Milliy va sinfiy psixologiya Reja

Milliy va sinfiy psixologiya


Reja:
1. Sinfiy psixologiyaning vujudga kelishi.
2. Sinfiy va milliy psixologiyaning uzaro ta’siri .
3. Millat vakilida milliy va sinfiy psixologiyaning namoyon
bulishi.
Etnik psixologiya masalalarini urganishda sinfiy jamiyatda bir millat ichida turli sinflarning mavjud bulishligini nazardan kochirmaslik kerak. Chunki, siyosiy, iktisodiy, jixatdan teng bulmagan sinfiy jamiyatdagi kishilar birligida milliy (etnik) psixologiya bilan bir katorda sinfiy psixologiya xam mavjud buladi.
Sinflar urtasidagi tafovutlar fakat iktisodiy-ijtimoiy mavkelar va goyaviy masalalardagina kurinib kolmasdan, shuningdek, ma’naviy xislatlarni xam namoyon kiladi. Bu esa sinflar psixologiyasida aks etmasdan kolmaydi.
« Xech shubxa yukki, deb yozadi N. Jondildik, - Millioner va oddiy ishchi yoki ishsiz bir xilda fikr yurita olmaydi, bir xilda idrok etib, xayot xodisalarini aynan bir xilda baxolab, axlok va an’analarga bir xil tarzda amal kilib turmaydi. Ular turli xil yashab uz avlodlarini turlicha tarbiyalashadi, turli odat va didga ega buladilar. Ularda milliy tuygular va ong xam turlicha namoyon buladi.»
Sinfiy psixologiya sinflar, kishini – kishi tomonidan ezish paydo bulishi bilan shakllana boshladi va uzga etnik psixologiyani tobe kilib oladi.
Sinfiy psixologiyada asosan ma’lum sinflar manfaati aks etib, milliy yoxud unutiladi, yoki ikkinchi darajali xolga surib kuyiladi.
Etnopsixologik tadkikotlar shuni kursatadiki, fakat bir millatga mansub bulgan turli sinf vakillaridagina umumiy bulgan xususiyatlar mavjud bulib kolmasdan shuningdek, bu sinfga kiruvchi turli millat vakillari urtasida xam umumiy bulgan psixologik xususiyatlar mavjud ekan. Chunki, turli etnik birliklarga mansub bulgan sinflarning yashash sharoitidagi uxshashliklar, sinfiy manfaatlar birligi, jamiyatda tutgan mavkelar va boshka omillar ularga uxshash psixologik xususiyatlarni shakllantiradi. Ezgulik, uzaro yordam, xamkorlik, kollektivizm kabi xislatlar butun dunyo mexnatkash ommasiga xos bulib bu xislat badavlat kishilarda deyarli uchramaydi. Mashxur fransuz tarixchisi Jol Mishel « Xalk » degan kitobida bu xakida yozadi: « Menga isitilmaydigan uylarda bir necha kish yashashga tugri keldi. Bu bilan mening sovukka chidamligim oshgani yuk.Aksincha, sovuklar tugashi bilan meni takkoslab bulmaydigan kuvonch kamrab olar, baxorning kelishi bilan esa mening shodligimning poyoni bulmas edi. Boylar fasllar uzgarishiga befark karaydilar. Kambagallar uchun esa bu, ular xayotiga katta ta’sir etadigan xodisa xisoblanadi.»
Shuning bilan birga sinfiy psixologiyani asos kilib, bir etnik guruxni sun’iy ravishda operativ, bir-biriga karama –karshi kuyish tugri emas.
Etnopsixologik xususiyatlar umummilliy va sinfiy kategoriya xisoblanadi. Chunki, ijtimoiy xayotda sinflarga bulinmagan bir tipdagi millat bulmaydi, shuning bilan birga jamiyatda sinflar va ijtimoiy katlamlar, bir –biridan ajralgan xolda yashashmaydi.
Ularning manfaatlari, jamiyatda tutgan mavkelari xar xil bulishiga karamay, ular etnik xayotni barcha turli tomonlari bilan bir-biriga boglanib ketishgan. Shuning uchun xam ularda mustakil, yagona milliy xususiyatlar mavjud buladi.
