Mİllet sİze müteşekkİrdİr



Yüklə 441,26 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix28.06.2018
ölçüsü441,26 Kb.
#52100


24

www.irs-az.com

«mİllet sİze 

müteşekkİrdİr...»

(KafKas İslam ordusu tarafından Bakü’nün 

kurtuluşunun 95. yıldönümü)



Dr. sebuhi Ahmedov

Tarih Bilimci

çarlık sonrası rusya’yı yöneten Geçici hükümetin 7 kasım 

1917’de Petersburg’da Bolşevikler tarafından yıkılmasından 

sonra kafkasya’da çifte egemenlik sorunu ortaya çıkmıştı. 1. 

Yeni kurulmuş Mavera-i kafkas hükümeti. Tiflis’te toplanan 

ve Mavera’-i “kafkas Seymi” olarak bilinen parlamentoda Gür-

cü, Azerbaycanlı ve ermeni milletvekilleri temsil olunmuştu. 

2. ise 15 kasım’da Bakü’de Bolşevikler tarafından oluşturulan 

Bakü İşçi, köylü ve Asker Vekilleri Sovyeti, kısa adıyla Bakü 

Sovyeti idi. Bakü Sovyeti’nin başında Bolşevik Stepan Şa-

umyan vardı. Bakü Sovyeti doğrudan rusya komünistlerine 

bağlıyken temel görevi rus Bolşeviklerini petrol, pamuk ve 

buğday gibi hammaddeyle temin etmekti (1, s. 94-98). Ayrı-

ca, temel görevlerinden biri de Azerbaycan’ı Bolşevik devle-

tinin bir sömürgesi haline getirmekti. Bu ise Azerbaycan hal-

kının çıkarları aleyhine olduğu kadar ümitlerinin de boşa çık-

ması demekti. 1917 yılı ortalarına dek Azerbaycan’ın sadece 

rusya sınırları içinde özerkliğinden bahsedilirken yılsonuna 

doğru artık tam bağımsızlığından yana düşünceler yüksek 

sesle dile getiriliyordu. Mavera-i kafkas Seymi’ne milletvekili 

olarak seçilmiş Azerbaycanlı aydınlar daha sonra M.e. resul-

zade’nin başkanlığında Milli Şura’yı oluşturmuşlardı. 

devam etmekte olan Birinci dünya Savaşı sürecinde, 

5 Aralık 1917 yılında erzincan’da Türk ordusuyla Mavera-i 

kafkas komiserliği (hükümeti) arasında barış anlaşması im-

zalanmış, rus ordusu demiryoluyla Tiflis’ten Bakü’ye doğru 

çekilmeye başlamıştı. Geri çekilenlerin bir kısmı Bakü Sovye-

ti’nin komutası altına girmişlerdi  (2, s. 23). Brest anlaşması 

gereği (03.03.1918) rusya kendi ordularını kars ve Batum 

Azerbaycan gönüllüleri toplu halde Kafkas İslam Ordusu'na katılıyorlar.

Tarih



www.irs-az.com

25

vilayetlerinden çıkarmıştı. O sırada Bakü Sovyeti kendisinin 

Bakü’deki tek iktidar erki olduğunu ilan etmişti. Fakat Şaum-

yan ve taraftarları bu iktidarı barışçıl yolla elde tutamaya-

caklarını biliyorlardı. Bu yüzden kendilerine rakip gördükleri 

Azerbaycan’ın milli partilerini tasfiye etmeye karar verdiler. 

Sovyet rusya için Bakü petrolü olağanüstü öneme haizdi. Bu 

yüzden Şaumyan’ın öncelikli görevi Azerbaycan petrolünün 

kesintisiz bir şekilde rusya’ya akışını sağlamaktı. Şaumyan 

bu önemli görevinden dolayı kafkasya Olağanüstü komiseri 

görevine atanmıştı. Bolşevikler ermeni milliyetçi partisi Taş-

naksutyun’un silahlı güçlerini bir araya getirerek 30 Mart-2 

nisan’da Bakü, Şamahı ve Guba’da Azerbaycanlılara karşı 

soykırım yaparken, hazar’ın tüm batı sahili boyunca iktidara 

el koyarak 50 binin  üzerinde insanı katlettiler (3). Ardından 

Sovyet tarih kitaplarında “26 Bakü komiseri” adıyla ünlü olan 

halk komiserleri Sovyeti oluşturuldu. Şaumyan petrol ve 

pamuk tedarikiyle ilgili lenin’in talimatını icra ederken, o da 

karşılığında bu etnik temizlemeye gözlerini kapamıştır.  1917 

yılına gelindiğinde kafkasya’da sadece ermenilerin önemli 

sayılabilecek askeri gücü vardı. çarlık rusyası Türklere karşı 

savaşta kullanılmak amacıyla 35 bin ermeni asker ve subayı 

eğitmiştir. ermeni tümeni 1914-1916 yıllarında rus ordusu 

bünyesinde oluşturulmuş ve işgal edilmiş Türk topraklarında 

kıyım ve şiddet uygulamış ermeni alaylarından ibaret idi. 

