Microsoft Word Yaxin ve orta serq olkeleri doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Regionun geosiyasi mövqeyi.
- Region təbiətinin xüsusiyyətləri.
- Çaylararası
- Faydalı qazıntıları.
5 I HİSSƏ YAXIN VƏ ORTA ŞƏRQ REGİONU BARƏDƏ ÜMUMİ MƏLUMAT 1.1. Regionun geosiyasi mövqeyi və təbiəti Asiyanın qərbində yerləşmiş Yaxın və Orta Şərq regionuna Bəhreyn, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Qətər, Əfqanıstan, Ürdün, İraq, İran, İsrail, Yəmən, Kipr, Küveyt, Livan, Misir, Oman, Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, Türkiyə və hələ müstəqil dövlət kimi tam formalaşmamış Fələstin daxildir. İran və Əfqanıstan Orta Şərqə, digər dövlətlər isə Yaxın Şərqə aid edilir. Regional bölgü, həmçinin regionun adı şərtidir və müxtəlif müəlliflər tərəfindən müxtəlif şəkildə dəyişdirilir * . Geosiyasi, mədəni və coğrafi termin olan Yaxın və Orta Şərq ingilis dilində də bu anlayışı ilk dəfə ABŞ dəniz donanmasının admiralı olmuş, politoloq Alfred Mehen (1840-1914) tərəfindən işlədilmişdir. On səkkiz dövlətin (o cümlədən, 13 ərəb dövlətinin) daxil olduğu Yaxın və Orta Şərq regionunun ərazisi 7,3 mln. kv.km, əhalisi 350,0 mln. nəfərdir (əlavə 1). Yaxın və Orta Şərqin dünya mədəniyyəti, siyasəti və iqtisadiyyatında mühüm rol oynaması onun geosiyasi mövqeyinin üs- tünlüyü, maye yanacağı sərvətlərilə zəngin olması ilə izah olunur. Regionun geosiyasi mövqeyi. Yaxın və Orta Şərq regionu üç qitə – Asiya, Avropa, Afrika və iki okean hövzəsinin qovşağında yerləşir. Enlik istiqamətində 4400 km (Pamir dağlarından Aralıq dənizindəki İmroz adasınadək), meridian boyu 3300 km (Qara dənizdəki Sinop burnundan Bab-əl-Məndəb boğazınadək) məsafədə * Bəzi mənbələrə görə Yaxın və Orta Şərq regionu Misir və Sudan istisna edilməklə Cənub – Qərbi Asiya; Kipr, Misir, Sudan istisna edilməklə Ön Asiya; Levant (bura Yaxın Şərq dövlətləri və bəzi hallarda Balkan yarımadasının cənubu aid edilir) adlandırılır. Misirdən Şərqə doğru ərəblərin yaşadıqları ölkələr – Bəhreyn, BƏƏ, Qətər, Ürdün, İraq, Yəmən, Küveyt, Livan, Oman, Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, Fələstin Məşriq dövlətləridir. 6 uzanır. Yaxın və Orta Şərq regionunun Aralıq, Xəzər, Qara və Qırmızı dənizlərə çıxışı vardır. Bu isə bir tərəfdən onun Cənubi Qafqaz bölgəsinə, Rusiyanın daxili rayonlarına təsirinin artmasına imkan yaradır, digər tərəfdən regionu Rusiyanın geosiyasi marağının «hədəfinə» çevirir. Mesopotamiya ilə Misir arasında quru tranzit keçid əlverişli coğrafi mövqeyə malik olan sahədir. Bu sahə Anadolu yaylası və Fərat çayının orta axınından Sinayadək uzanan dağlararası dərələr və dağ ətəklərini əhatə edir. Üç qitə arasındakı regionun vasitəçilik rolu «Bərəkətli Aypara» adlanan bu sahədə daha qabarıq nəzərə çarpır. Dünyanın qədim vasitəçilik – ticarət mədəniyyəti (Finikiya) məhz burada meydana gəlmişdir. Finikiyalıların