Microsoft Word Toplu esas Toplu 8 doc

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
1
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU 
FİLOLOGİYA
MƏSƏLƏLƏRİ 
№ 8 
Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында 
Али Аттестасийа Комиссийасы тяряфиндян рясми гейдиййа-
та алынмышдыр (Filologiya elml
ə
ri bюлмяси, №13). 
Азярбайъан Республикасы Ядлиййя Назирлийи Мятбу 
няшрлярин рейестриня дахил едилмишдир. Рейестр №3222.
«Елм вя тящсил» 
Бакы – 2018

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
2
Ъурналын тясисчиляри: Азярбайжан Милли Елмляр Академийасы
Ялйазмалар Институту вя «Елм вя тящсил» няшриййаты
РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ
: академик Иса Щябиббяйли, академик Васим 
Мяммядялийев, академик Теймур Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, 
akademik Низами Ъяфяров, АМЕА-нын мцхbир цзвц, ф.
ü
.е.д., проф. Ябцлфяз 
Гулийев, ф.
ü
.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.
ü
.е.д., проф. 
Fəxrəddin Veysəlli
, ф.
ü
.е.д., 
проф. Гязянфяр Казымов, ф.
ü
.е.д., проф. Рцфят Рцстямов, ф.
ü
.е.д., проф. Надир 
Мяммядли, ф.
ü
.е.д., проф. 
İsmayıl Məmmədli, 
ф.
ü
.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, 
ф.
ü
.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.
ü
.е.д., проф. Sevil Mehdiyeva, ф.
ü
.е.д., проф. 
Buludxan X
ə
lilov, ф.
ü
.е.д., проф. 
İlham Tahirov, 
ф.
ü
.е.д., prof. 
Ə
zizxan 
Tanr
ı
verdiyev, ф.
ü
.е.д., проф. Мцбариз Йусифов, ф.
ü
.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, 
ф.
ü
.е.д., проф. Ябцлфяз Ряъябли, ф.
ü
.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.
ü
.е д., prof. 
Камиля Вялийева, ф.
ü
.е.д., prof. Азадя Мусайева, ф.
ü
.e.d. Pa
ş
a 
Kərimov, f
.
ü
.f.d., 
dos. Нязакят Мяммядли
Бурахылыша мясул: академик Теймур Кяримли
Ряйчи
: filologiya elmləri doktoru, professor 
Надир Мяммядли
Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2018, № 
8 
ISSN 2224-9257 
© ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2018 
www. filologiyameseleleri. net 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
3
DİLÇİLİK 
rof. MƏSUD MƏMMƏDOV 
Dos.LEYLA MƏCİDOVA 
Lənkəran Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
AZƏRBAYCAN COĞRAFİ ADLARI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR 
Açar sözlər:
Azərbaycan, dil, söz, toponim, oykonim 
Ключевые слова:
Азербайджан, язык, слова, топоним, ойконим 
Key words:
Azerbaijan, language, word, toponym, oyconym 
Azərbaycan ərazisi etnoslar laboratoriyası olmuş və indi də davam et-
məkdədir. Bu səbəbdən də Azərbaycan coğrafi adları (toponimlər) dil ba-
xımından mənşəyinə görə müxtəlifdir.
Məlumdur ki hər hansı dilin ən ilkin (ən qədim) söz-terminləri qo-
humluq terminəridir. Bu terminlərin yaranma tarixinə nisbətən (yəni sonra-
dan), ilk insanın şüurlu həyatını (sənətini, duasını, vərdişini, yayılmasını, da-
ğını, dərəsini, yolunu və bərəsini) coğrafi adların mənşəindən, mənasından 
öyrənirik. Bu iş nə qədər çətin olsa da, bir o qədər də maraqlıdır. Dünənimizi 
bilməsək, gələcəyə qırmaq ata bilmərik. Dil inkişaf edərək çox sözləri 
arxaikləşir, tarixə çevrilir. Vəziyyət elə hala çatır ki, dilin bəzi ünsürlərinin 
tarixən nə məna daşıdığını müəyyən etmək olmur. Mənasını itirən söz dilimizdə 
şəkilçi və komponent halına düşür və bu ünsürlərin çoxu, Azərbaycan dil 
tarixinin “Şah əsəri”-dir desək yanılmarıq. Məsələn, Azərbaycanın tanınmış 
alimi, professor Məsud Məmmədov təməli ilə desək, “-çi
4
” şəkilçiləri Azərbay-
can xalqının qədim və oturaq həyat keçirməyinin göstəricisidir. Çünki bu şəkilçi 
peşə bildirir. Peşələrin də ən qədimi əkin+çi terminidir. Bu termin məlum edir 
ki, xaqlqımız oturaq həyat keçirmiş və əkib-becərməklə məşğul olmuşdur. 
əkin+çi termini ilə bərabər sıraya düzülən qədim və Azərbaycan dilinə məxsus 
olan sözlərdir ki, onları qabartmaq vacibdir: biçinçi, (əkdin, gərək biçəsən), də-
mirçi (biçmək üçün alət düzəldəsən), dəyirmançı (əkdin biçəsən, biçdin üyüdə-
sən), dulusçu (əkdin biçəsən, biçdin üyüdəsən, üyüdüb bişirib bir qabda yeyə-
sən) və s. terminlər xalqımızın həyatına daxil olmuşlar, ölməz, pozulmaz bir 
tarix salnaməsidir. 
Hər hasnı sözün etimologiyasını açmaq asan iş deyil. Coğrafiyaşünas 
sözləri şəffaf və qeyri-şəffaf deyərək iki qrupa bölürlər. Şəffaf olanların 
mənası aydın olduğundan, tez təyin olunduğunda belə adlanır, qeyri-şəffaflar 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
4
isə mənasını açmaq çətin və ya mümkün olmayanlara deyilir. Doğrudur, çox-
larının şəffaf bildiyi coğrafi terminlər və ya sözlər dilçi alimlər üçün qeyri--
şəffaf görünə bilir. Məsələn, 
Aqsu
. Çoxları üçün bu söz iki komponentdən 
ibarətdir: 
“Aq”
və 
“su”.
Dilçi alim nostpotik təhlil apararaq bəlli edir ki, 
“aq”-“dağ
” sözündəndir (oronimdir), -su isə hidronimdir, 
“çay” 
deməkdir. 
Bütövlükdə bu oro-hidro-aykonimin mənası 
“dağ çayı”
birləşməsindən 
yaranmışdır. Göründüyü kimi, etimologiya bölməsi çox çətin sahədir. Bu 
barədə F.Cəlilov dürüst qeyd edir ki, “düzgün etimoloji yozumun bir neçə 
şərti vardır ki, bunlar da tarixilik, semantiklik, morfoloji rekonstruksiya 
(praforma) və morfonoloji quruluşla bağlı məsələlərdir. Etimoloji yozumda 
bu şərtlərdən biri nəzərədn qaçıralanda alınan nəticənin düzgünlük ehtimalı 
azalır. Ona görə də dilçilikdə etimologiya bölməsi ən çətin sahələrdən hesab 
olunur, hətta ən görkəmli dilçilər belə nadir hallarda cəsarət edib bu və ya 
digər sözün etimolonji izahına girişir (5, 126). Məsələn, Nadir Məmmədov 
“Azərbaycanın yer adları” kitabındakı cəfəngiyyatını “
yer adları
” yox, “
göy 
adları
” səviyyəsinə qaldırılmış yalanlarla doludur. Bu kitabda hər nə var, 
elmədn başqa. Bir neçəsinin adını çəkək, müəllif yazır: “Oronimik 
terminlərdən düzəlmiş toponim bumdur (Qəbələ rayonu); Bum kəndinin 
ərazisindən axan kiçik çay da Bumçay adlanır. Həmin kəndin ərazisində Bum 
yamacı, Bum çökəkliyi, Bum dərəsi, Bum təpəsi adlı oronimik toponimlər də 
qeydə alınmışdır”, sonra müəllif oronimin etimologiyasını vermədən, mənbəsini 
belə göstərmədən yazır: “Altay dillərində indi də baom, bom sözləri 
işlnməkdədir. Bu sözlər “
dar dərədə əmələ gəlmiş sıldırım
”, “
dik qayalıq
”, 
“
burun formasında uca qaya”
, “
çay ilə dağ arası dar yer
” və s. mənalardadır 
(2, 22). Bu gediş ilə coğrafiyaşünas toponimist özünün uydurmasını davam 
edərək yazıb ki, “maraqlı cəhət budur ki, “
buk
” sözü “
bək
” yazılış formasında 
“
meşəli təpə
”, “
bəku
” formasında isə “
təpə
” deməkdir. Bu baxımdan “
Bakı
” 
toponiminin mənşəyi haqqında mövcud mülahizələrdən biri diqqəti cəlb edir. 
Tarixçi- toponimist A.Hüseynzadəyə görə “Bakı” toponimi türk dilərindəki 
“
bəku”-“təpə
” sözündəndir. (2, 22). Bununla da müəllif orbonimini bom və 
ya bum və bu sözə birləşən komponentləri sadalamaqla işini bitirir. Gülüş 
doğuran Bakı orbonimini türk mənşəli hesab edən (bəku-“təpə”) 
Ə.A.Hüseynzadənin, eləcə də, B.B.Radlovun “bum”-“çaylı dərə” mənasını 
göstərən fikirlərinə heç bir münasibət bildirmir. Nadir Məmmədov 
coğrafiyaşünas olmaqla, gərək Azərbaycan coğrafiyasına bir nəzə salaydı və 
ona məlum olardı ki, Azərbaycanın Xəzər sahilləri ətrafında Şimalında 
İrandilli tatlar, cənubunda irandilli talışlar və giləklər yaşayıb və 
yaşamaqdadır. Artıq hamıya məlumdur ki, “
Bakı”-“badi+ku
” söz 
birləşməsindən yaranıb, mənası da “küləkli təpə” anlamındadır. Bum 
oroniminə gəldikdə , bu sözün geniş meydanı var və 
“b”
ilə başlayan 
sözlərlə oyun qursaq doğru bir nəticəyə gələ bilərik. Məsələn, Talış dilində 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
5
“
büm(ə)+larzə
” hərfi mənası “
yer titrəyişi
”- 
zəlzələ, “büm(ə)-rişə” –
yerkökü, “buk//bük(ə)”-burun
, qoxu, eləcə də, Azərbaycan dilində 
“
bük+mək
” feili var. Sözün əsası və kökü “bük”-dür. (Məsələn, əlini bük, 
çörəyi bük, yaranı bük və s.)Talış dilində isə “bıkə”-feili “etmək” feilidir və 
sözün 
“-ə”
məsdər göstəricisini atsaq, “bik” kökü və əsası qalar. Amma 
nastrotik təhlil apardıqda (bu kiçik məqaləmdə verilməsini lüzumsuz saydım. –
L.M.) bəlli olur ki, “bum”- “torpaq” mənasını daşıyır. Bu sözün antonimi 
“qum”-dur.
Bir məsələni də qısa olaraq xatırlatmaq istəyirəm ki, Azərbaycan dilində 
“
dəmyə torpaq”, “dəmyə yer”, “dəmyə zəmi
” ifadələri işlənilir. Bu sözün 
(“dəmyə”) mənası bərk torpaq, bərk yer, bərk zəmi (əkilmyən torpaq) deməkdir 
və yaranışı tarixən iki sözün kökündəən əmələ gəlmişdir: 
“Də+biyə”; də -
yamac, dərə, çöl, -biy(ə)- soyuq, buz
. Burada biz B.B.Əhmədovun yolu ilə 
getsək, ban, bət. Van, bad, bəy, beş, bij, bic, boğ sözlərini də bu sıraya düzə 
bilərik. Tədqiqatçı oxucunu elə hala salır ki, özünün də nə yazdığını düşünmür. 