Mavera-i kafkas komiserliği’nin Bolşeviklere karşı gönder-

diği küçük çaplı askeri güçler ise yenilmişlerdir. Mart olayları 

sonrası Azerbaycanlı milletvekilleri artık bağımsızlık talebini 

gündeme getirmeye başlamışlardır. 

Bu gelişmeler büyük devletlerin dikkatinden kenarda kal-

mamıştır. nisan ayında Türk ordusu 1914 yılında çizilmiş rus-

Türk sınırını geçmiş ve ermeni çetelerini püskürterek Batum’a 

yaklaşmıştı (4, s. 174). her ne olursa olsun Bakü petrolünü 

kaybetmemek için ruslar Almanya ile anlaşmaya varma-

ya çalışıyordu. Anlaşma sağlanırsa Bakü Sovyeti’nin iktidarı 

devam edecek ve tedarik edilen petrol rusya ve Almanya 

arasında paylaştırılacaktı. daha sonra İngiltere de da olaylara 

müdahil oldu. Gizli Paris anlaşması gereği (23.12.1917) rusya 

“eylem alanlarına” ayrıldı. don, kafkasya ve Türkistan İngiliz 

etki alanını oluşturacaktı (5, s. 38).

28 Mayıs 1918 yılında Azerbaycan demokratik Cumhuri-

yeti kuruldu. Bakü üzerinde denetim sağlanana kadar Gen-

ce şehri cumhuriyetin geçici başkenti ilan edildi.  Bu arada  

çarlık döneminde ismi Yelizavetpol olarak bilinen Gence’nin 

tarihi adı da iade edilmiş oldu. Cumhuriyetin silahlı kuvvetleri 

kısa süre önce oluşturulmuş ve sayı itibariyle az olan Müs-

lüman tümeninden ibaretti. Buna göre de Şaumyan Gen-

ce’ye saldırarak cumhuriyeti yerinde boğmayı planlamıştı. 

Bu plana göre Bakü Sovyeti birlikleri Azerbaycan’ın içlerine 

doğru harekete geçince Yelizavetpol ve Gürcistan ermenile-

ri ayaklanma çıkaracak, ermeni silahlı birlikleri Zengezur ve 

karabağ’a saldıracak ve Bakü Sovyeti birliklerine doğru hare-

ket edeceklerdi. Böylece Azerbaycan halkının varlığı bile 

tehlikeye düşmüş oluyordu! 

Bu durumda 4 haziran tarihinde Azerbaycan demokratik 

Cumhuriyeti delegasyonu Batum’da Osmanlı hükümetiyle 

dostluk ve işbirliği anlaşması imzaladılar. Bu anlaşmada Os-



Türk ordusu Azerbaycan’a dahil oluyor. Gazah, 1918.

Kafkas İslam Ordusu'nun kumandanı Nuri Paşa ve 

Müslüman Tümeni kumandanı Ali Ağa Şıhlinski. 

Gence, 1918.


26

www.irs-az.com

manlı devletinin “ülkede asayiş ve güvenliği sağlamak za-

rureti doğarsa Azerbaycan Cumhuriyeti hükümetine askeri 

yardımda bulunacağı yükümlülüğü” öngörülmüştü. Türk 

tarafının açıklamasına göre Bakü ve çevresinde yüz binler-

ce Türk ve Müslüman kendilerini devrimci adlandıran eşkı-

yaların boyunduruğu altında kalmaya mahkum edilmiştir 

(6, s. 16). Türk askeri birliklerinin planına göre (5. kafkas ve 

15. çanakkale orduları) Azerbaycan’ın Müslüman Tümeni ve 

gönüllü birlikleriyle birleşerek kafkas İslam Ordusu adı altın-

da birleşecekti. kafkas İslam Ordusu’nun komutanı ise enver 

Paşanın kardeşi nuri Paşa killigil idi.  