Turli sinflarning mavjudligi millatning madaniy borligini yuk kilib yubormaydi. Bunda u birlik, ayniksa, etnik xususiyatlarni namoyon etuvchi madaniy soxalarda –til, din, urf –odatlar, madaniyatda saklanadi. Xududiy birlik, butun millat uchun umumiy bulgan tabiiy-geografik, sharoitlar, iktisodiy va tildagi birlik sinfiy mansublikdan kat’iy nazar millat vakillarida ma’lum darajada bir xil psixologik xususiyatlarni vujudga keltiradi va bir –birga uzaro munosabatda buladi, umummilliy va sinfiy tomonlarning uzaro ta’siri, millatning kay darajada rivojlangan bulishiga va tarixiy tarakkiyotiga sinning tutgan urniga karab turli mamlakatlarda turlicha buladi. Sinfiy psixologiya fakat bazis bilan boglik bulsa, etnopsixologik xususiyatlarda esa sinfiy psixologiya bilan birga yana tabiiy va maishiy sharoitlar, xalkning tarixiy tarakkiyot uylari xam aks etadi. Etnopsixologik xususiyatlarning shakllanishiga barcha sinflar, ijtimoiy katlamlar ta’sir kursatadi. Bunda xar bir sinf ijtimoiy kuchi etnik xususiyatlarga uzining manfaati va goyalarga mos bulgan xislatlarni kiritishga va uni mustaxkamlashga xarakat kiladi. Ayniksa, xokim sinf psixologiyasining etnik psixologiyani shakllanishiga kursatadigan ta’siri kuchli buladi. Chunki, moddiy kuchga ega bulgan sinf ayniksa, vaktida « XUKMRON-KUCh » xamdir. Ma’lum bir sinfga xos bulgan mafkura kelib chikishi jixatidan etnik psixologiyadan keyin paydo bulgan bulsa, xam u xokim sinflar manfaatini ifodalagani uchun etnik psixologiyaga uz ta’sirini kursatib turadi.
Kommunistik mafkura xukmronlik davrida bulgan 2-3 avlodni voyaga yetkazadi. Chunki, maktab, matbuot uning kulida edi. Bir millat doirasida sinfiy tafovutlar ma’naviy boyliklarni iste’mol kilishda yakkol namoyon buladi. Masalan, badiiy adabiyotdagi obrazlar, musika va xoreografiya turli sinf vakillarida doimo bir xil xissiyot vujudga keltirmaydi.
Sinfiy xususiyatlar kishini milliy xususiyatlarga karaganda chukurrok xarakterlab kursatadi. Bir millatning turli sinflarda fakat sinfiy psixologiya mavjud, ular uchun umumiy bulgan etnopsixologik xususiyatlar yuk, deb uylash katta xatoga yul kuyish xisoblanadi. Xar bir shaxs ma’lum sinfga mansub bulishi bilan birga ayni vaktda u yoki bu millatga xam mansub buladi.
Ahloqiy hislar odamning boshqa kishilarga, jamoa va o‘zining ijtimoiy burchlariga bo‘lgan munosabatlarida ifodalanadi. Inson bu hislarni kechirar ekan, ma‘lum ahloqqa, ya‘ni ijtimoiy ahloq - qoidalari va normalari majmuiga asoslanib, boshqa kishilarning xatti-harakatlariga yoki ruhiy hususiyatlariga hamda o‘zining xatti-harakatlariga baho beradi. Shaxsning yetakchi ahloqiy hislaridan biri bu burch hissidir. Bu his odam yashab va ishlab turgan tor doiradagi jamoa (oila, maktab, ishlab chiqarish, korxona) manfaatlari nuqtai nazaridan turib, harakat qilish lozimligini anglaganda ham kechiriladi. Odam o‘zining ijtimoiy burchlari nimalardan iborat ekanligini bilib va tushunibgina qolmay, balki ularni bajarish zarurligini ichdan his qilib qayg‘uradi. Kishilar hayoti va faoliyatida o‘zaro yordamlashish, hamjihatlik, intilish va manfaatlar birligiga asoslangan o‘rtoqlik munosabatlari yuzaga keladi. O‘rtoqlik munosabatlarining yuksak cho‘qqisi do‘stlik hissida namoyon bo‘ladi. Do‘stlik hissi o‘rtog‘iga mehribonlikda uni ko‘rish u bilan gaplashish o‘z fikr hislari bilan o‘rtoqlashishda namoyon bo‘ladi. Haqiqiy do‘stlik hissi do‘stga nisbatan yuksak talabchanlik bilan bog‘liqdir. Xato va kamchiliklarni tuzatishga ham yordam berish, do‘stlikka yaqin bo‘lgan muhim ahloqiy his muhabbat hissidir. Muhabbat