Məsələn, yazıb: Boq-baldırğanın qurumuşu, içi boş gövdəsidir. Həmin sözə 
“bok” şəklində V.V.Radlovun lüğətində 
“ağac qabığı”
mənasında rast gəlirik. 
(Buraya rus diindəki bok (болить), Azərbaycan dilində işlənən “böyrək” 
sözünü də əlavə etmək olar, görəsən bu yazdığı turşlu aşa bunları niyə əlavə 
etməyib?!-Leyla Məcidova). B.B.Əhmədov sonra da cəfəngiyyatına davam 
edərək qeyd edir ki, “bıy” (Şimal dialektimizdir) mənası 
“donmaq”, “buz 
bağlamaq”
deməkdir. M.H.Rəhimov mancur dilində “
bele”-donmaq
sözünün işləndiyinə əsaslanıb onu türk dillərinin altay dövrü ilə bağlayır. Bu 
sözə oxşar M.Ə.Məmmədov da öz sözünü deyib. Alim yazır və deyir ki, 
Astara rayonunun Turadi kəndinin cənub dağ yamacı olan Lullubi və 
qısalmış formasında Lullum tərəfində bulaq var və bulağın adı 
“Biyə-honi”-
dir, yəni 
“Lullumi biyəhoni
”- 
Lulluminin soyuq suları.
Talış dilində 
“honi”-bulaq
deməkdir. Azərbaycan dilində “b” ilə başlanan sözləri bu 
cərgəyə yığsam B.B.Əhmədov təməli ilə olacaq və hətta buz, boz, boş, 
bin(ə), binəqədi, bənövşə, bərzani, bəbir, bəd, bədbin və bəlkə də, müəllif 
qazanın dibi mənasını verən “bın” sözünü də türk mənşəli sayardı?! 
B.B.Əhmədovlar sırasına başqa alimləri də əlavə etmək olar. 
Məsələn, Y.Yusifov, Q.Qeybullayev, bunlardan bəhrələnən Q.Kazımovun 
əsərlərində qeyri-elmi fikirlərə rast gəlinir. Müəlliflər leksik mənası olan və 
sözlərdə komponent kimi işlənən 
–bi//-pi//-me
sözləri şəkilçi kimi götürmüşlər. 
Burada da ardıcıllığı izləsək, əvvəl –pi, sonra –vi və -bi gəlməlidir. (bax: 
pan>van>ban). 
Əgər Azərbaycan alimlərinə məlum olub ki, bu dildə 
“z”, “r”
və 
“l”
ilə 
başlanan söz türk mənşəli deyil, bəs onda “Lullubi” hardan türk mənşəli olur?! 
Q.Kazımov yazır ki, 
-bi//-pi//-me
şəkilçisi əşyanın kəmiyyətcə çox oldduğunu 
bildirmək və substantiv ad yaratmaq üçün istifadə oluna bilmişdir: məsələn, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
6
kas-pi>kaslar, lullu-bi>lullular, lullu-me>lullular, su-bi>sular
ə s. bircə 
su-bi(r) >suvar
sözünün qısalmış formasıdır. “Kaspi” sözü haqqında 
professor Məsud Məmmədov çox geniş izahatlar vermişdir. Bu söz (müəllifə 
görə) 3 hissədən ibarət olub: ka+sipi+bil
-“ağ köpüklənən göl”
anlamındadır. 
Amma Q.Kazımov və başqaları cəm şəkilçisi kimi vermişlər, vaalınki, 
-bi//-bil-
“göl”
deməkdir. Dməliyəm ki, tədqiqatçılar özlərini incitmirlər və ya da 
azərbaycan ərazisində yaşayan xalqların dillərini bilməməklə asan yollara əl 
atırlar və oxşar mənaları istr-istəməz sübuta yetirməklə oxucunu da azırırlar. 
Bilməliyik ki, hər bir xalqın özünə görə tarixi var və Azərbaycan ərazisi də 
etnosların məskunlaşdığı regionlardandır. Bu dilin, yəni Azərbaycan dilinin 
bəs qədər özünəməxsus sözləri var və başqa dillərin materiallarına ehtiyac 
yoxdur. Görkəmli Azərbaycan alimi A.A.Bakıxanov 
“Gülüstani-İrəm
” 
əsərində yazıb: “Əgər ölkənin qəbilələri, kəndlərin binaları və qədim hasarı 
geniş bir surətdə tədqiq edilərsə əhalinin mənşəyini təyin etmək mümkün 
olacaqdır”. Tarixşünaslıq baxımından A.A.Bakıxanovun sözlərində böyük, 
geniş bir məna var. Xalqın tarixinin araşdırılmasında Azərbaycan coğrafi 
adlarının (toponimlərinin)xüsusi yeri vardır. Çünki yaşı min illərlə ölçülən 
qədim toponimik vahidlərin tədqiqi tarixşünaslıqdakı ziddiyyətli problem-
lərin araşdırılmasında arxeologiyadan belə bir-iki addım irəli gedir. Çünki 
dilin yaranma tarixi ilk səslərin meydana gəlməsindən başlanır. Dildə ilk 
dəfə təkhecalı sözlər yaranıb və təkhecalı sözlərdən çoxhecalı sözlərə doğru 
dil inişaf yoluna qədəm qoyub. Bunu biz talış dilindəki faktik materiallar əs-
asında daha qabarıq şəkildə görə bilərik. Professor Məsud Məmmədova is-
tinad edərək, qeyd edirəm ki, Talış dilində bir səs bir sözü bildirir. Məsələn: 
ə-
çiyələk, 
i
-bir, 
ü
-çürük (qoz) və s. Amma sait və samit birlşmələrindən 
əmələ gələn açıq hecalı sözlər bu dildə daha çoxdur. Bunlardan: 
dü-ayran, 
dü-yalan, lü-qabıq, lü-dağ zirvəsində və ya dağ ətəyində uzanan dar 
torpaq yer; sü-şor (ayrandan hazırlanan), sü-şor, duzlu, kü-dağ, təpə, 
kü-boranı 
(bəlkə də təpəyə oxşadığına görə belə ad verilib) və s.
Açıq deməliyik ki, Azərbaycan dilçi və tarixçi alimlərinin bəzi əsərlə-
rini oxuduqca, məlum olur ki, ağı ağ, qaranı qara yazmaqdansa, əksinə öz 
milli hisslərinə qapılaraq çoxlu nadürüst nəticələr çıxarıb, “ağı qara, qarani 
ağ” yazırlar. Belə ki, Azərbaycanda hər bir etnik qrup, xalq özünü qədim 
xalq hesab edir. Bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, bu cür tədqiqatçılar xalqın, 
dilin yaranmasını və parçalanmasını bilməməkdən irəli gəlir. Onun üçün də 
bilərəkdən milli hisslərə qapılaraq hər bir sözü türkləşdirmək və ya hər bir 
sözü talış sözü hesab etməklə, yaxud kürd, tat, ləzgi, avar mənşəli göstər-
məklə müasir elmimizə zərər veririk. Dilin incəliyini bilmədən etimologiya 
ilə məşğul olmaq olmaz. Bu haqda F.A.Cəlilov doğru və yerindəcə yazıb: 
“səs oxşarlığına əsaslanıb əyləncə xarakteri daşıyan xalq etimologiyasından 
tutmuş, ən ciddi səs uyğunluğu qanunlarına əsaslanan akademizm metoduna 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
7
qədər müxtəlif etimoloji yozumlarla rastlaşmalı oluruq” (5, 126). Düzgün 
etimoloji yozumun əsas amili vardır. Bu məsələ ilə məşğul olan tarixi, 
coğrafiyanı, dilçiliyi, xüsusən, morfonoloji quruluşu (praformanı), tarixən səs 
dəyişmələrini və ayrı-ayrı dillərin fonetikasını dərindən bilməlidir.
Azərbaycan dilinə gəldikdə, bu dilin gücü, qüdrəti, zənginliyi feilindədir 
(hərəkətindədir), belə ki, bu gözəl dilin feillər fondunda və onun tərkibində 
bircə belə yabancı, alınma söz yoxdur. Azərbaycan etnoslar məkanı da olsa, 
ərazisində Azərbaycan dilinə məxsus sözlər də bəs qədərdir və bu dil başqa 
mənşəli sözləri özününküləşdirmək ehtiyacında deyildir. Elə bu məqaləyə 
xitabən, bəzi delletanlara demək istəyirik ki, xüsusən, coğrafi adların düzgün 
mənşəyini göstəsinlər. Yalan izahatlar gülüş doğurur. Məsələn, gülüş doğuran 
bir-iki oykonimlərdən misal gətirək: Lənkəran rayonunun indiki adda oxunan 
Kosalar, kəndin yeri sakinlərinin dilində “Küsə” kimi tələffüz olunur. Bu 
oykonim iki sözdən ibarətdir. “Kü”-“təpə, “sə”-“baş, yuxarı, üst” və sözün 
özü bütövlükdə “təpənin üstü” deməkdir. Bu yüksəklikdə əvvəl çəltikçilər 
“dərz”
tayaları yığarmışlar və eləcə də, çəltiyin xırmanını burada həyata 
keçirirmişlər. Sonralar əkinçilər bu yerdəcə evlər tikmiş və kənd yaranmışdır. 
əgər biz xəritəyə və ya inziabti sənədlərə düşən “Kosalar” formasının 
etimologiyasını bilmək istəsk, yalnış fikrə gələrik. Çünki “kosa” seyrək saqqallı 
mənasını bildirir. Yəni bu kənddə yaşayanlar, “
kosasaqqallı”
-lardır və onun 
üçün də kənd “Kosalar” adlanır. Digər bir misal: Qomoşəvan kəndinin adı 
dövlət sənədlərində “Göyşaban” kimi işlənməklə özünə səhv yer tapmışdır. 
Əslində 
“qomoş”-camış 
deməkdir və
“əvon” –ötürən, saxlayan
mənasındadır. 
Digər bir misal-məsələn, bir neçə toponimlərdə komponent kimi iştirak edən 
kəran-“kənar” sözləri verilir. Bu söz də iki hissədən ibarətdir- “kə”-ev, “-on”-
cəm şəkilçisinin birləşməsindən 
“kə-on”
formasında yaranmışdır. Məsələn, 
olmalıdır: Giləkəon, Şiyəkəon, Şıxəkəon, sənədlərdə isə Giləkəran, Şiyə-
kəran, Şıxəkəran formalarında verilmişdir. Göründüyü kimi göstərdiyimiz 
oykonimlərin etimoloji təsviri büsbütün doğru deyil. Diqqətinizə çatdırmaq 
istəyirəm ki, bizim Azərbaycan ərazilərinə gərdişimiz zaman çoxlu bu cür 
səhvlərə yol verildiyinin şahidi oluruq. Əminliklə qeyd edirik ki, bu səhvləri 
gələcək elmi-tədqiqat əsərlərimizdə öz yerini tapacaqdır.
Ədəbiyyat: 
1.
M. Məmmədov, A. Əliyev, “Müasir dilçilik problemləri”, Bakı-2015 
2.
N.Məmmədov, “Azərbaycan yer adları”, Bakı-1993 
3.
B.B.Əhmədov, “Azərbaycan dili şivələrində fono-semantik söz 
yaradıcılığı”, Bakı-1994 
4.
Q.Kazımov, “Azərbaycan dilinin tarixi”, Bakı-2003 
5.
F.A.Cəlilov, “Azərbaycan dilinin morfonologiyası”, Bakı-1988 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
8
6.