6 haziran 1918 yılında Bakü Sovyeti orduları komutanı 

Grigori korganov Yelizavetpol (Gence) üzerine saldırı emri 

verdi. Bakü Sovyeti silahlı birlikleri 19 piyade  taburundan (18 

bin) oluşuyordu ve Moskova’nın “uçan bölükler”  adıyla tanı-

nan seçkin birliği ve yüz kişilik bir süvari birliği vardı. Aynı za-

manda 20. Tabur ve yine 2 süvari birlikleri de oluşum aşama-

sındaydı. Ordunun silah potansiyeli 19 top, 3 zırhlı tren, bir-

kaç deniz uçağı (hidroplan), 4  zırhlı gemi ve 3 silahlı nakliye 

gemisinden ibaret idi. daha sonradan Astrahan’dan 4 zırhlı 

muharebe aracı, 13 uçak ve 6 top da getirilmişti (2, s. 93). As-

kerlerin  önemli bir bölümü Taşnaksutyun Partisi mensupları 

veya parti  taraftarı olan ermenilerdi. Bu yüzden Bakü Sov-

yeti ordusu ilerledikçe Azerbaycan köylerini yakıp yıkarken 

ermenilerin yaşadıkları köylerde ilave birlikler oluşturuyordu. 

Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti’nin silahlı birlikleri 

ise onlarla kıyaslanmayacak kadar azdı. 18 Aralık 1917 yılın-

da korgeneral Ali Ağa Şıhlinski’nin komutasında Müslüman 

Tümeni oluşturulmuştu (7, s. 36). Tümen karargahı Tiflis’te, 

daha sonra ise Gence’de idi. Burada silahlı kuvvetlerin oluş-

turulması süreci başlamıştı. Şamahı’da halil Paşa Talişinski’nin 

komutasında 1. Müslüman piyade tugayı oluşturulmuş-

tu. Tugayın görevi Bolşeviklerin saldırılarına karşı koymaktı  

(8, s. 53-55). Subay kadrolarının azlığı tümenin oluşumu 

önündeki en büyük engellerdendi. A.Şıhlinski anılarında 

şöyle yazıyordu: “Azerbaycanca konuşabilen yeterli kadar 

subayımız yoktu. Seferber edilecek askerler ise kesinlikle 

rusça bilmiyorlardı. Yeni birliklerin örnek alabileceği hiçbir 

astsubayımız ve eskiden hizmet etmiş bir askerimiz bile  

İngilizler Bakü’de Ermeni topçularını eğitiyorlar. 1918.

Rus subaylar Bakü’de Ermenilere askeri eğitim veriyorlar. 1918.

Tarih



www.irs-az.com

27

yoktu” (9, s.187). Tümen fiilen Tatar ve Şeki süvari alayları-

nın tam olmayan heyetinden, iki atıcı bölük (600 süngülü), 

kısmen eski Türk esirlerden müteşekkildi. Ordunun silahları 

bazen cepheden geri dönen rus birlikleriyle girilen ağır sa-

vaşlar sırasında ele geçirilen silahlardı. Örneğin 1918 yılı ocak 

ayında Şemkir demiryolu istasyonunda böyle bir olay yaşan-

mıştı. Oluşturulan birlikler derhal hareket eden Bolşeviklere 

karşı savaşmak için gönderilmişlerdi.

10 haziran 1918 yılında Bolşevikler Mavera-i kafkas de-

miryolu hattı boyunca hacıgabul’dan Gence istikametine 

doğru harekete geçtiler. Müslüman tümeni ve gönüllü bir-

liklerin direnişini kırarak ilerleyen Bakü Sovyeti birlikleri 12 

haziran'da kürdemir’i işgal ederek bir hafta sonra Garamer-

yem köyüne ulaştılar. Bakü’den V.İ.lenin’e şöyle bir telgraf 

gönderilmişti: «Ordumuz örnek bir düzene sahiptir ve psiko-

lojik durumu yüksek seviyededir. Ordumuz ve donanmamız 

Sovyet hakimiyetini kahramancasına koruyacaktır» (10, s.95). 

16 haziran'da Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti Tiflis’ten 

Gence’ye taşındı. nuri Paşa Garameryem köyüne takviye bir-

likleri sevk etti. Üç gün devam eden ağır savaş sonucunda 

kafkas İslam Ordusu birlikleri yaklaşık bin şehit vererek Göy-

çay’a çekilmek zorunda kaldı.  

19 haziran'da  Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti hü-

kümeti sıkıyönetim ilan etti ve tüm kuvvetler seferber edil-

di. 26 hazıran'da çıkarılan bir emirle Müslüman tümeni özel 

Azerbaycan Tümeni adlandırıldı (7, s. 160, 173-174). Bu tarih 

Azerbaycan Milli Ordusu'nun kuruluş günüdür. 27 haziran-1 

Temmuz 1918’de Göyçay yakınında devam eden savaş-

larda kafkas İslam Ordusu Bolşeviklerin 1. kafkas Tümenini 

yenerek Garameryem’i geri aldı. Burada birkaç gün esirlikte 

tutulan yaralıların ermeniler tarafından doğranmış cesetleri 

bulundu (11, s. 84; 12, s. 98). Muğan’ın erzak rezervlerini ele 

geçirmek için Bolşevikler nehir gemileri desteği ile Salyan’a 

doğru önemli askeri güç sevk ettiler. 28 haziran- 2 Temmuz 

tarihlerinde burada kanlı savaşlar yaşandı. Yerel savunma 

birlikleri kafkas İslam Ordusu’nun yardımıyla Bolşevikleri geri 

püskürttü.