ticarət-vasitəçilik və sələmçilik fəaliyyətindəki məharətini sonralar Fələstində məskunlaşmış yəhudilər, levantlılar əxs etmişlər. Coğrafi mövqeyin əlverişliliyi səbəbindən baş verən müharibələr bu bölgənin sakinlərini dünyanın digər regionlarına «dərbədər» etmiş, iki əsas qüvvə – yəhudi və ərəb diasporu yaranmışdır. Region təbiətinin xüsusiyyətləri. Təbii landşaftın müxtəlifli- yinə görə Yaxın və Orta Şərq regionu bir neçə hissədən ibarətdir. Təbii rayon əmələ gətirən areallar – Nil vadisi, Dəclə və Fərat çaylararası * allüvial düzənliyidir. Bu iki massiv qədim suvarma əkinçiliyinin mövcud olduğu sivilizasiya mərkəzləridir. Hər iki massiv nisbətən çətin keçilən təbii maneələrlə əhatələnir. Mesopotamiya şimaldan və şərqdən Anadolu və İran yaylalarının çıxıntıları ilə əhatə olunmuşdur. Nil vadisini Məğrib ** bölgəsindən məskunlaşmamış Liviya səhrası ayırır. Nil vadisi və Mesopotamiya arasında birbaşa əlaqələrin yaranmasına maneçilik törədən səthi qızmar günəşdən qarsalanmış Ərəbistan səhraları yerləşir. Nil vadisi və Mesopotamiya yalnız şimalda qədimdən becərilən və nisbətən əhalisi sıx olan nalabənzər zolaqla birləşir. Bu zolaq Bərəkətli Aypara adlanır. Bərəkətli Aypara, Anadolu yaylası və Fərat çayının orta axınından Sinay yarımadasınadək uzanan dağlararası dərələr və dağ yamaclarını əhatə edir. * Çaylararası düzənlik Mesopotamiya adı ilə də məlumdur. Mesopotamiya yunan sözüdür. «Mezos» - orta, mərkəz «potamos» - çay deməkdir. ** Məğrib (ərəbcə günbatan) qərb mənasını bildirir. Məğrib ölkələrinə Mərakeş, Əlcəzair, Tunis, Mavritaniya, Qərbi Səhra və bəzən Liviya aid edilir. 7 Yaxın və Orta Şərq regionu təbiətinin mühüm xüsüsiyyəti səhra (Rub-əl-Xali, Böyük Nəfud, Kiçik Nəfud, Dəşt-e Kəvir, Dəşt-e Lut, Dəşt-e Naümid, Dəşt-e Mərğ və b.) landşaftının üstünlüyüdür. Landşaftın yeksənəqliyi əhalinin məskunlaşması və təsərrüfatın formalaşmasına təsir etmişdir. Şəhər həyatı hələ qədimdən sahil boyu bölgələrdə, xüsusilə qərbdə cəmlənmişdir. Cənubda isə rütubətlə nisbətən yaxşı təmin olunan Yəməndə əhali sıxdır. Köçəri və yarımköçəri heyvandarlıq, suvarma əkinçiliyi region ölkələri əhalisinin tarixən ənənəvi məşğuliyyət sahələri olmuşdur. Faydalı qazıntıları. Yaxın və Orta Şərq neft və təbii qazla zəngindir. Regionda aşkar olunmuş neft ehtiyatı 100 mlrd. tondur. Dünya neft ehtiyatının (156,7 mlrd. ton) 64 faizi, neft istehsalatının (3,1 mlrd. ton) 29,6 faizi Yaxın və Orta Şərq regionunun payına düşür. Regionda 500 mln. ton neft çıxarılmışdır. Region daxilində İran körfəzi neft-qaz hövzəsi, xüsusilə seçilir (cədvəl 1). Cədvəl 1 İran körfəzi hövzəsinin nəhəng və nadir neft yataqları * (2005-ci il) Yataqlar Ölkə İlkin ehtiyat mlrd. ton Yataqlar Ölkə İlkin ehtiyat mlrd. ton Havar S.Ərəbistanı 11,9 Bibi – Hakimə İran 1,1 Ağa–Cari İran 10,0 Zubayr İran 1,0 Böyük Bürhan Küveyt 9,3 Dəmmam S.