Р.М.Юзбатов, 
И.Г.Мамедов, 
«Муганская 
топонимическая 
экспедиция, -В км.: Ономастика», Махачкала-1976 
7.
Э.А.Грантовский, «Ранняя история иранских племен Переднюй 
Азии», Москва-1970 
8.
А.А.Бакиханов, «Глюстан-Ирам», Баку-1926 
9.
М.А.Мамедов, «Лингвистический анализ географических 
названий в сметанных ареалах», Ташкент-1984 
10.
М.М.Рагимов, «Диалекты и история языка», Баку-1960 
М.Мамедов, 
Л
.Меджидова 
О некоторых особенности географических
названии Азербайджана 
Резюме 
В статье анализируется некоторые географических названии Азер-
байджана на материале тюркских и индоевропейских языков, а также 
анализируется некоторые вопросы происхождения топонимов и способы 
их образования. Путем анализа лексико-семантических и структурно-
грамматических особенностей устанавливаются закономерные связи 
между этнонимами и топонимами.
Нам исследование, в основном посвящено топонимии Ленкоранской 
низменности Азербайджана, где издревле сосредоточены народы Талы-
щей, курдов – халаджей, тюрки- огузы, а также племена микки, ути, саки, 
огузы, кыпчаки.
В результате анализа географические названия региона выяснили 
роль диалектов и говоров местных жителей в образования топонимов и 
тем самым, установили первичные формы топо образующих компонентов 
(-кəран- восходит к одониму «кəон»< кə- дом, он-мн.ч.) и выявили общие 
и отличительные особенности образования тюркских и ираноязычные 
географических названии.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
9
M.Mammadov,
L.Majidova 
About some peculiarities of geographical 
names of Azerbaijan 
Summary 
Some geographical names of Azerbaijan on the base of Turkish and 
Indo-European materials and also some problems on the origin of toponyms 
are analysed in the article. By means of analysis lexico-semantic and 
structural –grammatical peculiarities regular ties between ethnonyms and 
toponyms are settled.
The research, mainly is dedicated to toponyms Lankaran lowland of 
Azerbaijan, where since olden days the Talysh, Kurds-Khalagese, Tyrks-
Oghuz and also the tribes of Miki, Uti, Saki, Opizese, Kipchaki, have 
concentrated.
In the result of analyses geographical names of the region the role of 
dialects and patois of the local inhabitants in formation of toponyms became 
clear and what is more, settled the primary forms of toponyms forming com-
ponents (-kəran, comprises “kaon” > “ka” –“a house”, “-on”- plural form) -
and reveal common and distinguishing peculiarities means forming Turkish 
and Iranian geographical names.
Rəyçi: Nadir Məmmədli 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
10
MAHİRƏ HÜSEYNOVA 
ADPU 
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor 
FOLKLOR MƏTNLƏRİNİN LEKSİK-ÜSLUBİ 
EKSPRESSİVLIYİ 
Açar sözlər: 
Ekspressiya, leksika, sinonim söz, ifadə 
Ключевые слова:
экспрессия, лексика, синоним, слово, выражение
, 
эмоциональность, значение слова, словарь. 
Keywords:
expression, lexis, synonym, word, expression, emotionality, 
meaning of the word, dictionary
. 
Obrazlılıq, zənginlik, təsirlilik, ifadəlilik, sadəlik, aydınlıq, ahəngdar-
lıq, emosionallıq, ekspressivlik istər şifahi, istərsə də yazılı nitq aktlarının 
əsasını təşkil edir və nitqin bu normalarına əməl olunması onun səlisləşməsi-
nə, məntiqli və düzgün olmasına xidmət edir. Söz problemi müasir dilçilikdə 
geniş və dərin tədqiqata ehtiyacı olan bir sahədir və sözün digər xüsusiyyətləri 
kimi onun ekspressiv boyaları da son illər dilçilik elminin diqqət mərkəzində 
durmaqdadır. Ekspressiv leksika məsələsi hər şeydən öncə leksik üslubiyyatın 
tədqiqat obyektidir. “Leksik üslubiyyat üslubiyyatın özəyini təşkil edir, onun 
əsas hissəsi hesab olunur. Çünki dilin başqa sahələrindən fərqli olaraq, leksika 
məna çalarları və ifadələrinə məxsus ekspressiv keyfiyyətlərinə görə daha 
inkişaf etmiş və daha dəqiq şəkildə parçalanmış sahədir; leksika sinonim cəhət-
dən zəngindir” (1, 67) Bu zənginliyi meydana çıxarmaq və leksik vahidlərin 
ifadəlilik imkanlarını tədqiq edib öyrənmək leksik üslubiyyatın qarşısında duran 
başlıca vəzifədir. (2, 4) Qeyd etməliyik ki, son illər Azərbaycan üslubiyyatına 
dair aparılan araşdırmaların bəzilərində dil vasitələrinin ekspressiv xarakteris-
tikası ilə emosionallıq çalarları bir-birilə qarışıq salınmış və onlar arasında hansı 
sərhədlərin olduğu və ya onların oxşar və fərqli cəhətlərinə məhəl qoyulma-
mışdır. Halbuki ekspressivlik və emsionallıq arasında fərqləndirici əlamətlər 
mövcuddur. “Ekspressivlik” sözü latın dilindən alınmalardan olub, “anlamlılıq, 
təsirlilik, ifadəlilik” deməkdir. (3, 355) “Emosionallıq” sözü isə fransız dilindən 
alınmalardan olub, mənası “həyəcanlılıq, hiss, duyğu yaratmaq” anlamındadır. 
(3, 376) Deməli, istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə ekspressivliyin xarakteri 
elə olmalıdır ki, o, emosionallığın, yəni oxucuda və ya dinləyicidə yüksək 
hiss-həyəcanın yaranmasına xidmət göstərsin. Ə.Dəmirçizadə də doğru 
olaraq göstərir ki, sözlər əsas lüğəvi və qrammatik mənadan başqa, 
ünsiyyətin konkret məqamı ilə əlaqədar olaraq müxtəlif məna çalarlığını və 
hətta bu və ya digər hissi halı da ifadə edir; yəni hər bir söz ünsiyyətdə əsas 
mənaya, əlavə mənalara, məna çalarlıqlarına və eləcə də ekspressivliyə, 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
11
emosionallığa malik olur. (4, 73) Ə.Dəmirçizadə onu da qeyd edir ki, bəzi 
üslubiyyatçı dilçilər sözün üslubi rəngi dedikdə sözün ancaq ekspressivliyini, 
emosionallığını başa düşmüşlər və ya bunları eyniləşdirmişlər, bəziləri isə 
sözün üslubi rəngi və sözün ekspressiv-emosional rəngi anlayışlarını başqa-
başqa anlayışlar kimi başa düşmüşlər. Əslində isə nə odur, nə bu; yəni, 
yuxarıda göstərdiyimiz kimi, sözün üslubi rəngi bir neçə vacib ünsürdən 
ibarətdir və emosionallıq-ekspressivlik də bu ünsürlərdən biridir. (4, 75) 
Ekspressivlik istər şifahi, istərsə də yazılı nitq prosesində formalaşır. 
Ekspressivlik hər şeydən əvvəl təsiretmə vasitəsi olub, sözün bu və ya digər 
mənasını, məna çalarlığını, təsiretmə gücünü aktuallaşdırmağa xidmət 
göstərir. Təsirli bir hadisənin ekspressiv bir şəkildə verilməsinin olduqca 
böyük əhəmiyyəti vardır. Belə vəziyyət bəzən dialektal arealda baş verir, 
sonra ya genişlənir, ümumiləşir, ya da məhdud dairədə də qalır. Xüsusən 
leksik vahidlərin sinonimliyi, omonimliyi, dialekt və şivə variasiyaları, evfemiz-
mlər, arqo və tabu sözlər və digər dil vasitələri, o cümlədən frazeoloji birləş-
mələr, idiomatik ifadələr ekspressivliyin yaranma və formalaşmasında çox 
mühüm rol oynayır. Azərbaycan dilində leksik-üslubi ekspressivliyin yaranması 
üçün bir-birindən formal əlamətləri ilə fərqlənən leksik-üslubi laylarla yanaşı, 
lüğət tərkibinə həm də bir-birindən leksik-semantik və obrazlılıq keyfiyyəti ilə 
fərqlənən söz qruplarını da aid etmək olar və belə olan halda lüğət tərkibinin 
ekspressiv-üslubi baxımdan mükəmməl və ətraflı tədqiqi meyarlarını müəy-
yənləşdirmək olduqca asanlaşır. Şübhəsiz ki, üslubi-ekspressivlik yaradan kate-
qoriyalar sırasında birinci sırada sinonimlər durur. Odur ki, Azərbaycan dilinin 
lüğət tərkibinin böyük bir hissəsini təşkil edən sinonimlər nitq aktlarının ifadə-
liliyini, təsirliliyini təmin edən amil kimi çıxış etdiyindən üslubi-ekspressiv 
yaradan vasitə kimi bu dil kateqoriyasından bir qədər geniş bəhs etməyi məqsə-
dəmüvafiq hesab edirik: 
Rus, Avropa, Azərbaycan üslubiyyatı ilə məşğul olan alimlərin demək 
olar ki, hamısı sinonimikanın tətbiqini, yəni nitq aktlarına uyğun dil 
vasitələrinin seçilməsini və istifadə qaydalarını üslubiyyatın ən önəmli 
tədqiqat obyekti hesab edirlər. Rus üslubiyyatçısı A.İ.Yefimov yazır ki, nitq 
vasitələrinin sinonimikası üslubiyyatın mərkəzi problemidir. (5, 253) 
Normativ xarakterə malik olan üslubi-ekspressiv sinonimliyin əsas xarakteri 
nitq mədəniyyətinin inkişafına xidmət etməkdədir. Yəni üslubi-ekspressiv 
sinonimlik məzmun və məqsədinə müvafiq dil vasitələrinin məntiqi və 
praktik baxımdan seçilməsi və istifadə olunması deməkdir. Dildə mövcud 
olan müxtəlif cür səslənib eyni mənanı bildirən sinonimlər qrammatik və 
leksik qollara ayrılmaqla dili olduqca zənginləşdirir və beləliklə də dil 
sinonimik vahidlərlə nə qədər zəngin olarsa, ifadəlilik, təsirlilik gücü də bir o 
qədər güclü olar. Başqa sözlə desək, ideoqrafik və üslubi sinonimlərə ayrılan 
leksik vahidlər nitq aktlarının ən qüvvətli təsir vasitələrinə çevrilə bilər və 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
12
üslubi-ekspressivlikdə məhz bu istiqamətlərin öyrənilməsinə, tədqiqinə ciddi 
fikir verilməlidir. Qeyd edək ki, dildə bir sinonim cərgəni təşkil edən leksik 
vahidlər ümumi bir anlayışı həm neytral, həm də ekspressiv formada bildirir. 
Özü də bu leksik vahidlərə məxsus əlavə ekspressiv çalarlar keyfiyyətcə 
müxtəlifdir. Məsələn, “ölmüşdür” sözünün təsir qüvvəsini, yəni ekspressivliyinə 
nəzər salsaq görərik ki, bu təsirin məyusluq, peşmançılıq, qəmginlik kimi 
çalarlar mövcuddur. Yazılı və şifahi nitq aktlarında 
“o dünyaya getdi”; “vəfat 
etdi”; “dünyasını dəyişdi”; “rəhmətə getdi”; “ömür-günlərini cavanlara 
bağışladı”; “gözlərini əbədi yumdu”; “çezdi”; “gorbagor oldu” 
və s. kimi 
sinonimik cərgələr ümumi bir anlayışı həm neytral, həm də emosional-ekspres-
siv formada bildirir: Məlum oldu ki, Murov da, strajniklər də 
o dünyaya göndə-
rildi 
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı); -
Allahdan gizli deyil, bəndədən nə gizlədim, 
mənim atam-anam
vəfat edib
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı); 
İndi bizimki belə 
gətirdi,anası
rəhmətə getdi
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı); 
Gün o gün oldu ki, qoca-
lar
ömür-günlərini cavanlara bağışladılar
(“Aşıq Alı və Süsənbər” dastanı); 
Bu da bir qəzadı, çərxi gərdişdi, Əzizlərim 
dünyasını dəyişdi 
(“Aşıq Alı və 
Süsənbər” dastanı) və s.