O sırada İran’da görev yapan ve komutasında 1500 asker 

bulunan eski rus ordusu subayı l.Biçerahov Bolşeviklerin 

yardımına geldi. 5 Temmuz’da elet’e gelen bu birlikler 7 Tem-

muz’da cepheye gittiler ( 10, s. 118).

kafkas İslam Ordusu'nun 5-14 Temmuz’da başlattığı Ağ-

su-kürdemir taarruzları sonucunda 2 Temmuz’da Ağsu, 10 

Temmuz’da ise kürdemir düşman elinden geri alındı. Azer-

baycan gönüllülerinin yoğun bir şekilde orduya gelirken 

Bakü Sovyeti ordusunun gücü tükenmekteydi. Temmuz ayı 

ortalarında Azerbaycan gönüllü 

birliklerinin toplamda mevcudu 

5 binin üzerine çıkmış ve Albay 

hebib Bey Selimov’un komuta-

sında ve askeri düzen kuralları 

doğrultusunda yeniden yapı-

landırılmıştır.  hebib Bey Seli-

mov Azerbaycanlılar arasında 

rusya Genel kurmayına bağlı 

Akademiden mezun tek subay 

idi. nuri Paşa hebib Bey Seli-

mov’un üstün askeri yetenek-

lerini görünce Azerbaycan-Türk 

birliklerinin bir kısmını Müsüslü 

adı altında onun komutasına 

vermiştir. Ağsu-kürdemir sa-

vaşlarında Selimov’un komuta-

sındaki güçler Biçerahov’u ağır 

yenilgiye uğrattılar (13, s. 309). 

Sovyet rusya hükümeti bir 

taraftan Bakü komünü’ne askeri 

yardımlarını genişletirken, diğer 

taraftan da Almanya ile müza-

kereleri sürdürerek onu Türkleri 

durdurması için ikna etmeye 

çalışıyordu. lenin Stalin’e şöyle 

bir telgraf yazmıştı: «Almanlar 

Türkleri Bakü’ye bırakmayacak-

larını söylerken petrolden pay 

almayı umuyorlar… Artık Ba-

kü’yü elde tutmak için çok ciddi 

şans var. Petrolün bir kısmını, 

elbette vereceğiz» (14, s. 109). 

Tiflis’deki Alman Başkonsolusu 

fon Shulenbourg şöyle yazıyor-

du: «Türklerin genelde Bakü’yü 

alabilecekleri şüpheli görünü-

yor. Muhtemelen, aynı zaman-

da arzu edilen şu ki, onlar ora-

da Bolşevikler tarafından esaslı 

hezimete uğratılacaklardır. eğer 

Bolşeviklerle dostça anlaşabilir-

sek Bakü’nün petrol kaynakları 

ve yerel rezervleri tam ve sağ-

lam olarak elimize geçebilir» 

(15, s. 130).

Bakü’nün kurtuluşunda şehit olmuş Türk askerinin üzerinde bulunmuş dua. 

Azerbaycan Milli Tarih Müzesi.

Resimlerle İlgili Açıklamalar

1. 


2. 

3. 


Azerbaycan ve Türk subayları. 1918.

4. 


Türk askerlerinin şehit oldukları yerlerde inşa edilmiş çok sayıda abidelerden biri. 

Sovyet  hakimiyetine rağmen Azerbaycan halkı onun özgürlüğü için savaşarak  hayatını vermiş 

şehitlerin mezarlarını korumuştur.

5. 


rus subaylar Bakü’de ermenilere askeri eğitim veriyorlar. 1918.

6. 


Azerbaycan gönüllüleri toplu halde kafkas İslam Ordusuna katılıyorlar.

7. 


Türk ordusu Azerbaycan’a dahil oluyor. Gazah, 1918.

8. 


Osmanlı devleti ve Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti arasında imzalanmış 

dostluk Anlaşması. 

9. 

General dunsterville  l. ve Albay Arutyunov. Bakü, 1918.



10. 

İngilizler Bakü’de ermeni topçularını eğitiyorlar. 1918.

11. 

 Türk topçuları Bakü civarındaki bir mevzide. eylül, 1918.