jamiyatda nikoh va oilaning ahloqiy psixologik asosi hisoblanadi. Agar odamning jamiyatdagi xatti-harakatlari ahloq normalariga mutlaqo zid bo‘lsa, odam vijdon azobiga uchraydi. Vijdon azobi murakkab hissiy holatdir. Mobodo odam biror ahloqsiz harakat qilib, vijdon azobiga uchrasa, undan qutilishi juda qiyin bo‘ladi. CHunki vijdon azobiga uchragan odam jamiyat oldida o‘zining nohaqligini biladi va o‘zini-o‘zi so‘roq qila boshlaydi. SHuning uchun odam o‘zidan-o‘zi qochib qutila olmagandek, vijdon azobidan ham hech qachon qochib keta olmaydi. 32 Ma‘lumki, vijdon azobi kishining qalbida chuqur ichki kurash hissini tug‘diradi. O‘z xatti-harakatida ahloq tomoyillariga amal qilmagan, uyati ham vijdoni bo‘lmagan kishilarni «vijdonsiz» odamlar deyiladi. Kishi yomon bir ish qilib qo‘yganligi bu kishining o‘ziga munosib emasligini, anglashi bir tomondan vijdonini qiynaydi, vijdon azobiga soladi, ikkinchi tomondan ahloq talablariga xilof ish qilish bilan boshqalardan malomatga qolishni, ularni o‘rniga nisbatan salbiy xislat paydo qilishni ham tushunadi. Masalan, mazkur jarayonga quyidagi misolni keltirib o‘tish joiz. AQSH prezidenti R. Trumen 1945 yili 6 avgustda Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombasini tashlashga buyruq bergan edi. Amerikaning birinchi darajali uchuvchisi Mayor Klod Izerli Xirosimaga atom bombasini tashlab 300 000 kishini yostig‘ini quritishda ishtirok etdi. Atom bombasi zarbidan o‘lgan yosh bolalarni qariyalarni, xotin-qizlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Izerli vataniga qaytganda ―Xirosima qahramoni‖ni sifatida uni tantana bilan kutib olishadi. Izerlini vijdon azobi kundan kunga battarroq qiynay boshladi. U vijdonini tinchitmoq uchun nafaqadan, hamma mukofatlardan voz kechdi, o‘ziga berilgan ordenlarni qaytarib bermoqchi bo‘ldi. Pul to‘plab Xirosimaga yordam yubordi. Ammo vijdon azobi hamon uni ezardi, ta‘kib qilardi, kechalari uxlolmasdan o‘zini o‘zi o‘ldirishga urinib ko‘rardi. Ammo natija chiqmadi, zora qamasalar, deb jinoyat qildi. Nihoyat Klod Izerli aqldan ozibdi, deb uni jinnixonaga yotqizdilar. Estetik hislar ham yuksak ahloqiy hislardan hisoblanadi. Estetik his deganda biz go‘zallikni idrok qilish, go‘zallikdan zavqlanish va go‘zallik yaratishga intilishni tushunamiz. Estetik hissiyot hamma odamlarga xos bo‘lgan hissiyotdir. Atrofdagi tabiat manzaralari estetik hissiyotlarimizning birinchi manbai hisoblanadi. Masalan, bahor faslidagi tog‘ manzaralari yaylovlarda qo‘y va qo‘zichoqlarning o‘tlab yurishlari, baland qorli qoyalarni uzoqlardan mag‘rur turishlari odamda estetik lazzatlanish hissini tug‘diradi yoki xuddi dengizdek ko‘z ilg‘amaydigan ko‘m-ko‘k paxtazorlar uzoqlarda chiroyli bo‘lib ko‘rinib turgan dala tepaliklari odamda qandaydir ko‘tarinki ruh tug‘diradi. Odamlar hayotning turli faktlariga va ularning san‘atini aks ettirishiga qandaydir go‘zallik yoki xunuklik fojiali yoki kulguli, oliyjanoblik va razillik, nozik yoki dag‘al hodisalar sifatida munosabatda bo‘ladilar. Bu hislar tegishli baholarda estetik didlarda namoyon bo‘ladi va o‘ziga xos badiiy lazzatlanish holatida kechiriladi. Estetik hissiyotlarning manbalari juda ko‘p va xilma-xildir. Masalan, tabiat manzaralaridan lazzatlanishdan tashqari tasviriy san‘at asarlari, badiiy- adabiy asarlar, muzika va xaykaltaroshlik, arxitektura va me‘morchilik ishlari ham odamda estetik hisni tug‘diradi. Bundan tashqari odamlarning o‘zaro bir-birlari bilan bo‘lgan munosabat va muomalalari ham estetik hissiyotlarning manbalari bo‘la oladi. Odamning kiyinishi, uyining tutishi, qanday jihozlanshi, boshqalar bilan muomalasi ham estetik hislarimizning manbai bo‘la oladi. Masalan; dag‘al gaplashadigan kishidan odam nafratlanadi, aksincha muomalali, gapni o‘rinli va madaniyatli qilib gapiradigan kishidan odam zavqlanadi. SHunday odamlarga taqlid qilgisi keladi. Umuman odamning estetik hissiyotlari ko‘p manbalarga ega bo‘lgan murakkab hissiyotlardandir. 