Nümunələrdən göründüyü kimi, oxşar anlayış neytral vahidlərlə, eləcə 
də həmin neytral vahidə əlavə olunan evfemistik və disfemistik vahidlərlə də 
təzahürünü tapmışdır. “Ölmək” sözü vasitəsilə sinonim cərgəni və bu cərgə-
nin yaratdığı ekspressivliyi müəyyənləşdirmək olur: 
ölmək → o dünyaya 
göndərilmək→ dünyadan köçmək → vəfat etmək →ömrünü-gününü 
bağışlamaq → rəhmətə getmək → gəbərmək → gorbagor olmaq. 
Azərbaycan dili belə leksik vahidlərlə olduqca zəngindir. Bu isə dilimizin 
qüdrətini, çevikliyini, ifadəliliyini, təsirliliyini sübut edən amillərdən biridir. 
Belə sinonimik vahidlərin “... ifadə etdiyi məfhum məna etibarilə nə qədər bir-
birinə yaxın olsa da, hətta eyni kimi grünsə də polisemantik bir mahiyyətə 
malikdir” (6, 44). “Odur ki, sinonim sözlər ümumi məna bildirsə də, eyni 
anlayışın müxtəlif tərəflərini adlandırır, bu və ya digər cəhətini təyin edir,” (2, 
31) “onu müxtəlif məfhumlarla bağlayır və beləliklə də ayrı-ayrı xüsusiy-
yətlərini aydınlaşdırır” (7, 62). Hər hansı bir bədii əsərin dilində əşya və hadi-
səni ətraflı canlandıraraq bir-birindən üstünlüyünü nəzərə çarpdırmaq üçün 
istifadə edilən sinonimlik sadalamalar əsərin dilini şirinləşdirir, onu cazibəli 
bir şəklə salır, oxucuda ekspressiv-emosional hiss yaradır. Belə üslubi 
xüsusiyyət kəsb edən sinonimlərdən poeziyada təsvir və poetikləşdirilən 
təsvir dairəsini genişləndirmək, təsir dairəsini artırmaq, ekspressivliyini 
gücləndirmək məqsədilə istifadə olunur. 
Hər hansı bir sinonimik vahidin ekspressivlik çalarlarını müəyyənləş-
dirmək üçün mütləq onun linqvistik baxımdan təhlili zərurəti meydana çıxır. 
Məsələn, 
bulaq – çeşmə 
sinonim sözlər bir ümumi anlayışı bildirir və hər 
hansı bir bədii mətndə istifadə edilərkən ekspressivliyi gücləndirmiş olur: 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
13
Abi-Kövsər kimi axır, 
Çeşmən, bulağın
şah dağı (Aşıq Ələsgər); Leyli kimi 
vədə versən 
bulağa,
Məcnun tək gözlərəm il, sənə qurban (Aşıq Ələsgər). 
Birinci poetik mətndə söz sənətkarı akustik naxışların həm panoramını 
yaratmış, həm də ekspressiv mənanı qüvvətləndirmişdir. 
Və yaxud, 
od – atəş – köz – nar 
sinonimik cərgənin ekspressiv çalarına 
nəzər salsaq görərik ki, bu leksik sinonimlər tam mənada bir-birinin əvəzinə 
işlənə bilən sözlər deyildir. “Əksinə, sinonim cərgəyə daxil olan hər bir 
sinonim sözün məna çaları və üslubi rənginə görə nitqdə ifadə məqamı 
vardır. Özü də heç bir sinonim məqsədsiz biri sinonimin yerinə işlənmir (T, 
31-32) Aşıq Ələsgərdən aşağıdakı nümunələrə diqqət yetirək:
Eşq 
oduna 
yanan aşkara yanmaz, Pünhan-pünhan mənim kimi saralı; 
Qiyamət 
odundan
pisdi mənə söz; 
Ataş
olub çox da yanma, Ələsgər, Səhətin-
dən heç usanma, Ələsgər; bir saat camalın görməsəm ölləm, Görsəm də 
yanıram nara, Bəynişan; Bivəfa gözəlin mənə sözləri, yandırdı 
odlarda, 
közlərdə
məni. 
Azərbaycan klassik yazıçı və şairlərin əsərlərinin dilində intensiv şəkildə 
işlənmiş “
nar”
leksik vahidi, müasir dilimizdə fəal şəkildə işlədilən 
od – atəş – 
köz 
sözləri yuxarıdakı nümunələrdə mətn mühitinin tələblərinə uyğun olaraq 
işlədildiyindən ekspressivlik boyaları, çalarları da çox tutumlu bir şəkildə 
verilmişdir. M. Hüseynov da doğru olaraq göstərir ki, lirik düşüncənin daha 
tutumlu edilməsi üçün söz öz əhatəsinə maksimum dərəcədə uyğunlaşır. 
Poetik keyfiyyət halına gəlməsində sözün ətrafı üslubi güc mənbəyi rolunu 
oynayır və sənət faktı kimi çıxış edir. Şirin – bəzi ritm və intonasiya 
çalarları, qafiyə sistemi və s. ilə bilavasitə bağlı olaraq bədii mühit söz 
seçimini müəyyən edir. Poetik ölçü hissi və dilə həssaslıq sayəsində 
sininonimlər müəllif və dinləyici arasında bədii ünsiyyət vasitəsi olur. Öz 
çevikliyi ilə sinonim bədii nüfuza yiyələnir, estetik təsir bədii fikrin nitq 
qiyafəsi təşkil edən söz komponentlərinin mühüm üslubi-semantik çevikliyi 
ilə güclənir. (8, 201) 
Nitq üçün sinonimlər ən yararlı dil vahidləridir və onlar istər yazılı, 
istərsə də şifahi nitq aktlarında təkrarçılığın qarşısını alır, onu təsirli, ifadəli, 
estetik baxımdan zövq oxşayan məcraya yönəldir. Antik ritoriklərdən biri 
olan Anaksimen qeyd edir ki, fikir nə cür olur olsun müxtəlif şəklə 
salınmalıdır. Bunun üçün ifadələri dəyişdirmək lazımdır ki, eyni fikirlər eyni 
sözlərlə təkrar olunmasın. Onda nitqimiz yaxşı təsir bağışlar. (9, 171) 
Azərbaycan dilində demək olar ki, əksər sinonimdə ekspressivlik çaları 
vardır. Hər hansı bir folklor örnəyində təsvir əşya, hadisə, xüsusiyyət, əgər 
bir-birinə müəyyən bir cəhəti, xüsusiyyəti ilə azacıq da olsa oxşardırsa, onda 
burada sinonim işlətməyə ehtiyac vardır və bu da şübhəsiz ki, ekspressivliyin 
yaranması deməkdir. Məsələn, dilimizdə 
“getmək”
feili ilə bərabər, bu sözün 
“yerimək”, “yola düşmək”, “yol almaq”, “yola rəvan olmaq”, “yola 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
14
düzəlmək”, “yollanmaq”, “üz qoymaq”, “yönəlmək”, “irəliləmək”, “var-
maq”, “dəymək”, “daban almaq”, “rədd olmaq” 
kimi sinonimlərindən də 
istifadə edilir. Məs: Qaçaqlar dağa tərəf 
getdilər
( “Qaçaq Səfəralı” dastanı); 
Qız evə tərəf 
yeridi
(“Aşıq Alı“ dastanı); Onlar Ağrı dağına tərəf 
yol aldılar
(“Aşıq Alı” dastanı); onlar kahadan çıxıb Canı kəndinə tərəf 
yol elədi
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı); Kərəm Lələ ilə birlikdə şaxtalı bir gündə 
Ərzuruma doğru 
yola düzəldi
(“Əsli və Kərəm “ dastanı); O çadırdan çıxıb 
səhraya tərəf getməyə 
üz qoydu
(“Əsli və Kərəm” dastanı); O, kəndə tərəf 
yönəldi
(“Aşıq Alı” dastanı); Atlar ağır-ağır 
irəliləyirdilər
( “Qaçaq Səfəralı” 
dastanı); Ərzurumun gədiyində 
varanda
, Onda gördüm bürəm-bürəm qar 
gəlir (“Əsli və Kərəm” dastanı); O, əvvəlcə qaçaqların yaşadığı kahaya 
dəyəcəkdi 
( “Qaçaq Səfəralı” dastanı); Onlar asta-asta 
daban aldılar
( 
“Qaçaq Səfəralı” dastanı ); Qız dedi: Rədd ol, qapımdan, alçaq, namussuz! 
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı) və s.
Nitqdə məna təkrarlarının, yəni leksik sinonimlərin çox işlədilməsinin 
müstəsna əhəmiyyəti vardır. Sinonimik cərgənin çoxluğu mətnin ümumi 
semantikasına bir sanbal gətirir, poetik vüsət və ekspressiv hərəkət üçün 
stimul rolunu oynayır. Sadalanan leksik sinonimlərin ümumi qüvvəsi 
obrazlılığı daha da yüksəyə qaldırır. Başqa sözlə desək, fikrin ən incə məna 
çalarlıqlarını ifadə etmək, ekspressivliyə maksimum dərəcədə nail olmaq, üs-
lubi səlislik yaratmaq üçün leksik sinonimlər ən güclü semantik-üslubi kate-
qoriyalardan biridir. Polisemiya ilə bağlı bir hadisə olan sinonimika məhz 
polisemiyanın, yəni çoxmənalılığın hesabına genişlənir və zənginləşir. Çox-
mənalı sözün ikinci dərəcəli, yaxud məcazi mənalarından semantikasına görə 
bu və ya digər sinonimik cərgəyə daxil olub onun bərabər hüquqlu üzvü ola 
bilər və beləliklə, bir daha da qeyd edir ki, çoxmənalılıq yolu ilə, alınma söz-
lər vasitəsilə, evfemizmlə əlaqədar düzələn, məcazi məna bildirən, emo-
sional- ekspressiv sözlərdən ibarət, arxaizmlə düzələn, müxtəlif növ sözlər-
dən əmələ gələn sinonimlər ekspressivliyin yaranmasında çox mühüm rol y-
nayır. Bu baxımdan folklor mətnlərindən topladığımız bədii materiallar 
əsasında onlara qısa şəkildə aşağıdakı kimi nəzərdən keçirə bilərik:
1.
Çoxmənalılıq yolu ilə əmələ gələn sinonimlərin ekspressivliyi.