28

www.irs-az.com

27 Ağustos 1918’de rusya ve Almanya arasında Brest-li-

tovsk Anlaşmasına ek bir anlaşma imzalandı: «…Almanya 

kafkasya’da üçüncü bir devletin aşağıda gösterilen sınırları 

geçmemesi (sınırlar belirtilmiştir) için etkisini kullanacaktır…. 

rusya gücü ölçüsünde Bakü vilayetinde petrol ve petrol 

ürünleri üretimine yardım edecek ve toplam üretimin dörtte 

birini, fakat her ay daha sonradan belirlenecek belli bir to-

nun altında olmamak kaydıyla Almanya’ya tedarik edecek-

tir» (16). Buna rağmen Türk ordusu Bakü’ye doğru hareketini 

devam ettirmiştir.

Savaşlardaki yenilgi, ciddi erzak sorunu ve Bakü komü-

nü’nün politikasından hoşnutsuzluk gibi nedenlerle Ba-

kü’deki durum da değişmiş bulunuyordu. Bakü’nün yerli 

ahalisi Bakü’yü kendi kardeşlerinden korumaktan yana değil-

diler. ermeniler ise her ne olursa olsun şehri Türk ve Azerbay-

can birliklerinden korumaya çalışıyorlardı.  Bolşevik olmayan 

ruslar ise (Monarşistler, Menşevikler, kadetler ve eser’ler) ise 

Türklerden korkuyor ve İngilizlerden yana tavır sergiliyorlardı. 

Bolşevikler ise Bakü’yü mümkün kadar daha fazla ellerinde 

bulundurarak, Sovyet rusya’yı petrolle teçhiz etmek istiyor-

lardı. 19 Temmuz’da Bakü’ye G.Petrov’un komutasında çok 

iyi silahlanmış, süvari, denizci ve topçulardan müteşekkil 

Bolşevik bölüğü geldi. 20 Temmuz'da kafkas İslam Ordusu 

Bakü ordusunu Şamahı’dan atabildi. 26-31 Temmuz’da ha-

cıgabul muharebesinde Bolşevikler 780 kişi kayıp verdiler. 

G.Petrov’un seçkin bölüğünden sadece 200 kişi  hayatta ka-

labilmişti.

eser, Menşevik ve Taşnak ittifakı Bakü Sovyeti’nin 25 Tem-

muz tarihli olağanüstü toplantısında oy çokluğuyla «Bakü’ye 

İngilizlerin davet edilmesi ve Tüm Sosyalist partilerin tem-

silcilerinden İbaret hakimiyetin Teşkil edilmesi» konulu bir 

karar önerisinde bulundular. Aynı zamanda üç bin ermeni 

askeri cepheye katılmayı reddettiler. Bakü’deki kızıl Ordu 

birliklerinin komutanı Avetisov Bakü Sovyeti’nden Türklerle 

müzakereye başlaması konusunda istekte bulundu. 

27 Temmuz’da Şaumyan lenin’e gönderdiği telgrafta 

şöyle yazıyordu:  «Cephedeki durum her geçen gün kötüye 

doğru gitmektedir. rusya adına Bakü’yü kurtarmak için rus-

ya’dan gelecek ordu birliklerinin acil yardımı gerekmektedir.” 

Moskova 3 zırhlı araç, 80 top, 160 makineli tüfek, 10 bin tü-

fek ve 200 bin mermi gönderdi. Fakat 29 Temmuz’da Sovyet 

orduları Bileceri mevzisine doğru çekilmek zorunda kaldılar.  

Biçerahov ise dağıstan’a gitti (10, s. 126).

Bakü Sovyeti 31 Temmuz tarihli olağanüstü toplantısında 

yetkilerini bıraktığını ilan ederek askeri güçlerini ve devlete 

ait malvarlıklarını deniz yoluyla Sovyet rusya’ya taşıma kararı 

aldı. 1 Ağustos’ta Bakü’de iktidar Geçici Sentrokaspi diktatör-

lüğü ve İşçi ve Asker Vekilleri konseyi Geçici Başkanlık diva-

nına (Prezidium) geçti. Azerbaycan halkının gözleri önünde 

sağ eser’ler, Menşevik ve Taşnaklardan müteşekkil Sentro-

kaspi diktatörlüğü oluşturuldu. Bu kurum Azerbaycan karşıtı 

yeni bir ittifak demek idi.

Yeni iktidar kafkas İslam Ordusu’nu durdurmak iktidarın-

da değildi. Avetisov ve ermeni Milli konseyi acil kapitülasyon 

kararı aldı. Fakat burada İngiliz ordularının geleceği ümidi de 

doğmuş oluyordu.

