünün isə bu anlayışı zərdüştilikdən əxz etməsi bildirilir (bax: 35).
Yəhudi rəvayətlərindən biri (bu barədə bax: 13) müəyyən dəyişikliklərlə
müsəlman dini ədəbiyyatına da yol tapmışdır: Musa peyğəmbər qəbrinin
qazılmasında dörd mələklə (Cəbrayıl, Mikayıl, Rafael və Əzrayıl) yanaşı, özü də
iştirak edir və qəbrinin kifayət qədər böyük olduğunu yoxlamaq üçün ora uzananda
ölüm mələyi gəlir və ona cənnətdən gətirdiyi almanı verir. Almanı qoxulayandan
sonra Musa peyğəmbərin ruhu uçaraq, göylərə gedir (9, 188).
Maraqlıdır ki, bu islami rəvayətdə yəhudi rəvayətlərindən təsirlənmə güclü
olsa da, Quranın, ilkin islamın aşkar təsirini də görməkdəyik. Belə ki, Əzrayılın adı
ölüm mələyi kimi çəkilmir, o digər üçü ilə birlikdə eyni funksiyanı yerinə yetirir.
Ölüm mələyi isə ayrıca gəlir və onun adı qeyd olunmur. Bu cəhət rəvayətin Dəli
Domrul boyunun yazıya alınmasından əvvəlki, lakin islamın yaranmasından
sonrakı dövrə aid olduğunu göstərir. Belə ki, Dəli Domrul boyundan fərqli olaraq,
bu rəvayətdə Əzrayılın konkret ölüm mələyi funksiyası yoxdur.
Midraşda oxşar rəvayətin Davudla bağlı nəqlinə də rast gəlinir. Qoliafa qalib
gələn cəsur Davuda ölüm mələyi yaxın gəlməyə qorxur. O, Davudun canını almaq
üçün hiyləyə əl atır: ölümdən qorunmaq üçün Tövratı oxuyan Davudun diqqətini
yayındırmaq üçün o, ağacların budağını qırmağa başlayır və peyğəmbər başını
kitabdan qaldırır. Beləliklə də, ölüm mələyi onun canını alır (bu barədə bax: 8).
Süleyman peyğəmbərin vəfatı ilə bağlı rəvayətdə də onun ölüm mələyinə
can vermək istəməməsi süjet xəttinin əsasını təşkil edir: öz büllur sarayında
duraraq təbiəti seyr etdiyi zaman o, birdən yad bir cavanı görür. Qorxunc və
təsiredici bir işıqlı dairəcik içində gələn həmin cavan Süleymana ölüm mələyi
olduğunu deyir. Süleyman peyğəmbər işlərini nizama salmaq üçün möhlət istəyir,
lakin ölüm mələyi onun xahişini qəbul etmir... (27, 138)
“İbrahimin vəsiyyəti” adlı dini kitabda İbrahim peyğəmbərin ölümü barədə
əfsanə də yer alır. Həmin əfsanəyə görə, son saatı yaxınlaşanda Allah mələklərdən
olan Mikayılı (Mixail) İbrahimin yanına göndərir ki, onu ölüm üçün hazırlasın. Adi
səyyah qiyafəsində İbrahimin qarşısında yerə enən Mikayılı peyğəmbər özünə xas
qonaqpərvərliklə qarşılayır, evinə dəvət edir. Ağacların dilini bilən peyğəmbər
böyük bir yulğun ağacının bədbəxtlikdən xəbərdar edən nəğmə oxuduğunu eşidir.
Evə gəlib o mələyin ayağını yuyanda onun gözləri yaşarır və İshaqa axırıncı dəfə
dəstəmaz aldığını deyir. İshaqla bərabər Mikayıl da ağlayır. Mikayıl Allahın yanına
qayıdaraq, tapşırığa əməl edə bilmədiyini bildirir. Çünki o, İbrahimə ölümünün
yaxınlaşdığını deyə bilməmişdi. Onda Allah özü İshaqın yuxusuna girərək, atasının
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
243
ölüm xəbərini ona verir. Belə ki, patriarx öz oğlundan bu barədə öyrənə bilərdi...
Nəhayət, ayaqlarından onu tanıyan İbrahimə Mikayıl Allahın yanında olan
mələklərdən olduğunu açır və canını ona tapşırmasını tələb edir. İbrahim imtina
edir. Mikayıl Allahın yanına qayıdır. Allah ona əmr edir ki, İbrahimə Adəm
övladlarının ölümə məhkum olduğunu bildirsin və İbrahimə Allahın xüsusi
mərhəmət göstərib onu ölümqabağı əzablardan azad edəcəyini söyləsin. İbrahim
Mikayıl vasitəsi ilə Allahdan xahiş edir ki, ölümündən qabaq ona bir Sözlə
yaradılmış bütün dünyanı görmək imkanı verilsin. Onun bu xahişi qəbul olunur…
(9, 260-261).
Maraqlı bir faktdır ki, yəhudilərin etiqadına görə, rədd edilmiş ilanın iki adı
vardır: Samael və Mixail… (6) Musa peyğəmbər və İbrahim peyğəmbərin dalınca
gələnlər də məhz bu mələklərdir. Beləliklə də, bu, həyat uğrunda insan (həm də hər
insan deyil, seçilmişlər) ilə fövqəlqüvvələr arasındakı mübarizə və yaxud onlara
müqavimət motivinin dini ədəbiyyatda geniş yayıldığını görürük və həmin
ideyanın arxetipinin, ilkin şəklinin isə daha qədimliyi şübhə doğurmur.