Polisemiya sinonimikanın canı, qanı olduğundan ekspressivliyin yaranması 
birinci növbədə sözün çoxmənalılığından asılıdır. Çünki çoxmənalılıq sino-
nimik cərgə hesabına zənginləşir, genişlənir. “ Çoxmənalı sözün ikinci 
dərəcəli, yaxud məcazi mənalarından biri semantikasına görə bu və ya digər 
sinonimik cərgəyə daxil olub onun bərabərhüquqlu üzvü ola bilər”. (2, 34) 
Məsələn, folklor mətnlərində tez-tez işlənən “
çaşmaq
” sözünün semantik 
çalarlarına nəzər salsaq fikrimizi əsaslandıra bilərik: Qaçaqlar özlərini 
itirdilər,çaşdılar 
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı); O tez-tez yamanca 
yanılırdı
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı); Oğul dedi: - Ata, mən lap 
karıxmışam,
özümü 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
15
itirmişəm
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı); Kürən at 
qarıxmışdı
(
“Qaçaq Səfəralı” 
dastanı); Pristav başını 
itirmişdi
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı) və s. deməli, bu 
nümunələrdə dominant söz “çaşmaq” hesab olunur və bunun nəticəsində 
sinonimik cərgəni obrazlılıq, ifadəlilik və ekspressivlik imkanları daha da 
artmış və zənginləşmişdir ki, bu məcazlar özləri də məna çalarları və üslubi 
rəngləri ilə bir-birindən seçilirlər və folklor mətnlərində belə nümunələrin 
sayı istənilən qədərdir.
2.
Alınma sözlər vasitəsilə əmələ gələn sinonimlərin ekspressiv-
liyi:
Sinonimik cərgənin zənginləşməsində alınma sözlərin də müəyyən rolu 
vardır və folklor mətnlərində işlənən belə alınmaların dilimizdə ekvivale-
ntiləri də mövcuddur.Məsələn, folklor mətnlərində ana dilimizə məxsus olan 
“
üz
” sözünün ekvivalenti olan alınmalardan da 
(sima, sifət, surət, camal, 
çöhrə, rüxsar, bəniz)
intensiv şəkildə istifadə edilmişdir: O, 
üzünə
baxmadı 
(“Qaçaq Səfəralı” dastanı) ; 
Camalın
göyçəkdir bayram ayından ( Aşıq 
Ələsgər); Kədərli xəyallar və fikirlər onun 
simasını 
örtmüşdü ( danışıq 
dilindən); Onun 
sifətini 
kədər çulğalamışdı (“Qaçaq Səfəralı” dastanı) 
Əsmərin solğun 
bənizində
soyuq bir mehribanlıq görünürdü (“Aşıq Alı” 
dastanı) və s. 
3.
Evfemizmlə əlaqədar düzələn sinonimlərin ekspressivliyi:
Evfemizmlərlə əlaqədar düzələn sinonimlər də folklor mətnlərinin daha 
mənalı, daha ifadəli, daha mükəmməl və ekspressiv bir şəkildə alınmasına 
olduqca mühüm köməklik göstərən vasitələrdəndir. Məsələn, məlumdur ki, 
“
doğdu
” sözü ilə verilən xəbərin ifadəlilik baxımdan təsir gücü zəif olur. 
Həm də etik qaydalar baxımından yaxşı səslənmir. Lakin bu sözü evfemistik 
sinonimlərlə əvəz etdikdə ifadə olunan fikrin ekspressivliyi artır və eyni 
zamanda nəzakət qaydalarına riayət olunur. Fikrimizi “Aşıq Alı və 
Süsənbər” dastanından verəcəyimiz nümunə ilə əsaslandıra bilərik: 
Günlər 
keçdi, həftələr dolandı. Doqquz ay, doqquz gün, doqquz saat, doqquz dəqiqə, 
doqquz saniyə tamam oldu. Şıx oğlunun həyat yoldaşı yükünü yerə qoydu. 
Göründüyü kimi, doğdu dominant sözünün yerinə fikri yumşaltmaq üçün
“
yükünü yerə qoydu
” evfemistik ifadəsinə üstünlük, bu yol ilə də fikrini 
daha münasib və mədəni tərzdə bildirmişdir. Qeyd edək ki, folklor 
mətnlərində ekspressiv çalarlar yaratmaq üçün 
doğdu- anadan oldu-
dünyaya gəldi - təvəllüd etdi
kimi sinonimik cərgədən də ekspressivlik 
yaratmaq üçün intensiv bir şəkildə istifadə olunmuşdur. 
4.
Məcazi məna bildirən sinonimlər vasitəsilə ekspressivlik:
Məcazi məna bildirən sinonimlər vasitəsilə ekspressivlik dedikdə folklor 
mətnlərindəki sinonimik cərgələrin zənginləşməsində frazeologizmlərin rolu 
nəzərdətutulur, çünki təhlilə cəlb etdiyimiz örnəklərin dilində hər bir frazeoloji 
vahid müəyyən bir sözün ekvivalentidir və bunlar da ekspressivliyin yaran-
masına xidmət göstərir. Məsələn, folklor mətnlərində işlədilən “
gözü yolda 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
16
qalmaq
”, “
gözünü yollara dikmək
”, “
ömrün sarayını sökmək
”, “
başı bəla-
lar çəkmək
”, 
“qaş-qabağı açılmaq”, “cin atına mindirmək”, “gözünün ilk 
ovu”, “ürəyi dağa dönmək”, “əl-ayağa dolaşmaq”, “tüstüsü təpəsindən 
çıxmaq”, “günü qara gəlmək”, “həyatı qana boyamaq” 
və s. kimi yüzlərlə 
sinonim frazemləri folklor mətnlərində təkrarolunmaz ekspressivliyinə rast 
gəlirik: 
Gözü yolda qalan gəlinlər, qızlar, Darasın saçını tellər sevinsin. 
(“Dərələyəz folkloru”); 
Gözümü yollara dikdi, Ömrün sarayını sökdü 
(“Dərələyəz folkloru”);
Çox bəlalar çəkdi başım, İtkin düşdü qonum-qonşu 
(“Dərələyəz folkloru”);
Açılmır heç zaman qaşı, qabağı, Sındırır gah teşti, 
gah da tabağı ( “Dərələyəz folkloru”) və s. 
5.
Emosional-ekspressiv sözlərdən ibarət sinonimlərin eks-
pressivliyi:
Ekspressivliyin yaranmasında emosional– ekspressiv sözlərdən ibarət 
sinonimlər də son dərəcədə fəal rol oynayır. Folklor mətnlərində istər müsbət 
mənalı 
(sonam, gülüm, quzum, bülbülüm, dilbərim, qurban olduğum, 
pərim, bağrına basmaq, ceyran, maral, halal olsun, qismət olsun, vallah, 
billah və s.),
istərsə də mənfi mənalı 
(alçaq, ləçər, məlun oğlu məlun, it 
küçüyü, murdar, rədd ol, cəhənnəm ol, itil başımdan, lütün biri lüt, yerə 
girmiş, kor olasan
və s.) söz ifadələr saysız-hesabsızdır və bunlar da ekspressiv-
lik yaratmaqda, insanın hiss və həyəcanını ifadə etməkdə qüvvətli nitq vahid-
ləridir. Məsələn: 
Afərin, türk oğlu söylədi Paşa, Qoç ata
var olsu n,
oğul 
yüz 
yaşa 
(“Dərələyəz folkloru”);
Var olsun 
hörən ustadın, Pərvanələr çırağısan. 
(“Dərələyəz folkloru”); Saz götürüb qulluğunda durmuşam, Sənətdə vurğunam 
sözə 
xoş gəldin!
(“Dərələyəz folkloru”) və s.
6.
Arxaizmlə düzələn sinonimlərin ekspressivliyi: 
Sinonimlərin zən-
ginləşməsi arxaizmlər hesabına da baş verir və bunlar da oxuduqca hiss-həyə-
can yaradır və beləliklə də real varlığın müxtəlif hadisələrində ekspressivlik 
yaradır. Məsələn, müasir dilimizdə işlənən 
“igid, cəsur, qəhrəman, qoçaq, 
mərd” 
sinonimlərinə dublet olaraq 
“ər” 
arxaik sözündən də istifadə edilir ki, 
bu məqamlarda ekspressivlikformalaşdırır: 
Əliyəm 
ər 
kimi yaşayıb keçdim, 
Bu fani dünyanın odundan, oğul!(“Dərələyəz folkloru”); Mərifətdə 
söyülməyən, 
Ər 
oğlunu 
ər 
yaradıb(“Dərələyəz folkloru”) və s.
Beləliklə, folklor mətnlərində tezislər şəklində nəzərdən keçirdiyimiz 
vu vasitələrlə kifayətlənmək olmaz. Çünki ekspressiyanın qüvvətlənməsində 
xeyli vasitələr iştirak edir ki, bunlar da geniş bir araşdırmanın mövzusudur. 
Folklor mətnlərində qrammatik-morfoloji vasitələr də aktiv iştirak edir ki, 
bunlar haqqında gələcək tədqiqatımızda geniş bəhs ediləcəkdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
17
Ədəbiyyat 
1.
В.В.Виноградов. Итоги обсуждения вопросов стилистика. В.Р, 
№1, 1955 
2.
T.Əfəndiyeva. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı, “Elm”, 
1980 
3.
S.Altaylı. Azərbaycanca-türkcə sözlük. İstanbul, 1994 
4.
Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, Azərtədrisnəşr, 
1962 
5.
А.И.Ефимов. Стилистика художественной речи. М., 1961
6.
C.Cəfərov. Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, 1958 
7.
А.А.Реформатский. Введение языкознание. М., 1953 
8.
M.Hüseynov. Aşıq Ələsgərin söz ümmanı. Bakı, “Elm və təhsil”, 
2017) 
9.
Античные тэории языка и стилья. ОГИЗ, М-Л., 1936 
10.
М.Гусейнова 
Лексическая и стилистическая выразительность
фольклорных текстов 
Резюме 
Выразительность в фольклорных текстах имеет характерные 
черты и качества. Слова синонимов, которые несут эти качества и 
особенности, являются наиболее эффективными, самыми острыми и 
блестящими речевыми единицами на нашем языке.
Мы сталкиваемся с 
характерными чертами выразительности в стиле фольклора, а эти черты 
и качества формируются прежде всего, синонимами.
Поэтому целесообразно упомянуть некоторые слова и выражения, 
используемые в статье в выразительном смысле, в виде тезисов. Вы-
разительность в фольклорных текстах создается с помощью различных 
средств и включает в себя различные функции. Сущность синонимов, 
порождающих выразительность, была рассмотрена в статье в более 
широком аспекте. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
18
M.Huseinova 
Lexical and stylistic expressiveness of folklore texts 
Summary 
Expressiveness in folklore texts has characteristic features and quali-
ties. The words of synonyms, which bear these qualities and characteristics, 
are the most effective, sharpest and brilliant speech units in our language. 
We are confronted with the characteristic features of expressiveness in the 
style of folklore, and these traits and qualities are formed primarily by 
synonyms.
Therefore, it is worthwhile to mention some words and expressions 
used in the article in an expressive sense, in the form of theses. Expressive-
ness in folklore texts is created through various means and includes various 
functions. The essence of synonyms, generating expressiveness, was consi-
dered in the article in a broader aspect. 
Rəyçi: Buludxan Xəlilov 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
19
YADİGAR ƏLİYEV 
filologiya üzrə elmlər doktoru 
[e-mail] 
QƏDİM TÜRK RUNİK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ İSİM. 
QURULUŞCA NÖVLƏRİ VƏ MORFOLOJİ KATEQORİYALAR 
Açar sözlər
: isim, morfoloji kateqoriya, kök, şəkilçi, mürəkkəb isimlər 
Key words
: noun, morphology category, root, suffix, compound noun 
Ключевые слова
: существительное, морфологическая категория, коре-
нь, суффикс, сложные существительные 
İsmin quruluşca hər üç növü qədim türk yazılı abidələrinin dilində 
müşahidə olunur. Sadə isimlərdə müxtəlif fonetik tərkibə malik strukturlar 
özünü göstərir. Bir saitdən ibarət söz kökü sayca çox azdır. Bunlar əsasən 
isimlərdir. 