İngiliz hükümeti Bakü’nün petrol madenlerinin Al-

man veya Türklerin kontörlüne geçeceğinden korkuyor-

du. 1918’de General l.dunsterville işgal ettikleri Bağdat’ta 

“dunsterforce” adlı bir bölük oluşturmuştu. Bölükte savaş 

deneyimine sahip seçkin askerler ve subaylar vardı. Şubat 

ayının ortalarında bölük İran’ın enzeli şehrine geldi ve Sent-

rokaspi diktatörlüğü tarafından ermeni S.A.Ter-Gazarov ara-

cılığıyla Bakü’ye davet edildi. 4 Ağustos’ta ilk İngiliz askerleri 

Bakü’ye geldiler. 17 Ağustos’ta ise dunsterville’in yönetimeki 

esas birlikler enzeli’ye geldi. Savaş cephelerindeki durumun 

ağır olması nedeniyle Büyük Britanya yeteri kadar asker  

Türk topçuları Bakü etrafındaki bir mevzide. Eylül, 1918.

Azerbaycan ve Türk subayları. 1918.

Tarih



www.irs-az.com

29

ayıramamıştı. Gelen kuvvetler 1330 asker mevcudu, birkaç 

zırhlı araç, top ve iki uçaktan ibaret idi (17, s. 94). 

4 Ağustos’ta Bakü’den ayrılmak üzere yola çıkmış kızıl 

Ordu askerlerinin bulundukları 17 gemi, silah ve mühim-

matlarıyla birlikte Sentrokaspi diktatörlüğü donanması ta-

rafından çevrilerek limana dönmeye mecbur edildi. Burada 

silahları ellerinden alınarak daha sonradan aynı gemilerde 

Astrahan’a gönderildiler. Generel l.dunsterville’e göre boşal-

tımlı gemilerde sadece askeri mühimmat değil, aynı zaman-

da büyük miktarda değerli eşyalar da vardı. Bolşevikler askeri 

mühimmatın taşınmasını bahane ederek Bakü ahalisini de 

yağmalamışlardır. Bakü komiserleri Şaumyan’la birlikte hap-

sedildiler. en zor dönemde cepheyi bırakıp kaçtıkları, savun-

ma için çok büyük önem arz eden silah, askeri mühimmat ve 

gıdayı kendileriyle birlikte götürdükleri için Fabrika komite-

leri konferansı tarafından bolşevikler “hain ve halk düşmanı” 

ilan edildiler.

İngiliz askeri birliğinin sayıca az olduğu için dunstervil-

le Bakü’yü savunan güçlerin moralinin yükseltilmesinin bir 

numaralı görev olduğunu düşünüyordu. dunsterville erme-

ni komitesine açıklamada bulunarak İngilizlerin şehrin sa-

vunması için tek başına sorumluluk taşımadıklarını, nitekim 

diğer cephelerde de asker ve donanma bulundurmak zo-

runda olduklarını dedi. İngilizlerin sayıca bu kadar az olması 

şehir yönetimini hayal kırıklığına uğratmıştır. dunsterville ise 

Sentrokaspi diktatörlüğü ordusunun savaş  kabiliyetinin bu 

kadar düşük olmasından şaşkına dönmüştür. Ayrıca ordu-

nun büyük bir kısmı ermenilerden ibaretti.

1- 4 Ağustos’ta Sentrokaspi diktatörlüğü Bakü önlerin-

de hezimete uğradı. 5 Ağustos’ta öncül Türk-Azerbaycan 

birlikleri Patamdar yüksekliğini ele geçirerek şehre girmeğe 

başladılar. Fakat savunma tarafı top ve zırhlı araçların sayı-

ca üstünlüğüne ve hava desteğine dayanarak karşı taarru-

za geçtiler. Topçu birlikleri olmadan Bakü’yü kurtarmanın 

Nuri Paşa Türk ve Azerbaycan subayları ile Azerbaycan'da Almanların yaşadıkları kent olan Yelenendor'da. 1918.



30

www.irs-az.com

mümkün olmayacağı belli oldu. 7 Ağustos’ta M.e.resulzade  

şöyle bir telgraf gönderdi: «eğer Bakü alınmazsa, her şey 

kaybedilmiş demektir. elveda Azerbaycan!» (7, s. 283). Aynı 

günde düşman tarafının  yeni bir insanlık dışı eyleme imza 

attığına dair haberler dolaşıyordu: Askeri gemiler sahil 

elet-Puta demiryolunda hareket eden sıhhiye trenini top 

ateşine tutmuş, neticede 12 yaralı asker hayatını kaybetmişti 

(7, s. 303). kafkas İslam Ordusu mevzilerinin bombalanması 

sırasında düşmana açılan karşı ateş sonucunda 1 rus ve 1 İn-

giliz uçağı düşürülmüş, düşmanın denizden çıkarma yapma 

planı Azerbaycan zırhlı treni tarafından önlenmiştir. Ağustos 

ayında kafkas İslam Ordusu Guba, Gusar, haçmaz bölgelerini 

kurtardı. Ayrıca Bakü’nün hakim tepeleri ve köyleri uğruna 

savaşlar devam etmekteydi. 31 Ağustos’ta mevzileri gözden 

geçiren dunsterville şöyle diyordu: «Yeryüzünde hiçbir güç 

Bakü’yü Türklerden korumak iktidarında değildir » (17, s. 110). 