İndiyədək haqqında söz açdığımız peyğəmbərlər və qəhrəmanların, bir
qayda olaraq, ölümdən qaçması, ya da ölümə qarşı çıxması fərdidir. Dəli Domrul
boyunda bu süjet bir qədər fərdi olmaqdan çıxır. O özü üzləşdiyi üçün deyil, bir
cavanın canını aldığı və insanları iztiraba düçar etdiyi üçün ölüm mələyinə qarşı
çıxır. “Ural Batır”da bu cəhətin daha inkişaf etdirilmiş şəkli ilə rastlaşırıq. Əsərin
qəhrəmanı, bir sıra mifik, epik və dini əsərlərin qəhrəmanlarından fərqli olaraq, özü
üçün deyil, bütövlükdə bəşər övladı üçün ölümsüzlük verən həyat çeşməsini
axtarır. Bir sıra cəhətləri ilə Bilqamıs və Dəli Domrulu xatırladan Ural Batır ölümü
canlı varlıq kimi təsəvvür edir. Əsərdə ölümün şəxsləndirilməsinin mifik ifadəsi bu
baxımdan maraq doğurur. Atası Ural Batıra deyir: “Əgər yolda Ölümə rast
gəlsəniz, başını kəsib götürüb evə qayıdın” (bax: 41, 10).
Böyük dinlər, təsəvvüf, qədim fəlsəfi görüşlər və s.-də ölümsüzlük ruha
aiddir. Lakin bizim bəhs etdiyimiz rəvayətlərdə cismani varlığın ölümsüzlüyü
ideyası, bunun vasitə və yolları barədə düşüncələr ifadəsini tapmışdır.
Bu eyniməqsədli, yaxın məzmunlu rəvayətlər içərisində arxetip və
törəmələri – paradiqmaları araşdırarkən iki mümkün ideya istiqamətini
müəyyənləşdirdik. Şumer rəvayətləri – Tövrat – yəhudi dini rəvayətləri – islami-
dini rəvayətlər – islami-ədəbi örnəklər. Bu fikir silsiləsi və ardıcıllığında Misir
mənbələri – Tövrat – islami mühit kimi ikinci xətti də bərpa etmək olar.
Ümumiyyətlə, bəşərin dini, fəlsəfi və ədəbi düşüncəsi boyunca
ölümsüzlüyü əldə etməyin çeşidli vasitələrinə üz tutulmuşdur:
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
244
1) Ölümsüzlük allahların sifətidir və buna görə də, qədim insanlar allahların
ölümsüzlüyünün səbəblərini araşdırmışlar. Şumer rəvayətlərində xüsusi bitki həyat
(İnanna (İştar) ilə bağlı rəvayətdə), yaxud əbədiyyətin (“Bilqamıs”) vasitəçisidir.
Hind
rəvayətlərində
allahların bitkidən hazırlanan xüsusi içkidən içib
ölümsüzləşməsi, insanların da ondan içmək və ölümsüzləşmə istəyi ifadəsini
tapmışdır. Yunan mifologiyasında Tantalın allahların içdiyi nektardan oğurlaması,
buna görə də, cəzalandırılması bildirilir; 2) Tövrata görə, dünya (həyat) ağacı
əbədiyyət ağacıdır (Adəmlə Həvvaya buna görə onun meyvəsindən yemək qadağan
olunmuşdu (43, 98)); 3) Ölümdən qaçmaq üçün gəncləşmənin yolları axtarılmışdır
(“Bilqamıs” və “Məlik Məmməd”də olduğu kimi); 4) Dirilik çeşməsinin
1
(epik və
irfani şeir ənənəsində) axtarışı və 5) ölümün vasitəçisi olan mələyə müqavimət
(Musa peyğəmbər və Dəli Domrulla bağlı rəvayətlərdə olduğu kimi), yaxud
şəxsləndirilmiş Ölümün axtarışı və onunla vuruş (“Ural Batır”) ölümdən qaçmanın
vasitələrindən sayılmışdır.
Ölüm mələyinə müqavimət motivi ideya qaynağını daha qədim Misir
rəvayətlərindən – transformasiyaya, müxtəlif məqsəd, şəkil, obraz və s. dəyişikliyinə
uğrasa da, özəyini qoruyaraq saxlayan mifik görüşlərdən - alır. İnsanların nəinki
mələyə (burada: ölüm mələyi) qarşı çıxması, hətta allahlara qarşı üsyanları da qədim
Misir əsatirləri, misirlilərin olduqca qədim “Ölülərin kitabı”nda, yunan əsatirlərində,
Tövrat və Quranda Musa peyğəmbərlə bağlı rəvayətdə (qızıl buzova sitayiş əhvalatı)
və s.-də özünü göstərməkdədir. Dəli Domrul boyunda bu çeşidli əfsanə və mifik
düşüncələrdən bəzisinin şəkil dəyişdirməsini müşahidə edirik: bu da onun ölüm
anlayışına və ölüm mələyinə qarşı çıxmasında ifadəsini tapır.
Bu boy islami düşüncənin hələ şüurlarda dərin kök sala bilmədiyi, ölümə
qarşı çıxaraq, ruhu geri qaytarmağa inamın – şamanlığın qüvvətli olduğu bir
düşüncənin ifadəsi kimi də dəyərləndirilə bilər. İnsan ölümə qarşı çıxır və ona qalib
gəlir, - bu, islami alın yazısı və qədər anlayışı ilə uyuşmayan bir düşüncə tərzinin
ifadəsidir. Əslində Dəli Domrulun ölümə qarşı çıxmasında biz onun şərə qarşı
çıxmasını görürük. Məğrur və özünə güvənən Dəli Domrul insanları ağlamağa və
canlarını almağa qadir bir qüvvə qarşısında heyrətə düşür:
1
Əcəl suları adlandırılan çaylar (7, 78-81) barədə «Bilqamıs»da verilən məlumatlar olduqca maraq
doğurur. Çünki dirilik çeşməsi ilə təzad təşkil edən bu anlayış sonralar tədricən unudulmuş, yalnız
həyat suyu anlayışı qalaraq, bədii təxəyyül və fəlsəfi düşüncənin qida qaynağına çevrilmişdir. Bu
cəhətlər də maraq doğurur ki, Bilqamısın axtardığı həyat və cavanlıq bitkisi suyun dibində təsvir
olunur. Hətta Dədə Qorqudun ölümdən qaçaraq Sır-Dəryada su üzərində oturması araşdırmalarda
onun suda ölümün olmadığına inamı ilə əlaqələndirilir (5, 35).
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
245
“Dəli Domrul aydır: “Mərə, yigidinizi kim öldürdü? Ayıtdılar: “Vallah, bəg yigit,
Allah-təaladan buyruq oldu. Al qanadlı Əzrayıl ol yigidin canını aldı”. Dəli Domrul aydır:
“Mərə, Əzrayıl dedigüniz nə kişidir kim, adamın canın alur? Ya qadir Allah, birligin,
Varlığın haqıçün, Əzrayıli mənim gözümə göstərgil, savaşayım, çəkişəyim, dürişəyim, yaxşı
yigidin canını qurtarayım. Bir dəxi yaxşı yigidin canını almıya”, - dedi”
(18, 79).
Özü qarşısında başqa bir qüdrət və qüvvənin varlığını qəbul edə bilməyən,
islami Əzrayıl anlayışını dərk etməyən Dəli Domrulun davranışlarını onun
cəhalətindən artıq, ölümlə mübarizə aparan və bəzən də ona qalib gələn şamanlıq
görüşləri kontekstində izah etmək daha doğru olardı.
İstər şamanlıqda, istər Misir, istərsə də yunan əsatirlərində ölüm qaranlıq
dünyanın və şər qüvvələrin insanlar üzərində hakimiyyətinin və qələbəsinin ifadəsi
kimi dərk edilir.
Ölümün mənbəyi, nəqlediciləri və icraçıları da qədim dinlər və təkallahlı
dinlərdə fərqlidir. Qədim misirlilərin ölümü şeytana, qaranlıq aləmə aid bir qüvvə
kimi təsəvvür etməsi “Ölülərin kitabı” adlandırılan əsərdən məlum olur. Ölüm
aktının icrasında şeytanın qoşunları ilanlar, əqrəblər və əjdahalardır. Misirlilərə
görə, ölümü qaranlıq dünyadan nəql edənlər bu şər qüvvələrdir. Bu qədim kitabda
dönə-dönə allahların həyat uğrunda həmin şər qüvvələr ilə döyüşü təsvir olunur
(bax: 36, 71, 64 və s.).
Mifik-dini anlamda şərin timsalı olan ilanın ölüm daşıyıcısı olması onun
real həyati qüvvəsi ilə bağlıdır. İnsanın əbədi həyatını itirərək, ölümlü olması
Tövratda da ilanla əlaqələndirilir. İlan Adəmlə Həvvanı aldadaraq, onların İrəm
bağından qovulmasına, özlərinin və övladlarının ölümü tanımasına səbəb olur.
Misirlilər kimi, zərdüştilər də Əhrimənə xidmət edərək, insana ziyan vuran şər
qüvvələr sırasında ilanı (21, 221) qeyd edirlər. Xristianlıqda Şeytana aid edilən ad
və sifətlərdən biri də ilandır (2). Görünür, bu eyniləşdirmə Tövratda İblisin ilan
şəklinə düşərək, şər əməllər törədə bilməsi ilə əlaqədar rəvayətdən qaynaqlanır.
(Tədqiqat əsərlərində zərdüştilikdəki Əhrimən də şeytanla eyniləşdirilir (35)).
Hətta şeytanın rəmzi sayılan 666 simvolunun açılışında onun yoldan azdırma,
günah və ölüm anlayışlarını ehtiva etməsi bildirilir (bax: 4, 280). Ölümdən qaçan
Dədə Qorqudu da ölüm ilan şəklinə düşərək öldürür (30, 33-34).
Sözügedən süjetlərdə izlənilən məna və məqsədi dərindən təhlil etdikdə
görürük ki, bu rəvayətlərdə həyatın allahlardan, ölümün isə şeytandan olduğu
ideyası ifadəsini tapmışdır. Elə Musa peyğəmbərin ölüm anında onun dalınca
şeytanın gəlməsində bu görüşlərin izlərini müşahidə edirik.
Yunan mifologiyasında da, şumer dastanı “Bilqamıs”da olduğu kimi, ölüm
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
246
zamanını təyin edən, ölülər diyarına hökm edən tanrılardır (Asporos, Thanatos,
Persophone) (32, 446). Təkallahlı dinlərdə bu tanrıların yerini Allahın yardımçıları
olan mələklər almışdır (32, 446). Bununla belə, ölümün icraçısı islamda müsbət
plana keçirilsə də, ona ümumilikdə münasibət mənfi olaraq qalmışdır. Bu yalnız
ariflər tərəfindən dərin fəlsəfi dəyərləndirmə kəsb edərək, qorxunc simasını itirmiş,
yeni və həqiqi həyatın astanası kimi qiymətləndirilmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, monoteist dinlərdə ölümün mənbəyi və funksiyası
dəyişdirilmiş, o, Allahın insan üçün müəyyənləşdirdiyi bir anlayışa çevrilmişdir.