33 Intellektual hissiyotlar ham o‘z mohiyati jihatidan ahloqiy hissiyotlarga yaqin bo‘lgan hissiyotlardir. Intellektual hissiyotlar odamning bilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan hissiyotlar bo‘lib, biror narsadan hayron qolish, hayratda qolish, shubhalanish kabi holatlarda ifodalanadi. Intellektual hissiyotlarga dastavval ajablanishni kiritish mumkin. Ajablanish inson bilish faoliyatining ajralmas tomonidir. Ajablangan va qandaydir tushunib bo‘lmaydigan, hayratda qoldiradigan emotsiyalarga berilib qolgan odam o‘zining bilish extiyojlarini qondirishga intiladi. Haqiqatni izlash shubhalanish hissi bilan bir vaqtda amalga oshirish mumkin. Bu his odam faol bilish faoliyati orqali hosil qilgan g‘oya hamda e‘tiqodlarni hayotga tadbiq qilish uchun bo‘lgan kurashning qiyin daqiqalarida unga madad bo‘ladi. 3.4. Kayfiyat. Affekt. Stress. Kayfiyat tushunchasiga psixologik manbalarda turli nuqtai nazardan yondashilgan taqdirda ham mazmunan ular bir xillikni anglatadi. Jumladan K.Turg‘unov lug‘atida shaxsning kuchsiz yoki o‘rtacha kuchga ega bo‘lgan nisbatan barqaror umumiy emotsional holati, A.V.Petrovskiyning ―Umumiy psixologiya‖ darsligida kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun xattiharakatiga tus berib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi, deb ta‘kidlanadi. Professor E.G‘oziev fikricha, kayfiyat shaxsning ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emotsional holatdir. Kayfiyat, ya‘ni odamning xursand yoki g‘amgin kayfiyati hech vaqt sababsiz vujudga kelmaydi. Odam bajarayotgan biror ishning mavaffaqiyatli tugashi yaxshi tetik kayfiyatni yuzaga keltiradi. Qilayotgan ishning oldinga siljimasligi yoki ishga berilgan yomon baho odamda ma‘yuslik, kuchiga ishonmaslik kayfiyatini tug‘diradi. Kayfiyatning xush yoki noxush bo‘lishi, birinchi navbatda odamning sog‘ligi bilan ham bog‘liqdir. Masalan, biror a‘zomiz qattiq og‘rib turgan vaktda kayfiyat chog‘ bo‘lmaydi. Kishining hayoti davomida kayfiyatning u yoki bu turi, ya‘ni xushchaqchaqlik, xursandlik yoki g‘amginlik, ma‘yuslik, tushkunlik kabilardan biri ustun bo‘lishi mumkin. Ana shunga qarab odamlar xushchaqchaq, g‘amgin, sertashvish deb turli guruhlarga bo‘linadilar. Lekin shuni aytish kerakki, odam o‘z kayfiyatining quli bo‘lib, qolmay, uni boshqara bilishi kerak. O‘z kayfiyatini idora qila biladigan odamlarning har doim ruhi tetik, kayfiyati chog‘ va ishida unum bo‘ladi. Kayfiyatni idora qila olmaydigan odamlar bilan yashash juda qiyin bo‘ladi. Bunday odamlar arzimagan narsadan kayfiyatini buzib, to‘msayib yuradigan yoki arazlab yotadigan odamlar bo‘ladi. Bunday odamlarni odatda «sirkasi suv ko‘tarmaydigan» yoki «jahli burnini uchida turadigan» odamlar deyishadi. Agar odam xar doim o‘ylab, aql bilan ish tutsa, kayfiyatini bo‘lgan bo‘lmagan narsalarga buzavermaydi. Inson kayfiyatini paydo bo‘lishiga va o‘zgarishiga ta‘sir qiluvchi ob‘ektiv va sub‘ektiv omillari mavjud. Ob‘ektiv omillarga: a) tabiiy omillarga taalluqli bo‘lgan vaziyat (havoning sovuqligi yoki issiqligi); b) shaxslararo munosabatning noqulayligi va boshqalar. Sub‘ektiv omillar esa, sub‘ektiv munosabatlar, iliq psixologik muhit, muloqatmandlik maromi, rag‘batlantirish, muloqot o‘rnatish uslubi, shaxsiyatiga tegmaslik, teng xuquqlilik, shaxsning psixologik xususiyatlarini hisobga olish va hokozo. 34 Psixologiyada affekt tushunchasiga berilgan ta‘riflarga asosiy e‘tiborni qaratadigan bo‘lsak bu ham shaxsning kuchli emotsional holatlari bilan bog‘liqdir. K.Turg‘unovning lug‘atida aytilishicha, affekt tez va kuchli paydo bo‘lib, shiddat bilan o‘tadigan qisqa muddatli emotsional holatdir. A.V.Petrovskiyning ―Umumiy psixologiya‖ darsligida affekt haddan ziyod tez kechishi bilan miyada paydo bo‘luvchi, shaxsni tez qamrab oluvchi, jiddiy o‘zgarishlarni yuzaga keltiruvchi jarayonlar ustidan irodaviy nazorat buzilishiga etaklovchi organizm a‘zolari funksiyasini izdan chiqaruvchi emotsional jarayonlarga aytiladi. M.Vohidov darsligida affekt to‘satdan tez paydo bo‘lib, tez orada o‘tib ketadigan nihoyatda kuchli hissiy holat sifatida e‘tirof etiladi. Affekt lotincha so‘z bo‘lib, ruhiy hayajon ehtiros degan ma‘noni anglatadi. Affektlar ko‘pincha to‘satdan paydo bo‘ladi va ba‘zan bir necha minut davom etadi. Affekt holatida kishini ongini tasavvur qilish, fikr qilish qobiliyati torayadi, susayib qoladi. Affektlar vaqtida odamning harakatlari kutilmagan tarzda portlash singari birdaniga boshlanib ketadi. Ba‘zan affektlar tormozlanish holati tarzida namoyon bo‘ladi va bunday holatda organizm bo‘shashib, harakatsiz bo‘lib va shalvirab qoladi. Bunday holat ko‘pincha odam birdaniga qo‘rqqanida, to‘satdan quvonganida va shu kabi holatlarda o‘zini yo‘qotib qo‘yish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Affekt holatini boshlanishida shaxs insoniy qadriyatlarning barchasidan uzoqlashib, o‘z hissiyotining oqibati to‘g‘risida ham o‘ylamaydi, hatto tana o‘zgarishlari, ifodali harakatlar bilinmay boradi. Kuchli zo‘riqish oqibatida mayda kuchsiz harakatlar barham topadi. Tormozlanish miya yarim sharlari po‘stini to‘liq egallay boshlaydi, qo‘zg‘alish po‘stloq osti nerv tugunlaridan oraliq miyada avj oladi, xolos. Buning natijasida shaxs hissiy kechinmasiga (dahshat, g‘azab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar) nisbatan o‘zida kuchli hohish sezadi. Ma‘lumotlarning ko‘rsatishicha ko‘pincha hissiyotlar affektiv shaklda o‘tishi tajribalarda sinab ko‘rilgan. Jumladan: 1) teatr tomoshabinlarida; 2)tantana nashidasini surayotgan olomonlarda; 3)es-xushini yo‘qotgan telbasimon odamlarda; 4) ilmiy kashfiyot laxzasida; 5) tasodifiy qizg‘in uchrashuvlarda, jo‘shqin shodliklarda mujassamlashadi. Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o‘zini tushunish, o‘zini qo‘lga olish, uddalash qurbiga ega bo‘ladi. Ularning keyingi bosqichlarida irodaviy nazorat yo‘qotiladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, o‘ylamasdan xatti-harakat qilinadi. Affektiv holatlar ma‘suliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir bo‘ladi, lekin shaxs har bir harakati uchun javobgardir, chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar o‘tib bo‘lgandan keyin shaxsning ruhiyatida osoyishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba‘zi hollarda holsizlanish, barcha narsalarga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi. SHuni ham unutmaslik kerakki, affektiv qo‘zg‘alish muayyan davrgacha davom etishi, ba‘zan o‘qtin-o‘qtin kuchayishi yoki susayishi sodir bo‘lib turishi mumkin. Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta‘riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tomonidan stress–afektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirilishining davomiyligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin bo‘lgan histuyg‘ularni boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb ta‘rif beriladi. Profssor 35 E.G‘ozievning umumiy psixologiya kitobida yozilishicha, stress-og‘ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar ishlarning me‘yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar tug‘ilganida, zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zo‘riqishlar sifatida ko‘rsatiladi. Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta‘riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tomonidan stress– afektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirilishining davomiyligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin bo‘lgan his-tuyg‘ularni boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb ta‘rif beriladi. Profssor E.G‘ozievning umumiy psixologiya kitobida yozilishicha, stress-og‘ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar ishlarning me‘yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar tug‘ilganida, zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zo‘riqishlar sifatida ko‘rsatiladi. Stress psixologik ta‘rifiga ko‘ra affektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirishining davomiyligiga ko‘ra kayfiyatlarga yaqin bo‘lgan histuyg‘ular boshdan kechirilishning alohida shakli kuchli hayajonlanish (stress) holati (inglizcha stress - tazyiq ko‘rsatish, zo‘riqish degan so‘zdan olingan)dan, yoxud hissiy zo‘riqishdan iboratdir. Hissiy zo‘riqish xavf-xatar tug‘ilgan, kishi xafa bo‘lgan, uyalgan, tahlika ostida qolib ketgan va shu kabi vaziyatlarda ro‘y beradi. Stress kishining o‘ta faol yoki o‘ta sust harakatida ifodalanadi. Hissiy zo‘riqish holatida individning hatti-harakati kishi nerv tizimining tipiga, nerv jarayonlarining kuchliligi yoki ojizligiga jiddiy ravishda bog‘liqdir. (Masalan, imtihon oldidagi holat). His-tuyg‘ularning hissiyot (emotsiyalar), kayfiyatlar, kuchli hayajonlanish tarzida boshdan kechirilishi chog‘ida ma‘lum darajada seziladigan tashqi belgilariga ham ega bo‘ladi. YUzning ifodali harakatlari (mimika), qo‘l va gavdaning ma‘noli harakatlari, turqi-tarovat, ohang, ko‘z qorachigining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi. Kishi o‘zining qahr-g‘azabini tevarak atrofdagilarga qo‘llarini musht qilishi, ko‘zlarini chimirib qarash, do‘q-po‘pisali ohang bilan namoyish qiladi. Stress-inson organizmini haddan tashqari zo‘riqish natijasida paydo bo‘ladigan tanglik jarayonidir. Stress ko‘rinishiga qarab ikki turga ajratiladi: 1. Konstruktiv- (tuzuvchi); 2.Destruktiv – (buzuvchi) kechadigan jarayon. Stress holatini oddiy tilda aytadigan bo‘lsak, bu insonlarda kechadigan tushkunlik holatidir. Insonning aqliy jihatlari va fiziologik tizimida stress holati bo‘lmasligi mumkin emas. Bular ko‘p hollarda muloqotlarda va boshqa ijtimoiy jarayonlarda yuz beradi. Stressni fiziologik va psixologik turlari mavjud. Fiziologik stress - bu o‘ta jismoniy zo‘riqish, biror og‘riq, qo‘rquv, kasalliklar natijasida vujudga keladi. Fiziologik stress organizm o‘ta zo‘riqishi, temperaturaning baland yoki past bo‘lishi, nafas olishning qiyinlashishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ba‘zida odam organizmida qattiq og‘riq bo‘lganda, og‘riq nimadan kelib chiqqanligini tushunib eta olmaslik oqibatida odamda qo‘rquv, xavotirlanish paydo bo‘ladi va stress holatiga olib keladi. Psixologik stress-odamning ruhiy holatiga voqealarni ta‘siri tufayli paydo bo‘ladigan stress. Psixologik stress informatsion stress va emotsional stress turlariga ajraladi. 36 Informatsion stress axborotlarni haddan tashqari ko‘p qabul qilish vazifalarni bajarishda bir qancha echimlar bo‘lsa-da, aniq ulardan qaysi birini tanlash yuqori darajadagi shiddat bilan qaror qabul qilishdagi ikkilanishi natijasida kelib chiqishi mumkin. Axborotlarni haddan tashqari ko‘p qabul qilish oqibatida odam psixikasi zo‘riqadi (charchaydi) va buyrak usti bezlaridan stressli garmonlar ko‘p ishlab chiqara boshlaydi. Haddan tashqari zo‘riqish natijasida miyada tormozlanish yuz beradi va oqibatda tanglikka olib kelgan axborotgina miyada aks etaveradi. Miya boshqa axborotlarni tashqi ta‘sirni qabul qila olmay qoladi. Bu ba‘zi hollarda salbiy yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Miyada stressga olib kelgan axborot tormozlanib, saqlanib qolganda tanglik holatining yuqori nuqtasiga chiqqanda tanglik holatidan chiqib ketolmay o‘z joniga qasd qilishgacha olib kelishi mumkin. Emotsional stress-ta‘qiq qilish, falokat, hayotiy o‘zgarishlar (oilaviy mojarolar, to‘satdan ishdan bo‘shatish yaqin kishisini yo‘qotish, uzoq muddatli sevgidan qutila olmaslik sababli, xavf ostida qolganda, atrofdagilar tomonidan noto‘g‘ri munosabat qilinganda va hokazolarda) ko‘rinadi. Olimlar o‘tkazgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, falokat, hayotiy o‘zgarishlar, kundalik tashvishlar ko‘proq stresslar hisoblanadi. Falokat – bu notinchlik, urush, er qimirlash, suv toshqinlari, avtohalokatlar va hokazo. Bularning hammasi inson ruhiy holatiga juda katta salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Olimlar shuni ta‘kidlashadiki, qattiq er qimirlashi, suv toshqinlari, yong‘in bo‘lishi kabi falokatlarning inson ruhiyatiga katta ta‘sir ko‘rsatishi natijasida xavotirlanish darajasi yuqori bo‘lishi kuzatiladi. Hayotiy o‘zgarishlar - bu insonni hayotida yuz beradigan voqea va hodisalardir. Masalan, yaqin kishisining halok bo‘lishi, kutilmaganda ish o‘rnini yo‘qotishi, ajralishlar va hokazo. Agarda inson bir qancha inqirozli vaziyatni boshidan o‘tkazsa, qattiq kasallanishi va hattoki o‘limga ham olib kelishi mumkin. Kundalik tashvishlar-bu ish joylarida sodir bo‘ladigan qiyinchiliklar, o‘qish joylaridagi o‘quvchilarning o‘quvchilarga, o‘qituvchilarning o‘qituvchilarga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishlari, imtihonlarni muvaffaqiyatsiz yakunlanishi va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Kundalik tashvishlar mayda stresslarni kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin, mayda stresslar to‘planib borib inson sog‘lig‘iga ta‘sir ko‘rsatadi. Jumladan, qon bosimining oshishi, yurak faoliyatining buzilishi va boshqalarda kuzatilishi mumkin. Doimiy yuz berib turadigan kundalik tashvishlar, aqliy, jismoniy, emotsional va ruhiy zo‘riqishga olib kelishi mumkin Stress ayrim odamlarda engil kechadi, ayrim odamlarda jiddiyroq, qiyinroq o‘tadi. Bunga asosiy sabab quyidagilar deb belgilanadi: uning hosil bo‘lishi stressli vaziyatga qay darajada munosabatda bo‘lishimizga va bu holatni baholashimizga va u bilan kurashishimizga bog‘liqdir. Masalan, optimist odamlar stress holatini taqdirning bir sinovi deb qabul qilsa, pessimist odamlar uni hayotida xavf-xatar tug‘ildi, deb qabul qilar ekanlar. Pessimistlarda xavotirlanish darajasi yuqori bo‘ladi va ular vaqtida ovqatlanmasalar ham stress holatiga tushib qolaveradilar. Psixologlar Maykl SHayer va Marlz Karver fikricha, optimist inson eng og‘ir, qiyin vaziyatda ham yaxshi deb oldinga intiladi, o‘z organizmida stress moslashib olishiga yo‘l qo‘ymaydi. 37 Stress atamasi XX-asrning 40-yillariga kelib ommaviylashgan. Bunga sabab stress holatini to‘g‘ri tushunish va undan himoyalanishni o‘rganishga zarurat tufaylidir, chunki stress turli salbiy munosabatlar natijasida vujudga kelishi mumkin. Birinchi bo‘lib stress bo‘yicha 1932 yili fiziolog Uolter Kennon va 1936 yilda vrach Gans Sele chuqurroq tushuncha berishga harakat qilganlar. U.Kennonning gomeostaz nazariyasi asosida 1933 yilda «Psixika va tana» asari yaratildi. Bu asarda barcha tashqi sharoit o‘zgarishlariga optimal (to‘la) moslasha oladigan bir yaxlit organizm haqida yozilgan. Organizmdagi turli o‘zgarishlar, ya‘ni ochlik, qo‘rquv, jahldorlik holatlarini ko‘p yillar kuzatib o‘rganish natijasida «gomeostoz» ya‘ni organizmni ichki holatini davomiyligi nazariyasi yaratildi. Uning fikricha, gemostoz va tashqi muhit ta‘sirida asosiy o‘rinni markaziy va vegetativ nerv tizimi egallaydi. Markaziy nerv tizimi tashqimuhit, bilan vegetativ nerv tizimi esa gemeostoz holatini saqlab turadi. Bundan organizmni «qochishi va kurashishi» uchun energiya ishlab chiqaruvchi simpatoadrenal tizimi muhim rol o‘ynaydi. U. Kennon yana shuni ta‘kidlab o‘tadiki, organizmni stressga qarshi kurashish yoki qochish vaqtida yurak urishi tezlashadi, qon aylanishi buziladi, ya‘ni maqsadga intilish uchun tayyorgarlik ko‘rishda organizmda qochish va kurashish kechadi. Bu reaksiyani u organizmni moslashish tizimi deb ataydi. Kanadalik olim vrach G.Sele (1936-1976 yillar) o‘zini 40 yillik ilmiy izlanishlari bilan U.Kennon nazariyalariga qo‘shimchalar kiritib, stress psixologiya va tibbiyotda asosiy tushunchalardan biri ekanligini aytib o‘tgan. G.Sele stress har doim ham zararli emas, ba‘zan inson organizmiga yordam, ko‘mak foyda berishi mumkin. Ayrim hollarda stressga tushib qolganda odam yashash uchun kurashish o‘z ehtiyojini qondirish uchun faollashib, o‘zi bilmagan zahiradagi energiyasini ishga solishi mumkin degan. U tirik organizmning noqulay tashqi sharoitlariga moslashuvchanlik muammosini o‘rganib chiqqan. G.Seleni fikricha, shu sabablar muhim va nomuhim stressini keltirib chiqaradi. Bu vaziyatlar bir-biriga bog‘liqdir deb xisoblab, stressni 3 bosqich ajratadi. - xavotirlik bosqichi; - moslashish bosqichi; - o‘ta charchash bosqichi. Xavotirlik bosqichida taloqning kichrayishi, yog‘ qavatining yo‘qolishi, oshqozonda o‘tkir yallig‘lanishning sodir bo‘lishi, buyrak tepasida likotsidlarning kamayishi kuzatiladi. SHu bilan birga teri jarohatini pasayishi, ko‘z yoshlanishi, so‘lakning ajralishi kuzatiladi. Agarda ta‘sir kuchli bo‘lsa, bu bosqichda xavotirlik holati boshlanadi. Moslashish bosqichida buyrak usti bezlari kattalashadi, organlar va to‘qimalarning ishlashi sekinlashadi. Agar stressni keltirib chiqaruvchi omil organizmga kuchli ta‘sir etsa etmasa shu holat uzoq vaqt saqlanib qoladi. Agar ta‘sir kuchli bo‘lsa, uchinchi bosqich boshlanadi. O‘ta charchash bosqichi- organizmda kuzatilayotgan yutuqlarga ko‘ra bosqich xavotirli bosqichga yaqin. Bunda odatda organizm kasallanadi. 38 Chet el mualliflari asosan ijtimoiy, psixik va fiziologik stress shakllarini ajratadilar. Ularning fikricha, ijtimoiy stress asosida shaxsning ijtimoiy, iqtisodiy yashash sharoiti yotadi. Ijtimoiy ziddiyatlar doimiy o‘ziga ishonmaslik va keskinlikni yuzaga keltiradi.
Adabiyotlar.

1. 
   M. Mamaitov. «Milliy psixologik kiyofa va uning xususiyatlari». Tosh. 1980 y.
   
2. 
   V. M. Karimova «Psixologiya» Tosh. 2000 y.
   
3. 
   I. Jabborov. «Uzbek xalk etnografiyasi» Tosh. 1994 y.
   
4. 
   X. Alimov. «Milliylik va ijtimoiy ruxiyat» Tosh. 1992 y.
   
5. 
   www.ziyonet.uz