10 eylül’de Bakü cephesindeki güçleri taarruza geçirmek 

için nuri Paşayla birlikte yedek takviye kuvvetleri toplandı (8, 

s. 132).

T. Swietochowski’ye göre kafkas İslam Ordusundaki top-

lam asker sayısı 16-18 bin idi. Bu sayının üçte birisi Türkler-

den, geri kalanı da Azerbaycanlı gönüllülerden oluşmuştur. 

General l. dunsterville’e göre kafkas İslam Ordusundaki as-

ker sayısı 12 bindi ve bunun yarısı Türklerden, geri kalanı da 

Azerbaycanlılardan müteşekkil idi. Muharebede Azerbaycan 

zırhlı treni ve sıhhiye treni yer alıyordu (7, s.127). enver Paşa 

Alimerdan Bey Topçubaşov’la görüştüğü sırada şunu ifade 

etmişti: «Bende olan bilgilere göre seferberlik sırasında çok 

da zorluk çıkmamış. İnsanlar gönüllü surette orduya katılı-

yorlar. Zaten böyle olmalı. Onlar askeri disiplini bilmiyorlar. 

Fakat görünen şu ki askeri ruh muhafaza edilmiş. Bu ise çok 

önemlidir» (18, s. 17).

İngiliz yarbay Clutterbuck’e göre Bakü’yü 9151 askerden 

oluşan 22 rus ve ermeni taburu koruyordu.  

Türk ordusundan firar etmiş bir Arap askerin verdiği bilgi 

dahilinde şehre taarruzun 14 eylül’de yapılacağı belli oldu. 

İngilizler mümkün olduğu kadar tüm mevzilerde savunma 

önlemleri aldılar. kafkas İslam Ordusu kurt kapısı adlanan ve 

stratejik öneme sahip yüksekliğe saldırdı. Bu tepeye hakim 

olmak şehre hakim olmak demekti. Burası İngilizlerin en çok 

önem verdikleri bir mevzii idi. Buradan şehre gelen tek yol 

ve patikalar ateş altında kalıyordu. 14 eylül’de kafkas İslam 

Ordusu birlikleri sessiz bir vaziyette dik kayalıklara tırmandı-

lar ve saat 3 civarlarında aniden saldırarak ön mevzileri ele 

geçirdiler. Sabaha doğru çevreyi sarmış yoğun sis yüzünden 

İngilizler ne olup bittiğini anlamakta zorlanıyorlardı. Saat 4 

sularında ateş başladı. Fakat artık geç kalınmıştı. Yenildiğini 

anlayan dunsterville şöyle diyecekti: “Bizim bu kadar güçlü 

bir mevziimizin düşman tarafından kolayca işgal edildiğine 

inanmak imkansızdı” (17, s. 263). dunsterville elindeki tüm 

güçleri, ayrıca 2 uçak ve 6 zırhlı muharebe aracını kafkas 

İslam Ordusunun kurt kapısından şehre girmesini engelle-

mek için gönderdi. Türk-Azerbaycan güçleri ağır silahları da 

yüksekliğe çıkarmışlardı. çatışmaları sürdürerek adım adım 

şehir merkezine doğru yaklaştılar. Akşama doğru toplar ar-

tık şehri ve limanı tam kontrol altına almıştı. dunsterville 

kafkas İslam Ordusu toplarının şehrin istenilen noktasını 

vurma iktidarında olduğunu görünce gemilerine gitmek 

için hazırlık emri verdi. Gece ortamın sakinleştiğini gören İn-

gilizler 23.00’da denize açıldılar (7, s. 336-341). Sentrokaspi 

diktatörlüğü hükümeti de şehirden kaçtı. Ceza evindeki Bol-

şevik liderler de kaçma fırsatı yakaladılar ve gemiye binerek 

Bolşeviklerin kontrolündeki Astrahan’a doğru hareket ettiler. 

Fakat gemide yeteri kadar yakıt olmadığı için krasnovodsk’a  

doğru hareket etmek zorunda kaldılar. Burası yerel “eser”lerin  

Türk  askerlerinin  şehit  oldukları  yerlerde  inşa  edilmiş 

çok sayıda abidelerden biri. Sovyet  hakimiyetine rağmen 

Azerbaycan halkı onun özgürlüğü için savaşarak  hayatını 

kaybetmiş şehitlerin mezarlarını korumuştur.