Ərəbistanı 0,8 Səfaniyə S.Ərəbistanı 3,5 Berri S.Ərəbistanı 0,8 Kərkük İraq 3,0 Husaniyə S.Ərəbistanı 0,8 Rumeyla İraq 2,8 Abu – Hədriyə S.Ərəbistanı 0,8 Raudatayn Küveyt 2,0 Vəfra Küveyt 0,7 Abkayk S.Ərəbistanı 1,6 Murban BƏƏ 0,6 Qoçsaran İran 1,5 Duhan Qətər 0,6 Marun İran 1,4 Məscide – Soleyman İran 0,5 Fereydun– İran, 1,3 Bu – Həza BƏƏ 0,5 * Neft geologiyası sahəsindəki mütəxəssislər ehtiyatı 500-1000 mln. ton olan yataqları nəhəng, 1 mlrd. tondan artıq olanları nadir yataqlar adlandırır. 8 Mərcan S.Ərəbistanı Əhvaz İran 1,2 Katif S.Ərəbistanı 1,2 XX əsrin 70-ci illərinədək region dövlətlərində neft istehsalına Qərb dövlətlərinin iri şirkətləri nəzarət edirdi. 1973-cü ildə neft çıxaran dövlətlər OPEK * çərçivəsi daxilində fəaliyyət göstərərək beynəlxalq şirkətlər mübarizədə öz maraqlarını qorumaq məqsədilə neftin qiymətini bir neçə dəfə qaldırır. Satılan neftə qiymət qoyulması, neft satışından gəlirin yük- səldilməsi sahəsində neft ixrac edən ölkələrin marağının birgə mü- dafiəsinə qulluq edən OPEK ölkələri arasında narazılıqlar da olur. Ötən əsrin 80-ci illərində üzv dövlətlərdən İraq, Küveyt, BƏƏ arasında baş verən narazılıq gərginləşərək 1990-cı ildə «Səhrada fırtına» əməliyyatınadək böyüyür. İraq OPEK üzvü olan qonşu dövlətləri neftin satışında bu təşkilat tərəfindən təyin edilmiş həddi qaldırdıqları və nefti aşağı qiymətə satdıqları üçün təqsirləndirir. İqtisadiyyatını «neft dolları» hesabına dirçəltmək istəyən İraq üçün bu sərfəli deyildi. Digər tərəfdən Küveyt gizli yolla İraqın Rumeyla yatağından neft çıxarmaqda günahlandırılır. Nəticədə 1990-cı il avqustun 1-də İraq Küveyti işğal edir. Ölkənin 7 ay müddətində işğalı dünya bazarında neftin qiymətinin dəyişilməsinə səbəb olur. İraq ordusu Küveytə soxulmazdan əvvəl neftin 1 tonu 130-140 dolar, Küveyt işğal edildikdə 220, daha sonra 250-280 dollar təşkil edirdi. «Səhrada fırtına» əməliyyatına başlanılması ilə bu, 220 dollara, qələbədən sonra 130-140 dollara enmişdi. Qeyd edək ki, 2007-ci ildə neftin qiyməti çox qeyri-stabil olmuşdur. Yaxın Şərqdə neft çıxaran xarici şirkətlər üzərində milli nəzarətin yaradılması region xalqlarının həyatında mühüm tarixi hadisə kimi qiymətləndirilə bilər. Nəticədə İraq hökuməti ölkədə neft çıxarılması, emalı və ixracını tam milliləşdirdi, Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Qətər, BƏƏ, Oman, Bəhreyn xarici neft şirkətlərinin ölkədəki fəaliyyətini xeyli zəiflətdi. Yaxın və Orta Şərqdə təbii qaz * OPEK – 1960-cı ildə İraq, İran, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı və Vene- suelanın təşəbbüsü ilə neft ixrac edən dövlətlərin maraqlarının birgə müdafiəsi məqsədilə yaradılmışdır. Sonralar təşkilata Əlcəzair, Qabon, İndoneziya, Liviya, Nigeriya, Ekvador, BƏƏ, Qətər daxil olmuşdur. İqa- mətgahı Vyana (Avstriya) şəhərindədir. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|