Ölümün icraçısı isə nəinki şər qüvvə olmaqdan çıxmış, o hətta mələyə çevrilmişdir.
Yəhudi rəvayətlərində Samael (Musa ilə bağlı rəvayətdə), Mikayıl (Süleyman ilə
bağlı rəvayətdə) və başqa mələklər ölümün icraçısı (Samael), yaxud carçısıdırlar
(Mikayıl). Ümumiyyətlə, yəhudi kabalında bu məsələyə münasibətdə sabitlik
yoxdur. Bəzi mənbələrə görə, ölüm mələklərinin sayı ondur. (Əzrayıl bunlardan
biridir). Digərlərinə görə isə, yeddi müxtəlif funksiyalı mələk vardır ki, bunlardan
biri də Musanın təslim olmaq istəmədiyi ölüm mələyi Samauldur (Samael) (bax:
17, 459). Xristianlıqdakı ölüm mələyinə inam da yəhudilikdən alınmışdır (3, 350).
İslamda isə ölüm aktının icraçısının mərtəbəsi daha alidir: o, baş mələkdir
(Əzrayıl). Əzrayıl, məlum olduğu kimi, dörd baş mələkdən birinin adı olub,
insanların canını almaq vəzifəsinə malikdir.
Təkallahlı dinlərdə, göründüyü kimi, ölümün mənbəyi haqqında təsəvvür
dəyişdirilir və o, ifadə caizsə, müsbət plana keçirilir. Belə ki, Tövratda ölüm aktı
“rəbbin mələyi”, (“Yaxvenin mələyi”) (II. Krallar, 19\35; I. Tarixlər, 21\15),
“həlakedici” (“Çıxış”, 12\23; II. Samuel, 24\16) kimi adlandırılan bir mələk
vasitəsilə həyata keçirilir. Yalnız bir yerdə “ölüm mələkləri”
2
ifadəsi yer alır
(Süleymanın məsəlləri, 14\16). Ölüm mələyinin bəzən çoxsaylılığı Quranda da yer
alır (“əl-Ənfal”, 8, “ən-Nəhl”, 16). Bu əsasda sonralar Əzrayılın bu mələklərin
başçısı olması təsəvvürü yaradılmışdır (bax: 3, 351). Müqayisələrdən göründüyü
kimi, son monoteist dində – islamda bu ölüm mələyi mövqecə daha uca bir
mərtəbəyə yiyələnir: ölüm haqqın – Allahın təqdiri, hökmü statusunu alır və onun
icraçısı da, artıq qeyd olunduğu kimi, sadəcə mələk deyil, dörd baş mələkdən birinə
çevrilir.
Epik əsərlərdə qəhrəmanların şərin xidmətçiləri olan əjdaha, ilan və divə
qarşı çıxması da elə xeyirlə şərin, həyatla ölümün qarşıdurmasıdır. Bu, çox zaman
iki varlığın mübarizəsi olmaqdan çıxaraq, iki fərqli aləmin qarşıdurmasına,
2
Sonralar yəhudi kabalında bu mələklərin hətta sayını da konkretləşdirmə cəhdi müşahidə olunur.
Onların sayı, artıq qeyd etdiyimiz kimi, bəzən yeddi, bəzən isə on olaraq göstərilir.
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
247
“kosmik ziddiyyətlərin – işıq və qaranlıq, … xeyir və şər qüvvələrin” (44, 79)
mübarizəsinə çevrilir. Bu məzmunda olan konfliktli süjetlərin böyük
əksəriyyətində bunu müşahidə etmək mümkündür.
Əslində ölüm hökmü verilmiş Dəli Domrulun Əzrayılla görüşünün özü
qeyri-islami hadisə deyildir. Ölüm anında insanların Əzrayılı görməsi təsəvvürü
islamidir. Lakin Dəli Domrulun bu baş mələyə qarşı çıxmasında islami düşüncənin
deyil, qeyri-islami görüşlərin – yəhudiliyin islama müəyyən dəyişikliklərlə nəql
olunan rəvayətləri və şamanlığın təsirini görürük. Bu boyun süjet xətti və ideyasına
güclü təsirinə əmin olduğumuz Musa peyğəmbərin ölüm mələyinə canını vermək
istəməməsi rəvayətində isə daha qədim dini görüşlərin izlərini müşahidə edərək
aşkara çıxarmaq mümkündür. Dəli Domrul rəvayətini söyləyənlərin şüurunda,
göründüyü kimi, hələ ölümün Allahın hökmü olması anlayışı dərin kök
salmamışdır. Musa peyğəmbər haqqındakı islami rəvayətdə ümumiyyətlə belə bir
anlayış şamanlıqla (kahinliklə) çarpaz şəkildədir: ölüm mələyini Allah göndərir (I),
Musa ölüm mələyini qovur (II). Rəvayətçi bununla Musa peyğəmbərin Allahın
hökmünə – təqdirə qarşı çıxmasını heç təsəvvürünə də gətirmir.
Qeyd olunmalıdır ki, Tövratda olduğu kimi, Quran və səhih hədislərdə də
ölüm mələyi konkret bir ad ilə yad olunmur. Quranda onun adı “mələkül-mövt”
(ölüm mələyi) şəklində verilmişdir (Səcdə, 32/11, Ənam, 6/61, Əraf, 7/37) (bu
barədə bax: 3, 350; 32, 446).
Yəhudi ravvinlərinin əsərlərində, artıq qeyd etdiyimiz kimi, ondan artıq
ölüm mələyinin adı verilir ki, bunlardan biri də Əzrayıldır (3, 350). İslamda isə
ölüm mələyinin adla verilməsinə Quran təfsirçilərinin əsərlərindən etibarən rast
gəlinir (3, 350-351; 32, 446). Bu cəhət isə Dəli Domrul boyunun X əsrdən sonra
qələmə
alınması
təsəvvürünü
möhkəmləndirən
dəlillərdəndir.
Boyun
məzmunundan da göründüyü kimi, ölüm mələyi burada Əzrayıl olaraq yad olunur.
Firudin Gülərə görə, Dəli Domrulun Əzrayılı görərkən aldığı vəziyyət
(“görər gözi görməz oldı, tutar əlləri tutmaz oldu” (18, 79)) təsəvvüfi vilayət
anlayışına uyğundur. Müəllifə görə, Dəli Domrul Əzrayılı ekstaz, qamlıq
vəziyyətində görmüşdür (38). Halbuki bu, qorxu hissi keçirən insanın adi psixoloji
halıdır və şamanlıq halı ilə heç bir müştərəkliyə malik deyildir.
Bundan başqa, iki aləm arasında qalma və belə bir ekstaz halını yaşama
islami vəlilərdən artıq, şamanlara xas bir vəziyyətdir. Vəli ölümə qarşı çıxmır,
əksinə, fiziki ölümdən əvvəl ölüm anını yaşayır və onun məqsədi haqqa
qovuşmadır...
Tədqiqatçılara görə, şamanların “özündə olmama” anlamına gələn ekstaz
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
248
halı ölüm həyəcanları ilə eynisəviyyəlidir. Belə bir ekstaz halında öz ruhundan,
yaxud fiziki varlığından qismən ayrılan şaman ruhən eyni zamanda həm öz
cismində, həm də ayrı bir aləmdə yerləşir (bax: 25).
Lakin biz bunu Dəli Domrul haqqında deyə bilmirik.
Tədqiqatlarda ölən şamanın hər bir sümüyü üçün onun qohumlarından əvəz
can istənilməsi bildirilir və Dəli Domrul boyu ilə paralellər aparılır (15, 222-223).
Lakin Dəli Domrul boyunda əvəzə başqasının canının istənilməsi motivinin
analoqlarına, az sonra görəcəyimiz kimi, qədim əsatirlərdə sıx-sıx rast gəlinir və
onlarla bu boyun ikinci süjet xətti arasında təkzibedilməz paralellər vardır. Bu
mənada bu motivi də sırf şamanlıq hadisəsi kimi izah etmək özünü tam doğrultmur.
Dəli Domrul boyunda bizim gördüyümüz yalnız şamanığın qalıqlarıdır. Aşağıdakı
parçaya bir daha nəzər salaq:
“Ya qadir Allah, birligin, varlığın haqıçün, Əzrayıli mənim gözümə göstərgil,
savaşayım, çəkişəyim, dürişəyim, yaxşı yigidin canını qurtarayım” (18, 79).
Boyda şamanlıq görüşlərinin sistemli ifadəsini görmək mümkün deyildir və
Dəli Domrulu şamanlardan ayıran cəhətlər də vardır:
Şamanın başlıca funksiyalarından biri psixopomp – ruhların o biri aləmə
müşayiətçisi olmaqdır (25). Dəli Domrulda belə bir fövqəltəbii qüvvənin zəif,
yaxud güclü şəkildə hər hansı bir təzahürü müşahidə olunmur.
Şaman ölüb-dirildikdən sonra köməkçi ruhlar üzərində hakimiyyət əldə
edir… (42). Dəli Domrul da ölümlə üz-üzə gəlir və yeni həyat əldə edir. Lakin bu
süjetin təqdimində şamanlıqla səsləşmə axtarmaq uğurlu nəticə verə bilməz. Çünki
süjetin qəlibi, ideya və mövzusu şamanlıqdan uzaq dini rəvayətlərdə müşahidə
olunur. Boyun əsas süjet xətti islamaqədərki dini və mifoloji görüşlərdən alındığı
və islami şəklə salındığı üçün şaman təsəvvür və görüşlərinin izləri müəyyən
detalların təqdimində zəif şəkildə özünü büruzə verir.
2.
“Girov can” ideyasının tarixi transformasiyaları
Əcələ – taleyə boyun əyməmə, Allahın göndərdiyi mələyə müqavimət və
Allah tərəfindən mərhəmətə nail olma kimi motivlər yəhudi dini rəvayətləri və Dəli
Domrul boyunu əlaqələndirir. Lakin Dəli Domrul boyu bu peyğəmbərlərdən heç
birinə nəsib olmayan xoşbəxt bir sonluqla bitir: Musa, Davud, Süleyman və
İbrahim peyğəmbərlərdən fərqli olaraq, Dəli Domrula, valideynlərinin həyatı
bahasına olsa da, bu dünyada yaşamaq haqqı verilir. Rəvayətin bu ikinci süjet xətti
isə yunan mifologiyasındakı Admetin (Admetos) öz yerinə öləcək bir kimsəni
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
249
tapmaq şərti ilə ölümdən xilas olması motivindən (bax: 32, 446) təsirlənmədir. Hər
iki rəvayətdə təqdirdən qaçma qurbansız mümkün olmur. Elə burada qeyd
etməliyik ki, boyda çarpaz süjetdən istifadə olunmuşdur: Dəli Domrul əvvəl ölümə
və Əzrayıla meydan oxusa da, sonda ölümdən qaçır. Lakin onun sevgilisi Əzrayılın
qarşısından geri çəkilmir. Məhəbbət motivinin pərdələdiyi bu ikinci etiraz xəttində
də üsyan vardır. Ancaq ölümə qarşı çıxmayaraq, ona təslim olmaq niyyətini
izlədiyindən bu süjet xətti müzakirə obyektinə çevrilməmişdir.
Dəli Domrul boyunu yunan əsatirləri ilə bağlayan daha bir cəhətə isə
indiyədək diqqət yetirilməmişdir. Yunan mifologiyasında dönə-dönə allahların
insanları cəsarətinə görə cəzalandırması, onları həyatdan məhrum etməsi motivinə
rast gəlirik. Allahlara məxsus hər hansı bir qüdrət, onlara aid yeməklər və s.-yə
sahib çıxmaq istəyən hər kəs cəzalandırılır. Yunan mifologiyasında bu, Bellerefont
(40, 544), Tantal (39, 365-366), Prometey ilə bağlı əsatirlərdə, Tövratda Adəm və
Həvva haqqındakı rəvayətlər və s.-də də belədir
3
.
Məsələnin bu şəkildə qoyuluşunu Dəli Domrul boyunda da görürük. O da
Əzrayıla meydana oxuduğuna görə cəzalandırılır və həyatını itirmək təhlükəsi ilə
üz-üzə qalır.
Dəli Domrul boyunda ərinin yerinə ölümə hazır olan qadının prototipinin
Alkestis olması şübhə doğurmur. Yunan rəvayətinə görə, Alkestis Fer çarı Admetin
arvadı idi. O, ərinin həyatını xilas etmək üçün könüllü olaraq, ölümü qəbul etməyə
razı olur. Lakin o, yeraltı ölülər aləmində çox qalmır. Bəzi rəvayətlərə görə,
Persefona ona geri göndərir. Digər rəvayətlərə görə, Herakl onu Aidin, Evripidin
“Alkestis”ində isə ölüm allahı Tanatosun əlindən almışdır (23, 31, 528).
Bənzər süjeti yeraltı aləmdən bəhs edən şumer əsatirlərində də görürük:
yeraltı aləmin çariçasına çevrilən Ereşkiqal yanına gələn bacısı İnannanı (akkad
variantı: İştar; eləcə də İnnin, Nidanna; Venera) ərinə qısqandığı üçün “ölümün
baxışı”nı bacısına yönəldərək onu öldürür. İnannanın sadiq xidmətçisi onun atası
Enlilə və qardaşı Nanveyə müraciət etsə də, onlar köməkdən imtina edirlər. Yalnız
Enki allah işə qarışmaq qərarına gəlir. O, gildən iki qəribə eybəcər məxluq yaradır və
onlar yeraltı aləmə enərək İnannanı dirildirlər. Lakin həmin məkanın sakinləri
3
Məhəbbət və ölüm arasındakı mübarizə mövzusu Savitri haqqındakı hind dastanında da
(«Mahabharata») əksini tapmışdır. Ərinin ölüm məqamı yetişəndə onun canını almaq üçün gələn
ölüm tanrısı Yamanın qarşısına qorxmadan çıxan Savitri öz cəsarətli çıxışına görə cəzalandırılmır.
Əksinə o, Yama tərəfindən mükafatlandırılır. Ölüm tanrısı onun kor qayınatasının gözlərinə işıq
verir, əlindən alınmış hakimiyyətini qaytarır, Savitrinin əri Satyavananın canını almaqdan da imtina
edir (24, 348).
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
250
(anunnaklar) ilahənin yerinə orada kiminsə qalmağını tələb edirlər
4
. Şeytanların
müşayiəti ilə yerin üstünə qalxan İnannanın doğmalarından heç biri belə bir qurbana
razı olmur. Qulab şəhərində o, əri çoban-allah Dumuzini (akkad varianti: Tammuz;
qədim yəhudi, arami və yunanlarda: Daoros, Daonnos) öz taxtında gözəl qızlarların
əhatəsində görür. Qəzəblənən İnanna ölümün baxışını ona yönəldir və onu şeytanlara
verir. Dumuzinin bacısı isə qardaşının xatirinə özünü qurban vermək qərarına gəlir.
Lakin İnanna hökm edir: “Yarım il sən, yarım il bacın”
5
(37).
Akkad variantında isə İştarın fərqli təqdimatına rast gəlirik: o, əri
Dumuzini xilas etmək üçün yeraltı aləmə enir… (37).
Bu sonuncu rəvayətin süjet xətti isə, göründüyü kimi, Alkestis haqqındakı
yunan rəvayətinə, o isə öz növbəsində Dəli Domrul boyuna təsir etmişdir. Bu
müştərək mövzulu və süjetli rəvayətlər içərisində şumer və akkad rəvayət və
obrazlarının arxetip xarakterliliyi onların zaman etibarilə daha qədimliyi ilə yanaşı,
bu süjetin əsli və paradiqmalarının şumer və akkad rəvayətlərində olduqca geniş
yayılması ilə də şərtlənir. Bilqamıs haqqındakı şumer dastanlarından birində dostu
Enkidu onun yerinə yeraltı aləmə enir… (bu barədə bax: 24, 91-93). Bitki tanrısı
Geştinanna qardaşı Dumuzinin yerinə axirət dünyasına getməyə razılaşır (24, 64-
65, 81). Akkad rəvayətində isə, artıq qeyd etdiyimiz kimi, İştar əri Dumuzinin
əvəzinə axirət dünyasına getməyə razılıq verir.
Bu məsələ ilə əlaqədar S.Süleymanovanın mülahizələri də maraq doğurur.
O, şəhid və xilaskar eyniyyətinə, ölüm və həyat binarlığına, ölümün həyat, hətta
ölümsüzlük üçün keçid funksiyası daşımasına dair çeşidli mifik paralelləri
göstərdikdən sonra “girov qan” və ya “girov can” ideyasının qədim Şərq
kosmoqoniyası ilə əlaqəli olması nəticəsinə gəlir və Dəli Domrul boyundakı motivi
də həmin kontekstdə izah edir (29, 345).
Burayadək deyilənlər “Dəli Domrul” boyundakı hər iki süjet xəttini gəlmə
hesab edən V.M.Jirmunskinin haqlı olduğunu göstərir. Tanınmış tədqiqatçı Dəli
Domrulun nəinki birinci (Əzrayılla vuruş), eləcə də ikinci (can əvəzinə can vermə)
süjet xəttinin analoqunun yunan rəvayətlərində mövcudiyyətini bildirir və birinci
süjet xəttinin analoqu olaraq Diqenis haqqındakı yunan rəvayətini qeyd edir.
Həmin rəvayətə görə, ölüm mələyi “mənəm-mənəm”lik edən Diqenis Akritin
toyuna gəlir. Vuruşda ölüm mələyi üstün gəlir. Diqenis Akrit yalnız can əvəzinə
can tapmaqla canını qurtara bilir (14, 198).
4
Bəzi tədqiqat əsərlərində bunun axirət dünyasının qanunlarından olması bildirilir (24, 64).
5
Ölüb-dirilən tanrı Dumuzi haqqındakı bu rəvayətin bənzərinə «Mahabharata»da da rast gəlinir. Ruru
adlı bir nəfər ilan sancmış nişanlısına həyatının yarısını verir…
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
251
Bu paralel ağlabatan görünsə də, zənnimizcə, Diqenis Akrit rəvayəti və
Dəli Domrul boyu arasındakı səsləşmə onların vahid mənbədən – elə yəhudi dini
ənənəsindəki rəvayətlərdən qaynaqlanmasını da istisna etmir. Çünki bu rəvayət
artıq xristianlaşmış yunanların rəvayətlərindəndir və orada Məryəm ana və
müqəddəs Georgi atanın iştirakı da bu dediklərimizi təsdiq edir.
Diqenis rəvayətində Dəli Domrul boyu ilə səsləşən ikinci süjet xətti də
mövcuddur. Ölüm mələyi Haronla təkbətək döyüşdə məğlub olan Diqenis canı
əvəzinə can tapma məcburiyyətində qalır. Ata, ana və bacının imtinasına rəğmən,
Diqenisin sevgilisi onun əvəzinə öz canını verməyə razılıq verir… (14, 199). Dəli
Domrul boyundakı oxşar ikinci süjet xəttinin daha qədim qaynağının şumer və
babil-assur (akkad) rəvayətlərinin olmasını isə artıq qeyd etmişik.
Türk təriqət mürşidləri içərisində Allah ilə qovğa edənlər, onun vəzifə və
səlahiyyətlərinə şamanlar kimi müdaxilə edənlər də olmuşdur. Bu özəllik Osman
(Otman) baba, Sultan Varlığı və Hacı Bəktaş Vəlinin “Vilayətnamə”lərində, hətta
Yunus Əmrə, Abdal Musa, Qayğusuz Abdal kimi haqq aşiqləri barədə nəql edilən
hadisələrdə müşahidə olunur (16, 106-107). Bu ariflər – haqq aşiqləri barədə
söylənilən rəvayətlər tarix etibarilə Dəli Domrul boyundan sonra yarandığından
onlara bu boyun da təsirini ehtimal etmək olar.
Nəticə
Dəli Domrul boyunun əsas iki süjet xəttinin analoqları sırasında daha çox
onun birbaşa prototipləri, dolayısı ilə ideya qaynaqları, sadəcə paralelləri və bu
süjetlə müştərək qaynaqlı sayıla biləcək rəvayətlərdən söz açdıq. Lakin bu boyun
əsas süjet xətləri ilə səsləşmələr Türkiyə türkləri (5, 11, 28-29), rus (5, 10), kumık
(5, 12), noqay (5, 9) və s. xalqların rəvayətlərində də müşahidə olunur. Dəli
Domrul boyunun əsas süjet xəttindən təsirlənmələrə çeşidli türk xalq nağıllarında
da rast gəlinir (32, 446-447).
“Əbədi həyat axtarışı” motivinə isə xatırlatdığımız abidələrdən başqa,
“Mahabharata”, “Maaday Qara”, “Köqüdey”, “Şan qızı” dastanları, “Məlik
Məmməd”, “Yetim İbrahim” nağılları və s.-də də rast gəlinir (bax: 41, 14).
İnsanın bəlkə də bütün mövcudiyyəti boyu ölümə qalib gəlmək, əbədiyyət
qazanmaq istəyi öz həqiqi həllini, zənnimizcə, irfanda tapdı. Haqq aşiqləri “ölümdən
qabaq ölmək” (“mətə mə təmutu”) formulunu irəli sürməklə bu ümumbəşəri sualın
cavabını tapdılar. Cismani ölüm anını gözləmədən ölmək, yəni maddi aləmlə bağları
kəsmək, nəfsə (Əzrayıla deyil) qalib gələrək, cihadi-kəbirdə zəfərə nail olmaq – belə
kamilləşmə yolu ilə ruhani-mənəvi həyatda ölümsüzlük əldə etmək ideyası ən qədim
dövrlərdən etibarən insanın axtardığı sualların cavabıdır.
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
252
Qaynaqlar:
1)
Aqada. Skazaniya, pritçi, izreçeniya Talmuda i Midraşey, Rostov-na-
Donu, 2000.
2)
Anqel. mb-soft.com/believe
3)
Ahmet Saim Kılavuz. Azrâil, “Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansıklopedisi”, cilt 4, Istanbul, 1991.
4)
Berxovskiy Y.R. Taro. Drevneyşaya sistema simvolov, Moskva, 2004.
5)
Bəhlul
Abdulla.
Dəli
Domrul “Kitabi-Dədə Qorqud”da və
qorqudşünaslıqda, Bakı, 2002.
6)
Biblical studies. Russkie straniüı. www.biblicalstudies.ru
7)
Bilqamıs dastanı. Bakı, 1985.
8)
Daşevskiy Z. Çto proisxodilo s narodom İzrailya s qorı Sinay.
www.evrey.com
9)
Evreyskaya entsiklopediya, svod znaniy o evreystve i eqo kulture v
proşlom i nastoyaşem, t.I, S.-Peterburq.
10)
İakov i İsav, Ruvim i İosif. www.bibleoteka.by.ru
11)
İqumen İlarion (AlfeeV). Svyaşennaya tayna tserkvi, www.krotov. info
12)
İslam ansiklopedisi, c.2, İstanbul, 1979.
13)
Jan Blo. Moisey. www.ntv.ru/gordon
14)
Jirmunskiy V.V. Oquzskiy qeroiçeskiy epos i “Kniqa Korkuta”- “Kniqa
moeqo Deda Korkuta”, Moskva-Leninqrad, 1962.
15)
Yoloqlu Q. Sledı domusulmanskoqo verovaniya v “Kitab-i Dede
Korkut”, “Qafqazın arxeologiyası, etnoqrafiyası, folkloru”, Bakı, 2005, 221-223.
16)
Yusuf Ziya Yörükan. Müsülmanlıkdan evvel tür dinleri. Şamanizm,
notlandıran və yayıma hazırlayan: Turhan Yörükan, Ankara, 2005.
17)
Kerlot X.G. Slovar simvolov, 1994.
18)
Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı, 1988.
19)
-
D
əli Domrul Boyundaki Bir Motivin Analoqları
/ S:
ŞIXIYE
VA
253
20)
Məhəmməd əl-Qəzali. əs-Sunnət ən-nəbəviyyə beynə əhlil-fiqh və
əhlil-hədis, Qahirə.
21)
Melqunov P. Drevniy Vostok, Moskva, 1913.
22)
Mid Dj. Teosofskiy slovar. www. tiamat.ru.
23)
Mifoloqiçeskiy slovar, Moskva, 1991.
24)
Nağıyev C. Qədim Şərq ədəbiyyatı tarixi, Bakı, 2004.
25)
Norbert Klassen. Mudrost toltekov. (Karlos Kastaneda i filosofiya
Dona Xuana)), www.fund-intent.ru
26)
Satan. www.yotor.com
27)
Sədrəddin Bəlaği. Quran qissələri, Bakı, 1992.
28)
Suleymanova S. Simvoliçeskoe mışlenie osnova razvitiya mısli
çeloveçestva, “İslam araşdırmaları”, IX buraxılış, “İrşad”, Bakı, 1999.
29)
Süleymanova S. Qorqud və Georgi (Circis) obrazlarında ölməzlik
motivləri, “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” III Uluslararası folklor
konfransının materialları (14-16 noyabr 2005-ci il), Bakı, 2005, s. 344-352.
30)
Təhmasib M. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər), Bakı, “Elm”,
1972.
31)
Topçinov E.A. Reliqii mipa: opıt zapredelnoqo psixotexnika i
transpersonalnıe sostoyaniya. psylib.ukrweb.net
32)
Türk ansiklopedisi, c.IV, İstanbul.
33)
Tövrat, - Kitabi-Müqəddəs.
34)
Türkmənin adlı qoşquçularından Səidinin qoşquları, Aşqabat, 1926.
35)
Uilyam St.Kler-Tisdall. İstoçniki islama. answering-islam.org.uk
36)
Uollis G. A. Eqipetskaya Kniqa Myortvıx, Moskva, SPb, 2004.
37)
Fantalov
A.
Şumeriskie
mifı
o
podzemnom
tsarstve.
http://mythology.webhost.ru
38)
Firudin Gilar Bek. Sahib ez-zeman - Azer oğlu Qorqud qayıdır.
azeribook.com
39)
Homer. Odisseya, Bakı, 1977.
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2011-1 (Ocak-Haziran)
(Azerbaycan Özel Sayısı
-I)
254
40)
Homer. İliada, Bakı, 1978.
41)
Hüseynova N. Qədim türk qəhrəmanlıq dastanlarının tipologiyası
(“Ural Batır” əsasında), filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün
təqdim edilmiş dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı, 1997.
42)
Şamanistkie initsiatsii. jnana.ru
43)
Şifman İ.Ş. Vetxiy Zavet i eqo mir, Moskva, 1987.
44)
Şukurov Ş.M. “Şah-name” Firdousi i ranyaya ilyustrativnaya traditsiya,
Moskva, 1983.
Dostları ilə paylaş: |