Kafkas İslam Ordusu'na ait silahlar ve eşyalar. 16.09.13-

16.10-13 tarihlerinde Azerbaycan Milli Tarihi Müzesi'nde 

düzenlenmiş sergi.

Tarih



www.irs-az.com

31

kontrolünde idi. eserler Bolşevizmin yayılmasını bölge için 

tehdit olarak görüyorlardı. Bu yüzden onları derhal kurşuna 

dizdiler. 

15 eylül 1918 yılında kafkas İslam Ordusu birlikleri Ba-

kü’ye girdi. 17 eylülde Azerbaycan halk Cumhuriyeti Gen-

ce’den Bakü’ye taşındı. 

Bakü’nün kurtuluşu Bolşevikler açısından büyük bir ka-

yıptı. Bakü’yü kaybetmekle onlar Mavera-i kafkas’taki tek 

üssü ve petrol tedarik noktasını kaybetmiş bulunuyorlardı. 

Bakü’nün kurtuluşu ayrıca Osmanlı’nın bölgede güçlenme-

sini istemeyen İngilizler açısından da büyük kayıptı. Fakat 

Osmanlı devletinin ömrü uzun değildi. Birinci dünya Sava-

şı sonunda yenilgi ile çıkan Osmanlı devleti 30 ekim 1918 

Mondros mütarekesi şartları gereği kasım 1918’de askeri 

güçlerini kafkasya’dan çekmek zorunda kaldı.  Bakü uğruna 

yapılan savaşın en önemli sonucu Azerbaycan demokratik 

Cumhuriyeti hükümetine ülkenin büyük bir kısmında ege-

menlik imkanı sağladı.  Bakü yeni devletin başkenti oldu.

15 eylül 1918 yılında Azerbaycan demokratik Cumhuri-

yeti Başbakanı Feteli han hoylu Bakü’de böyle bir telgraf aldı: 

“Millet size müteşekkirdir...” 



EDEBİYYAT:

1. Qasımlı M. Bolşevik Rusiyasının Güney Qafqaz siyasə-

ti//Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. 

Bakı, 2008.

2. Ağayev Y., Əhmədov S. İstiqlal yürüşü – 1918. Bakı, 

2009.


3. Рустамова- Тохиди С. Март 1918 г. Баку. 

Азербайджанские погромы в документах. Баку, 2009, 864 

стр.; Куба. Апрель-май 1918 г. Мусульманские погромы в 

документах. Баку, 2010, 554 стр.

4. Лудшувейт Е. Ф. Турция в годы первой мировой 

войны 1914-1918 гг. Военно-политический очерк. М., 1966.

5. Гражданская война и военная интервенция в СССР. 

М., 1983.

6.Азербайджанская Демократическая Республика 

(1918-1920). Внешняя политика (Документы и материалы). 

Баку, 1998. 

7. Süleymanov M. Qafqaz islam ordusu və Azərbaycan. 

Bakı, 1999.

8. Süleymanov M. Azərbaycan Ordusu (1918-1920). Bakı, 

1998.

9. Али Ага Шихлинский. Мои воспоминания. Баку, 1944.



10. Кадишев А. Б. Интервенция и гражданская война в 

Закавказье. М., 1960.

11. Yuceer N. Birinci Dünya savaşında Osmanlı ordusu-

nun Azerbaycan ve Dağıstan herekatı. Ankara, 2002. 

12.Görüyılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu ve ermeniler. 

İstanbul, 2007

13. Süleymanov M. Qafqaz islam ordusunun Azərbayca-

nın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsi // Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. Bakı, 2008.

14. Ленин В. И. Полное собрание сочинений, том 50. 

15. Пипия Г.В. Германский империализм в Закавказье 

в 1910-1918 гг. М., 1978.

16. Русско-германский добавочный договор к Мирному 

договору между Россией, с одной стороны, и Германие, 

Австро-Венгрией, Болгарией и Турцией – с другой 27 

августа 1918 г. Док. 319, с.442-443 //Документы внешней 

политики СССР. Т.1. М., 1959.

17. Денстервиль Л. Британский империализм в Баку и 

Персии. 1917-1918. Тифлис, 1925.

18.Топчибашев А. Дипломатические беседы в 

Стамбуле (1918-1919). Баку, 1994.

19. Азербайджанская Демократическая Республика 



(1918-1920). Армия. (Документы и материалы). Баку, 1998.

Türk askerlerinin şehit oldukları yerlerde inşa edilmiş çok sayıda abidelerden biri.

Yüklə 441,26 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə