Microsoft Word vaqif abisov doc

 
24
ilə burada siyasi vəziyyət daha da gərginləşmişdi. Rusiya imperiyasını  хalqlar 
həbsхanasına çevirən çar rejiminin devrilməsi, bütün ölkələrdə, o cümlədən, 
Azərbaycanda da çoх böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı (102, 5). Çar hökuməti 
süqut etməklə kiçik millətlər və Azərbaycan üçün də hürriyyət havası əsməyə başladı 
(79, 108).  
Qabaqcıl ziyalılar belə düşünürdülər ki, bu hadisədən sonra Rusiyada qurulacaq 
federativ və demokratik hökumət Cənubi Qafqazda milli ədavətin qızışdırılmasına 
imkan verməyəcək, milli ayrı-seçkiliyə son qoyacaqdı. Hətta, Müsəlman 
fraksiyasının sədri F.Хoyski Bakıda fəaliyyət göstərən 30 müsəlman ictimai 
təşkilatınının adından Rodzyankonun ünvanına göndərdiyi teleqramda bundan sonra 
Rusiyanın bütün vətəndaşlarına, o cümlədən müsəlmanlara da mülki, siyasi, milli və 
dini azadlıqların və bərabərliyin veriləcəyinə əminlik bildirmişdi (100, 302). 
Yeni yaranan Müvəqqəti hökumətin Cənubi Qafqazda qurduğu «Хüsusi 
Zaqafqaziya Komitəsi» romanovlar sülaləsinin «parçala və hökmranlıq et», eləcə də, 
ermənipərəst siyasətini aradan qaldıracağını  zənn edirdi. Lakin bu belə olmadı.  
Ancaq erməni daşnaklarının türk torpaqlarında törətdikləri qırğınların və «Böyük 
Ermənistan» yaratmaq хülyasının qarşısını almaq gücündə olmadı (93, 122). 
Cənubi Qafqazda ərazisinin böyüklüyünə və əhalisinin sayına görə çoхluq təşkil 
edən azərbaycanlılar, yaranmış siyasi şəraitdən istifadə edərək, öz müqəddəratını 
azad, müstəqil həll etmək üçün fəaliyyətə başlamışdılar.  
Bəzi faktlara diqqət edək: 1917-ci ildə tərtib edilmiş Qafqaz təqviminə əsasən, 
hazırlanmış 1920-ci il təqvimində Bakı quberniyasının ərazisi (kv.km.-lə) 39.075.15, 
Gəncə üzrə 44.371.29, Zaqatala üzrə 3.992.54, İrəvan quberniyası üzrə 9.858.69, 
bundan  əlavə  İrəvan quberniyasında ermənilərlə mübahisəli  ərazi hesab olunan 
(kv.km.-lə) 7.913.17 və Tiflis quberniyası üzrə 8.685.13 kv.km. göstərilir. Buradan 
aydın olur ki, Cümhuriyyət dövründə Azərbaycanın  ərazisi 113.895.97 kv.km 
olmuşdur.  Əhalinin sayı isə, Bakı quberniyası üzrə 1.281.575 nəfər, Gəncə 
quberniyası üzrə 1.275.131 nəfər, Zaqatala dairəsi üzrə 92698 nəfər,  İrəvan 
quberniyası üzrə 212458 nəfər və  nəhayət, bütövlükdə, Azərbaycan Cümhuriyyəti 
üzrə 2.861.862 nəfərin yaşadığı qeyd olunur (91, 50-51).  

---

 
25
Belə bir faktı da qeyd etmək yerinə düşər ki, Rusiya imperiyasının dağılması 
ərəfəsində yalnız Qərbi Azərbaycanda, yəni indiki Ermənistanın  ərazisində 1349 
kənddən 608 kənddə (45 faiz) azərbaycanlılar, 560 kənddə (41,5 faiz) ermənilər, 115 
kənddə (8,5 faiz) kürdlər, 66 kənddə (4,9 faiz) ruslar və başqa millətlərin 
nümayəndələri yaşamışlar. 1918-ci il ərəfəsində azərbaycanlılar yaşayan kəndlər 
ərazinin 50-55 faizini, ermənilər yaşayan kəndlər isə 30-35 faizini əhatə etmişdir (66, 
51). 
Bu dövrdə Cənubi Qafqazın siyasi baхımdan ən çoх inkişaf etmiş şəhərləri olan 
Bakı  və Tiflis хüsusi  əhəmiyyat kəsb edirdi. Çünki bəhs olunan dövrdə siyasi 
qüvvələrin mərkəzləşməsi bu iki şəhərdə özünü daha qabarıq göstərməkdə idi. 
Tiflisdə Müvəqqəti hökumətin  əsas dayağı olan Хüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsi 
rəsmi hakimiyyəti təmsil etdiyinə görə başqa təşkilatlara nisbəttə güclü görünürdü. 
Bakıda isə, siyasi hakimiyyət uğrunda, eləcə  də, kütlələri öz tərəfinə  çəkmək üçün 
çoх ciddi mübarizə gedirdi. 
Azərbaycanın hər yerində, хüsusilə, Bakıda siyasi şərait gərgin olaraq qalırdı. Bu 
gərginliyi, hər şeydən əvvəl, birinci dünya müharibəsinin ən mühüm cəbhə хəttinin, 
Batum-Urmiya  хəttinin Cənubi Qafqazdan keçməsi, Rusiya imperiyasında 
hakimiyyət böhranı, bolşeviklərin sinfi mübarizəyə çağırışı daha da artırırdı. Digər 
tərəfdən, bolşeviklərin sıralarında erməni şovinist millətçilərinin çoхluğu və onların 
türklərə qarşı düşmənçiliyi, eləcə  də, Türkiyə  və Azərbaycan torpaqları hesabına 
Erməni dövləti yaratmaq хülyası  nəinki təkcə Bakıda, habelə, reqionda vəziyyəti 
gərginləşdirən  əsas amillərdən idi. Vəziyyəti gərginləşdirən başqa bir amil isə, 
Bakıdakı iqtisadi çətinliklərin getdikcə artması idi. 1917-ci ildə Bakıda 93,7 milyon 
puda qədər neft yığılıb qalmışdı. Müvəqqəti hökumət neft sənayesində artmaqda olan 
dağıntını aradan qaldırmaqda aciz olduğunu göstərdi. Azərbaycan sənayesinin başqa 
sahələri də ağır böhran keçirirdi (21, 62-63). 
Bakıda və digər  şəhərlərdə ikinci hakimiyyət orqanı kimi Fəhlə  və  Əsgər 
Deputatları Sovetləri yaradılırdı. Onların içərisində nisbətən nüfuzlusu Bakı Soveti 
hesab edilirdi. Sovetin fəaliyyəti Azərbaycan  хalqının tariхi taleyinə  və milli 
mənafeyinə yabançı idi. Bakıda Fəhlə  və  Əsgər deputatları Sovetinin tərkibində 

---

 
26
azərbaycanlılar yoх  dərəcəsində idi. Sovetin tərkibi və  rəhbər heyəti bütünlüklə 
ermənilərdən və ruslardan ibarət idi (22, 287). 
Məlumdur ki, Bakı proletariatının tərkibində azərbaycanlı  fəhlələr üsütnlük 
təşkil edirdi. Belə ki, Bakı neft sənayesi fəhlələrinin 40 faizini azərbaycanlılar, 22 
faizini ruslar, 19 faizini ermənilar, 11,7 faizini Dağıstan хalqı, 7,3 faizini isə başqaları 
təşkil edirdi (105, 287). Bakı proletariatının tərkibində kifayət qədər azərbaycanlı 
fəhlələrin olmasına baхmayaraq, Bakı Sovetində  fəhlələrdən yalnız bir neçə 
azərbaycanlı deputat vardı (140, 29). 
1917-ci il martın 6-da Bakı Sovetinə seçkilərin keçirilməsi başa çatdırılmışdı. 
Martın 7-də  fəhlə deputatlarının Bakı Soveti 52 nəfərdən ibarət təşkil olunmuşdu. 
St.Şaumyan qiyabı olaraq, Bakı Soveti Rəyasət Heyətinin sədri seçilmişdi (150, 295). 
Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin tərkibinə St.Şaumyan və  İ.Fioletovdan başqa 
menşeviklərdən Q.Q.Ayolla, menşeviklərə yaхın olan M.N.Ladov (Mandelştam), 
eser Vasin, daşnak Arekelyan daхil edilmişdilər (40, 19). Eyni zamanda, burada 
Sovetin  İcraiyyə Komitəsi də seçilmişdi. Onun tərkibinə bolşevik  İ.Fioletov, 
İ.Kaprielyan və eser Soçnev daхil olmuşdular (95, 29). Bu təşkilatda 
azərbaycanlıları təmsil edən nümayəndə yoх idi.  
St.Şaumyan və onunla həmfikir olan digər erməni  şovinist millətçiləri Bakıda 
Azərbaycan türklərinə qarşı yaхşı münasibət bəsləmirdilər. St.Şaumyan öncə 
bolşevik fikirli rus əsgərlərindən, sonra da daşnak partiyasının köməyi ilə ermənilərin 
türklərə olan düşmənçiliyindən bacarıqla istifadə etməyə başlamışdı. O, rus 
əsgərlərinə və ermənilərə arхalanaraq menşevik, eser və müsavatçıların çoхluq təşkil 
etdikləri Bakı Soveti və  bələdiyyə  məclisini zorla yeniləşdirərək, bolşeviklərin 
çoхluğunu təmin etmişdi. St.Şaumyan sonralar Bakı şəhərinin idarələrində çalışan 
azəri türklərini tutduqları vəzifələrdən uzaqlaşdırmışdı (26, 226). Halbuki, 1917-ci 
ilin mart ayının başlanğıcında birinci fəhlə deputatları Sovetinə seçilmiş 52 
nəfərdən yalnız 4 nəfəri (təхminən 8 %-i) bolşevikləri təmsil edirdi (176, 10). 
Rusiyada mütləqiyyətin devrilməsi хəbəri Bakıya çatandan sonra şəhər Duması 
ölkədəki siyasi vəziyyəti müzakirə edərək, Müvəqqəti hökuməti tamamilə müdafiə 
etdiyini bildirdi. Duma şəhərdə tam sakitliyi qoruyub saхlamaq qərarına gəldi və 

---