U “yuxu” (KltŞ. 35); 
I “kolluq” (Ton. I daş, Şm. 26; Ton.Q. 4). 
Digər təkhecalı isim kökləri fonetik tərkibcə bir-birindən fərqlənir: 
sait-samit (VC): ər (“döyüşçü”, Ongin, üfüqi yazı), il (“dövlət”, KltŞ. 
3), ög (“ana”, KltŞ. 11), at (“ad”, KltŞ. 25), aş (“yemək”, KltŞ. 26), öt (“öd”, 
KltŞ. 27), ok (“ox”, BxŞm. 15), es (“yoldaş”, Ton.Q. 7), eb (“ev”, KçQ. 3), 
öz (“ömür”, Irkb.XLVII), ab (“ov”, İrkb. XII), öt (“nəsihət”, Irkb. 58); 
sait-samit-samit (VCC): art (“dağ keçidi”, Irkb. VI), alp (“igid”. Ong. 
ön, 1 və I Barlık abidəsi); 
samit-sait (CV): sü (“qoşun”, KltŞ. 12), kü (“səs”, Süci, 4); 
samit-sait-samit (CVC): kan (“xan”, Ong. ön, 1), yış (“orman”, Ong. 
ön, 2), kaŋ (“ata”, Ong. ön, 5), sad (şad, rütbə adı, Ong. ön 6), koy (“qoyun”, 
KltŞ. 12), kan (“qan”, KltŞ. 24), sub (“su”, KltŞ. 24), tağ (“dağ”, KltŞ. 24), 
kul (“qul”, KltŞ. 24), kız (“qız”, KltŞ. 24), bor (“şərab”, BxŞ. 27), sab 
(“söz”, Ton. II daş, Q. 36), yer (“yer”, Ton. II daş, Q. 38), çab (“şöhrət”, 
KçŞ. 17), kün (“kəniz”, MçŞ. 13), tuğ (“bayraq”, MçŞ. 17); 
samit-sait-samit-samit (CVCC): yont (“ilxı”, Irkb. V), bars (“bəbir”, 
Irkb. X), türk (etnonim, Ton. II daş, Şm. 60), kurt (“qurd”, Turfan, 28-29), 
yurt (“yurd”, Irkb. XIII). 
İkihecalı isim kökləri çox işlənir – bodun (“xalq”, Ong. ön, 2), balbal 
(“daş abidə”, Ong. ön, 3), teŋri (“tanrı”, KltC.1), yağı (“düşmən”, Ong. 
ön,5), kağan (“xaqan”, Ong. ön, 4), balık (“şəhər”, Ong. sağ,9), altun 
(“qızıl”, KltC.5), kümüş “gümüş”, KltC. 5), kutay (“ipək”, KltC. 5), yazı 
(“çöl”, KltC.7), kişi (“insan”, KltŞ.7), katun (“xaqanın arvadı”, KltŞ.25), 
yılkı (“ilxı”, BxŞ. 24), üqüz (“çay”, BxŞ. 27), keyik (“vəhşi heyvan”, Ton. I 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
20
daş, C.8), buka (“buğa”, Ton. I daş, Q.5-6), çəri (“qoşun”, KçQ.9), tigin 
(“şahzadə”, KçŞ.24), tabar (“mal”, MçC. 29), yadağ (“piyada”, MçC.33), 
kuzğun (“quzğun”, Irkb. 14), aqaç (“ağac”, Irkb. XIV), böri (“canavar”, Irkb. 
XXVII), tilkü (“tülkü”, Irkb. XLVI), kudruk (“quyruq”, Irkb. L), suna 
(“ördək”, I Altın köl), ini, eçi, apa (“kiçik qardaş”, “böyük qardaş”, “böyük 
qohum”, Ong. ön, 4), əkə (“böyük bacı”, KltŞm.9), ata (“ata”. Süci, 1), urı 
(“oğul/nəslin davamçısı”, Süci, 6). 
Üçhecalı isim kökləri runik abidələrdə çox az müşahidə olunur: isigti 
(“taxıl”, KltC. 5), tabısğan (“dovşan”, Ton. I daş, C. 8), ışbara (rütbə adı, 
KçQ.8), koruğsak (“qursaq”, Irkb. VIII), kərəkü (“çadır”, Irkb. XVIII), 
bokarsık (“boyunduruq”, Irkb. XXV), tabılku (“gül”, Irkb. XXXII), 
komursğa (“qarışqa”, Irkb. XXVII). 
Yazılı abidələrin dilində bəzi isimlər semantik inkişafa məruz qalır. Ər 
sözü, əsasən, “döyüşçü” mənasında işləndiyi halda (Kültigin şərəfinə 
abidədə: Kültigin Az yağızın binip təgdi, eki ərig sançdı, balıka barmadı, 
KltŞm. 7-8; Kültigin Az kəhərini minib hücum etdi, iki döyüşçünü sancdı, 
şəhərə girmədi), “insan” anlamını da bildirir (“Irk bitig” abidəsində: Çığay ər 
oğlı kazğançka barmış, Irkb. XXX; Kasıb adamın oğlu qazanc dalınca 
getmiş). Oğlı sözü “insan övladı” mənasını ifadə edir. Oğlı, yutuzı kop ögirər 
(Irkb. XXIX, Oğlu, gəlini çox fərəhlənər). Yazılı abidələrdə “quş və ya 
heyvan balası” anlayışı da həmin leksik vahid ilə ifadə olunur. “Irk bitig”də: 
Kiyik oğlı mən (“maral balasıyam”, Irkb. XLV). 
Düzəltmə isimlər adlardan və feillərdən əmələ gəlir. İsimdüzəldən 
şəkilçilərin böyük əksəriyyəti müasir türk dillərində də işlənir. 
Adlardan isim düzəldən şəkilçilər 
-çı, -çi: yuğçı (“dəfn edən”, KltŞ.4), sığıtçı (“yas mərasimində ağlayan”, 
KltŞ.4), tamğaşı (“möhür saxlayan”, KltŞ.13), yağıçı (“sərkərdə”, Ton. II daş, 
C. 50), sabçı (“natiq”, Irkb. LV), avçı (“ovçu”, II Altınköl, arxa tərəf, 16), 
ayğuçı (“məsləhətçi/vəzir”, Ton. I daş, C. 10), itgüçi (“yaradan/tikən”, KltŞm.-
13; bark itgüçi “sərdabə tikən”), elçi (“elçi”, Uyuk Tarlık, 2), eşidşiçi (“din-
ləyici”, Irkb. XLV). Sözdüzəldici şəkilçi xüsusi isimlərin tərkibində iştirak edir. 
Bolçu (şəhər adı; Bolçuda süŋüşdüm “Bolçuda döyüşdüm”, BxŞ. 28),Suğçu 
(şəhər adı; Suğçu balıkda kirmiş “Suğçu şəhərinə daxil olmuş”, A.Steyn, I 
əlyazma, A, 14); 
-lığ, -lig morfemi müasir Azərbacan dilində -lı, -li, -lu, -lü şəkilçisinin 
sinonimidir. Yaraklığ (“yaraqlı”, KltŞ. 23), süŋüglig (“süngülü”, KltŞ. 23), 
yemlig (“qurban”, Uyuk Turan, ön, 3); 
-lağ: yaylağ, kışlağ (“yaylaq”, “qışlaq”, Irkb.LI); 
-çuk: munçuk (“munçuq”, Turfan, 2-3). Burada asemantikləşmiş kök 
boyun//moyun sözünün fonetik dəyişikliyə uğramış şəklidir. 
-dəm: ərdəm (“igidlik”; KçQ. 4); 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
21
-dıç: sağdıç (“sağdış”, II Talas, 1); 
-ünük: közünük (“pəncərə”, Irkb. XVIII); 
-ük: tügünük (“tüstü yeri”, Irkb. XVIII); 
-ünü: közüŋü (“güzgü”, Açura, sağ, 11), küzüŋü (Irkb. 22); 
-g: tirig (“diri”, KltŞm. 9). 
Feildən isim düzəldən şəkilçilər 
-uk, -ük: buyuruk (rütbə, yaxud titul bildirir; buyuruk bəglər “buyuruq 
bəylər”, KltC.1), tutuk (vəzifə adı, KltŞ.38), körük (“görünüş”; Irkb. XVIII), 
köpük (“köpük”, Irkb. XX); 
-üg: ülüg (“qismət”, KltŞ.29), ötüg (“xəbər”, BxŞ.38; “dua”, Irkb. 
XIX), ölüg (“ölü”, İhe Ashete, I daş, arxa tərəf, 1), körüg (“casus”, Ton. I 
daş, C.9); 
-ig: bilig (“bilik”, KltŞm. 10); 
-g: bitig (“yazı”, KltC-Ş); 
-üm: ölüm (“ölüm”, Irkb. XLIX); 
-sık: batsık (“günbatan”, Süci, 4); 
-ç: kazğanç (“qazanc”, Irkb. XXX); 
-ınç: korkınç (“qorxu”, Irkb. XXXVI; Korkınçın yok “Qorxun yox”); 
-nək: tüşnək (“düşərgə”, Irkb. LXI; Kuş tüşnəkginə konmış “Quş 
düşərgəsinə qonmuş”). 
Sayca azlıq təşkil edən mürəkkəb isimlər müxtəlif yollarla yaranır: 
a) iki sadə sözün birləşməsi. Temirkapığ (yer adı, KltŞ. 8, 39), Kö-
mürtağ (yer adı, MçŞm.6), koğukuş (ququşu, Irkb. XXXV). Bu yolla əmələ 
gəlmiş mürəkkəb isimlər içərisində şəsc dları da vardır: Kültigin (tigin 
“şahzadə” deməkdir. İnim Kültigin “kiçik qardaşım Kültigin”, KltŞ. 26), 
Küçbars (II Çaxöl), Oğulbars (I Talas, 3); 
b) sifət və sadə ismin birləşməsi. Karakum (yer adı, MçŞm.6), karakuş 
(“qaraquş”, Irkb. XLIII); 
c) say və sadə ismin birləşməsi. Besbalık/Beşbalık (yer adı, BxŞ. 28, 
KçQ.11, I Hoytu Temir, 4); 
d) tərəflərdən birinin tərkibində mənsubiyyət şəkilçisinin iştirak etdiyi 
iki leksik vahidin birləşməsi. Sübaşı (“sərkərdə”, KltŞm.31), bınabaşı 
(“minbaşı”, hərbi vəzifə, MçŞm.6); 
e) tərəflərdən birinin tərkibində feili sifət şəkilçisinin iştirak etdiyi iki 
leksik vahidin birləşməsi. Eltoğan (xüsusi isim, Uyuk Tarlık, 2), küntoğsık 
(“şərq”, Ong. ön, 2; Süci, 4), künbatsık (“qərb”, Ong. ön, 2); 
ə) yaxın mənalı sözlərin birləşməsi. Kız-kəlin (“qız-gəlin”, Uyuk 
Turan, arxa tərəf, 6); 
f) tərəflərdən birinin (yaxud hər ikisinin) ayrılıqda işlənmədiyi iki 
leksik vahidin birləşməsi. Arkış-tirkiş (“karvan”, KltC.8), ənkə-mənkə, əniŋ-
məniŋ (ən-mən “ov”, Irkb. XXX). 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
22
Türk run yazılarında kəmiyyət kateqoriyasının morfoloji əlaməti –lar, -
lər şəkilçisidir: bəglər (“bəylər”, KltC. 1),kəlinlərim (“gəlinlərim”, Uyuk 
Turan ab., arxa, 3),küdəgülərim (“kürəkənlərim”, Uyuk Turan ab., arxa, 3). 
Yazılı abidələrdə cəm şəkilçisi olmayan, lakin cəmlik məzmunu ifadə 
edən şəkilçilər də vardır. Onlar məhdud dairədə işlənir. Tədqiqatçılar –ş 
əlamətini türk mənşəli qədim cəmlik, topluluq göstəricisi hesab edir (4, s. 13): 
ışbaraş (“ışbaralar”, MçC. 26). Təkdə ışbara işlənir (Kç. 24). –t şəkilçisi isə 
monqol mənşəlidir: tarkat (“tarxanlar”, MçC. 26). Işbaraş, tarkat anta ançuladım 
(MçC.26; Işbaraları, tarxanları orada təyin etdim). Bu tipli sözlər –lar, -lər şəkil-
çisini qəbul edərək cəmlənə bilir: tigit-tigitlət “şahzadə, şahzadələr” (4, s. 12). 
Uyğur abidələrində birləşmə tərkibindəki təyin olunan tərəf xüsusi isim, 
yaxud müqəddəs predmet adları ilə ifadə edildikdə -lar, -lər əlaməti qəbul 
edərək cəmlənə bilir: altı kaçığ orunlar (“altı... yerlər”; 5, s. 46). Bu xüsusiyyət 
Orxon abidələrində müşahidə olunmur. Ümumiyyətlə, Orxon-Yenisey 
abidələrində cəm şəkilçisi –lar, -lər çox az işlənir. Bu bir neçə səbəbdən ola 
bilər. Əvvəla, abidələrdəki isimlərin məzmun yükündə ümumiləşdirmə daha 
güclüdür. Məsələn, mətndə ər sözü (“döyüşçü” mənasında) yazılır, ancaq 
konkret bir nəfər döyüşçü deyil, döyüşçülər nəzərdə tutulur. Yəni cəmlik 
şəkilçisi iştirak etməsə belə, sözün məzmun tutumu və kontekst çoxluğa 
işarə edir. Məsələn: İrim ara kutı bar erdi (“Döyüşçülərim arasında 
xoşbəxtliyi var idi”; IV Hoytu Temir ab., İrim sözü). Mətndən göründüyü 
kimi, sintaktik vahidin ilk sözü “döyüşçüm” yox, “döyüşçülərim” şəklində 
anlaşılır (Mətndə: irim ara “döyüşçülərim arasında”).
Digər tərəfdən, türk run yazılarında kəmiyyətcə çoxluğu kop (“çox”), 
üküs (“çox”) kimi sözlər ifadə etdiyindən bizcə, kəmiyyət şəkilçisinin 
işlənməsinə bir o qədər ehtiyac qalmır: sarığ altun, örün, kümüs, kız, kuduz, 
əgritəbi, ağı bunsız kəlürti (Ton., II daş, C. 48; “sarı qızıl, parlaq gümüş, qız-
gəlin, xalça, hədiyyə saysız gətirdi”; 1, s. 61-62). 
Məzmununda cəmlik anlayışı olan ümumi isimlərə təsadüf edilir: 
oğlanıma “övladlarıma” (Uyuk Tarlık ab., 1 x.; oğlan “övladlar”). 
Qədim türk yazılı abidələrinin dilində işlənən mənsubiyyət şəkilçiləri 
bunlardır: 
I şəxsdə -ım; kağanım (KltŞ.9; “xaqanım”), kaŋım (KltŞ. 11; “atam”), 
eçim (Ong., ön, 4; “böyük qardaşım”) 
-im; ilim (KltŞ.9; “dövlətim”) 
-m; apam (Ong.,ön, 4; “böyük qohumum”) 
-mız, -miz; eçümiz, apamız (Ong., ön, 1; əcdadımız, ulu babamız), 
yağımız (Ton. I d., Ş.19; “düşmənimiz”), eşidşiçimiz (Irkb.45; 
“dinləyicimiz”) 
-ımız, -imiz; bodunımız (KltC.18; “xalqımız”), kanımız (KltC.26; 
“atamız”), ebimiz (Uyuk Arkan, 3; “evimiz”) 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
23
II şəxsdə -ıŋ; kağanıŋ, oğlıŋ, kız oğlıŋ (KltŞ.7; “xaqanın”, “oğlun”, 
“qızın”), kazğantukıŋ üçün (Ton. II d., Ş.52) 
-ıŋız; oğlanıŋız, tayğunıŋız (KltC-Ş; “oğlanınız, övladınız”) 
III şəxsdə -ı, -sı, -i, -si atı (Ong. ön, 3, “adı”), inisi (Ong. ön, 4; “kiçik 
qardaşı”), bodunı (Ong. sağ, 11; “xalqı”), süsi (Ong. sağ, 9; “qoşunu”), 
bəgləri (KltC. 2; “bəyləri”), oğuşı (KltC.6; “qəbiləsi”), kağanı (KltC.19; 
“xaqanı”), özi (KltC. 20; “özü”), oğlı, eçisi (KltC. 21; “oğlu”, “böyük 
qardaşı”), küsi (KltC. 25; “güçü”) 
II şəxsin cəminə aid mənsubiyyət şəkilçisi (-ıŋız) çox az işlənir. Ona 
cəmi bir dəfə Kültigin şərəfinə abidənin cənub-şərq tərəfində təsadüf edilir. 
Iğar oğlanıŋızda, tayğunıŋızda kegidə igidür ertigiz, uça bardığız, teŋri tirig 
edkiçə (KltC-Ş; Sadiq övladınızdan, övladınızdan... yüksəldir idiniz, vəfat 
etdiniz, tanrı dirildənə qədər). 
I şəxsin təkinə aid mənsubiyyət bildirən şəkilçi xüsusi ismin tərkibində 
işlənir: Taçam (Ongin abidəsi-yuxarıda üfüqi yazı; Bilgə Taçam lü yılka... 
ölti “Müdrik Taçam əjdaha ilində öldü”). Nümunədə qrammatik şəkilçi 
leksik vahidin tərkibində asemantikləşmişdir. Moyun Çor abidəsində isə I 
şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi yeni leksik mənanın müəyyənləşməsinə xidmət 
edir: bınım (MçC.26; Çik bodunığ bınım sürə kəlti “Min nəfərlik qoşunum 
çik xalqını sürərək gətirdi”). 
I tərəfi yiyəlik halda işlənmiş II şəxs əvəzliyi olan III növ təyini söz 
birləşməsinin II tərəfində bəzən mənsubiyyət şəkilçisi işlənmir. Sizin ər at 
Ur (Mç, arxa tərəf, 13-cü xətt; Sizin döyüşçü adınız Urdur). 
Bəzi hallarda II növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfində III şəxs 
mənsubiyyət şəkilçisi işlənmir: türk bəglər (KltŞ.7; Türk bəglər türk atın ıtı, 
tabğaçğı bəglər tabğaç atın tutıpan tabğaç kağanka körmis “Türk bəyləri türk 
adını ataraq, tabğaç bəyləri tabğaç adını tutaraq tabğaç xanına tabe olmuş”). 
Mənsubiyyət şəkilçisinin iştirak etdiyi II növ təyini söz birləşmələri də 
vardır: türk teŋrisi (KltŞ.10-11; Üzə türk teŋrisi, türk ıduk yiri, subı ança 
timis “Yuxarıda türk tanrısı, müqəddəs türk yeri, suyu eləcə demiş”). 
Birinci tərəfi sayla ifadə olunmuş birinci növ təyini söz birləşməsinin 
ikinci tərəfində üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçisi işlənir: yeti yolı (“yeddi 
dəfə”; KltŞ.14-15, Kanım kağan bunça kırk artukı yeti yolı süləmis “Atam 
xaqan bunca qırx yeddi dəfə qoşun çəkmiş”). Bəzi dialekt və şivələrimizdə 
sabitləşmiş ifadələrdə birinci tərəfi miqdar sayı olan birinci növ təyini söz 
birləşmələrinin ikinci tərəfində də mənsubiyyət şəkilçisi müşahidə olunur: 
bir günü (bir gün əvəzinə; Bir günü xəbər çıxdı). 
İkiqat mənsubyyət şəkilçili sözlər müşahidə olunur: atısı (“adı”; 
KltC.13, Bu bitig bitigmə atısı Yolığ tigin “Bu yazını yazanın adı Yolığ 
tigin”). 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
24
Azərbaycan dilinin bəzi şivələrində ikiqat mənsubiyyət şəkilçili sözlərə 
təsadüf edilir: bir günüsü (Gəncə), kʹalxozun sədrisi (Salyan), onun abrısı 
(Bakı, Pirallahı k.; 2, s. 297) və s. Müqayisə üçün deyək ki, qaqauz dilində 
də bəzi sözlər üçüncü şəxsdə ikiqat mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənir: oolusu 
(“oğlu”), aklısı (“ağlı”; 3, s. 160). 
Qədim türk yazılı abidələrinin dilində isimlər şəxsə görə dəyişərkən, 
bir qayda olaraq, I və III şəxslərin təkinə aid formalar daha çox işlənir. II 
şəxsin təki və cəmi, eləcə də I şəxsin cəmi abidələrin dilində bir, ya iki 
nümunə ilə təmsil olunur. 
Xəbərlik kateqoriyasının morfoloji əlamətləri bunlardır: 
I şəxsdə 
-mən; Kırkız oğlı mən (Qırğız oğluyam, Süci, 2). Kutluğ Bağa tarkan 
ögə buyrukı mən (Kutluğ Bağa tarkanın müdrik qulluqçusuyam, Süci, 3). 
Külig tirig bən (Məşhur Tiriyəm/Diriyəm, Uyuk Turan, ön, 3). Teŋri elimtə 
yemlig bən (Müqəddəs elimdə yemliyəm/qurbanlığam, Uyuk Turan, 3). Ər 
atım Yaş Akbaş bən (Döyüşçü adım – gənc Ağbaşam, Uyuk Arkan, 5). 
Külüg apa bən (Məşhur atayam, VIII Çaxöl). Karakuşmən (Qara quşam, 
Irkb. 3). Andağ küçlügmən (Elə güclüyəm, Irkb. III). Altun başlığ yılan mən 
(Qızıl başlı ilanam, Irkb. VIII). Barsmən... Alpmən (Pələngəm... İgidəm, 
Irkb. XX). Buğramən (Erkək dəvəyəm, Irkb. XX). Kara yol təŋrimən (Qara 
yol tanrısıyam, Irkb. XLVIII). 
Orxon abidələrində birinci şəxsə aid təhkiyə olsa da, birinci şəxsin 
təkinin xəbərlik şəkilçisi, ümumiyyətlə işlənmir (Yalnız Süci abidəsində belə 
bir nümunə var). Ancaq Yenisey abidələrinin epitafiya üslubunda yazılmış 
mətnlərində, habelə Turfan abidələrinə aid edilən “Irk bitig” abidəsinin 
dilində belə nümunələr vardır.
-biz; biz azbiz (Biz azıq, Ong, ön, 7). Yabız batbiz (Pis və alçağıq, 
Ong. ön, 7). 
II şəxsdə 
-san; Türk bodun tok, arık oksan (Türk xalqı, tox, arıq oxsan, KltC. 8). 
-siz; Ərsiz (İgidsiniz, Açura, ön, 3). 
III şəxsdə heç bir morfoloji əlamət işlənmir: 
edgüg ol erinç (Barduk yirdə edgüg ol erinç “Getdiyin yerdə yaxşı o 
idi”, KltŞ. 24). Yolığ tigin (Bu bitig bitigmə atısı Yolığ tigin “Bu yazını 
yazanın adı Yolığ tigindir”, KltC. 13). Sabım (Təŋri tək təŋri yaratmış türk 
bilgə kağan sabım “Tanrı tək tanrı yaratmış türk bilgə xaqan sözümdür”, 
BxŞ. 1). Antağ (Körüg sabı antağ “Casusun xəbəri elədir”, Ton. I daş, C. 9; 
Türgis kağanta körüg kəlti, sabı antağ “Türgis xaqanından casus gəldi, xəbəri 
bu cürdür”, Ton. I daş, Şm. 29). Bir (Üç körüg kisi kəlti, sabı bir “Üç casus 
adam gəldi, sözü birdir”, Ton. I daş, Şm. 33). Ol (Bilgə Toyukuk ayıq ol 
“Müdrik Tonyukuk ayıq odur / ayıqdır”, Ton. I daş, Şm. 34). Antağ (Tılığ 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
25
kəlürti, sabı antağ “Dil gətirdi, sözü bu cürdür”, Ton. II daş Q. 36). Yeg 
(Arığ obutı yeg “Təmiz abır yaxşıdır”, Ton. II daş, Q. 37). Mən (Tensi mən 
“Tensi mənəm”, Irkb.I). Ol (Edgü ol “Yaxşı odur”, Irkb. I). Ol (Yablak ol 
“Pis odur”, Irkb. VIII). Tutuk (Atım Eltoğan tutuk “Adım Eldoğan 
tutukdur”, Uyuk Tarlık, 2).
Ədəbiyyat 
Azərbaycan dilində 
1. Əliyev Y.V. Qədim türk (runik) yazılı abidələrinin dili. B., 2004 
2. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. B.: “Maarif”, 1968 
3. Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. B.: “Maarif”, 1981 
Rus dilində 
4. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Мор-
фология. М., 1988 
5. Насилов В. Древнеуйгурский язык. М., 1963 
Y.Aliyev 
Morphological categories and system kind of the noun in the 
ancient Turkish Runic written monuments 
Summary 
Every three kind of the system noun observed at the language of the 
ancient Turkish written monuments. Different structures with phonetic 
component shows itself in the simple noun.
Words root consist from one vowel is less: U “sleep”. Other mo-
nosyllabic noun roots differs from each other for phonetic composition: as 
(“meal”), alp (“brave”), su (“troops”), kan (“Khan”).
A lot of used disyllabic noun roots: bodun (“people”). Trisyllabic noun 
roots observed very little in runic monument: tabisgan (“hare”). Some nouns 
undergone semantic development at the language of the written monument.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
26
Я.Алиев 
Имя существительное в древнетюркских рунических надписях. 
Виды существительных и морфологические категории 
Резюме 
Все виды существительных, в том числе, простые, сложные и су-
ществительные, образованные с помощью словообразующих суффик-
сов, употребляются в языке тюркской рунической письменности.
Простые существительные представлены в разных фонетических 
структурах. Количество корней, состоящие из одного гласного флнема 
немного. Напр.: u («сон»). Другие однослоговые слова отличаются друг 
от друга по фонетическому составу.
Напр.: aş (“еда”), alp (“храбрый”), sü («войска»). Корни, состоя-
щиеся из двух слогов употребляются мало. Напр.: bodun («народ»). В 
орхоно-енисейских памятниках аффикс множественности –lar (-lər) 
употребляется мало. Взамен суффикса множественного число наблю-
дается слова kop («много») и üküs («много»). Иногда встречаются слова 
с двумя суффиксами притяжательности. Напр.: atısı («его имя»).
Rəyçi: Mübariz Yusifov 
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
27
ELÇİN İBRAHİMOV 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
[e-mail]
QAZAXISTANDA ƏLİFBA SİYASƏTİNIN TARİXİ
VƏ MÜASİR VƏZİYYƏTİ 
Açar sözlər: 
türk dünyası, türklər, əlifbalar, Orta Asiya, dil siyasəti. 
Ключевые слова: 
Тюркский мир, Тюрки, Алфавит, Средняя Азия, 
языковая политика. 
Keywords:
the Turkish world, Turks, alphabets, in Central Asia, language 
policy.
Əlifba məsələsi son iki əsr ərzində Türk dünyasında və Türkologiya 
elmində ən çox müzakirə olunan və hələ də aktuallığını saxlayan problemlərdən 
biridir. Fərqli yanaşmalar, illərlə davam edən və hələ də davam etməkdə olan 
müzakirələrə baxmayaraq Türkdilli xalqların əlifba mücadiləsi hər zaman ak-
tuallıq təşkil etmişdir.
Bu gün Qazaxıstanda istifadə olunan qazax yazı dili ilə ilk əsərlər Kazan, 
Orenburq, Ufa, Troitsk və Sankt-Peterburqda çap olunmuşdur. Bu əsərlər XX 
əsrin ilk yarısına qədər türk dünyasının ortaq yazı sistemi olan ərəb əlifbası ilə 
çap edilmişdir. 
Qazaxların uzun müddət ərəb əlifbası əsasında qazax dili mətnləri çap 
olunan zaman kiril əlifbasının qazaxlar tərəfindən öyrənilməsi və bu əlifbanın 
yayılması məqsədilə 1860-cı illərdə qazaxlar üçün kiril əlifbası ilə kitablar da 
çap edilməkdə idi [5, s.121]. 
Bir çox görkəmli şərqşünaslar tərəfindən (Əsasən, N.İ.İlminski, P.M.-
Melioranski, A.V.Vasilyev) çap etdirilən qazax xalq ədəbiyyatı nümunələrinin 
böyük bir hissəsi kiril əlifbası ilə nəşr olunur; məşhur qazax maarifçisi İbray 
Altınsarinin 1870-ci illərdə kiril əlifbası ilə dərs kitabları 
(«Киргизская 
хрестоматия, начальное руководство к обучению киргизов русскому 
языку»
və s.) çap edildi [9, s.66]. 
1871-ci ildə İbray Altınsarinin Kazanda çap edilən “Киргизская 
хрестоматия”nın ön sözündə yazdığı “bu kitabın rus hərfləri ilə yazılması daha 
məqsədəuyğundur. Çünki bu kitab çox zəngin və faydalı rus kitablarına yol 
göstərəcək bir keyfiyyətdədir” cümlələri türk dünyası ziyalılarının İlminskinin 
təsiri altında olduğunu göstərirdi. 
İ.Altınsari bu təsir nəticəsində Qazaxıstanın kəndlərində rus məktəbləri 
açılmasına rəhbərlik etmişdir. İ.Altınsarinin qazax məktəblərində rus əlifbası 
və rus dilinin öyrənilməsini dəstəkləyən fəaliyyəti N.İ.İlminskinin Kazanda 
kiril hərfli qazax dilində mətnləri çap etdirməsi ilə paralel olaraq həyata 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
28
keçmişdir. 1866-cı ildə başlayan və 1910-cu ilə qədər davam edən bu 
fəaliyyət nəticəsində 72 kitab çap edilmişdir [6, s.37]. 
Qazax dilinin imla qaydalarının tərtibini ilk olaraq Əhməd Baytursun 
həyata keçirmişdir. İ.Qaspıralının hazırladığı qaydalara əsaslanaraq ərəb 
əlifbasını 1910-cu illərdə qazax dilinə tətbiq edən Ə.Baytursun qazax dilinin 
səs quruluşu və yazı sistemi haqqındakı fikirlərini 1912-ci ildən etibarən 
“Aykap” jurnalında və “Qazax” qəzetində dilə gətirmişdir [4, s.262]. 
O, “Aykap” jurnalının 1912-ci il 9-10-cu saylarında çap edilən 
“Şahzaman mırzaga” başlıqlı yazısında qazax dilində olmayan səslərin qarşılığı 
olaraq əlifbada qeyd olunan 
ﻈ
,
ﻄ
,
ﺾ
,
ﺺ
hərflərinin çıxarılmasına ehtiyac 
olduğunu söyləmişdir. 
Ə.Baytursun “Qazax” qəzetinin 1913-cü ildə çap olunan 34-cü sayında 
“Jazu meselesi” 
adlı məqaləsində isə qazax dilindəki saitlərin hərf dəyərləri (
ﻮ
,
ﻒ
,
ي
,
ى
) haqqındakı fikirlərini geniş şəkildə izah edir. O, bu məqaləsində, 
əvvəla, əlifbadan 
ﻄ ﻈ
,
ﺾ
,
ﺺ
hərflərinin çıxarılmasını, ikincisi, qazax dilindəki 
sait səslərin hər biri üçün ayrı bir hərfin müəyyən edilməsini, üçüncüsü, 
k
və 
g
samitlərinin ön sıradakı sait səslərlə birlik yaratdığı təqdirdə sözün əvvəlində 
xüsusi bir işarə qoyulmalı olduğunu söyləmişdir [1, s.17]. 
Baytursunun “Jana imla” adlandırdığı əlifba fəaliyyəti “Oxumaq qay-
daları” adı ilə 1912-ci ildə Orenburqda çap edilir. Qazax türklərinin daha sonra 
istifadə edəcəkləri latın və kiril əlifbalarının təməlini təşkil edən Baytursunun 
tətbiq etdiyi qazax-ərəb əlifbası bu şəkildə idi: 
آ
,
ب
,
پ
,
ت
,
ج
,
ﺞ
,
خ
,
ﺪ
,
ر
,
ز
,
س
,
غ
,
ﻖ
,
ک
,
گ
,
ﻞ
,
م
,
ن
,
ﻮ
,
ﻒ
,
ى
,
ﮫﯿ
,
ﮦ
,
ا
,ﺀ
.
. 
Əlifbada həmçinin 
ڭ
hərfi də var idi. Ə.Baytursunun qazax-ərəb əlifbasına 
gətirdiyi yeniliklərlə qazax dili danışıldığı kimi yazılmağa başlanılmışdı. 
Əlifbadan da görünür ki, qazax dilində səs olaraq qarşılığı olmayan və 
sadəcə alınma sözlərin yazılışında nəzərə çarpan 
ﺚ
,
ح
,
خ
,
ذ
,
ﺾ
,
ﻒ
hərfləri 
A.Baytursunun əlifbasında qeyd olunmur. 
ﺺ
və 
ﺾ
hərfləri isə osmanlı 
imlasında türkcə sözlər üçün istifadə edilərkən Baytursunun hazırladığı 
qazax-ərəb əlifbasından çıxarılır. Qazax dilindəki 
s
və 
t
səsləri, bu əlifbada 
ﺖ
və 
س
hərfləri ilə qarşılanır. Bu əlifba ilə ərəb və fars alınmalarında da 
özünəməxsus şəkildə yazılmasından imtina edildi. Bugünkü qazax dilindəki 
ş səsi Baytursunun əlifbasında 
ﺞ
ilə qarşılandığı üçün 
ﺶ
hərfi də əlifbada yer 
almışdır. 
j
səsi isə 
ﺢ
ilə göstərildiyi üçün 
ڎ
əlifbaya daxil edilməmişdi. Bu 
əlifbada 
ھ
hərfi sadəcə ilk hecanı izləyən hecalarda qapalı 
e
(è)
üçün istifadə 
edilmişdir [2, s.483]. 
Əhməd Baytursunun bu fəaliyyətindən sonra ‒ 1914-cü ildə Kazanda 
İşanali Baymirzənin 
“Kazakşa dürüs jazu kaideleri”
adlı risaləsi çap edilir. 
Bu risalədəki qazax dilinin imla qaydaları yalnız 10 il sonra ‒ 1924-cü ildə 
Qazax Maarif Milli Komissarlığı tərəfindən təsdiq edilir və “Enbekşi” qazax 
qəzetinin 24 iyun 1924-cü il tarixli qərarı ilə elan edilir [9, s.67]. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
29
Qazax-ərəb əlifbasında 1924-cü ildən sonra da bir çox islahat aparıl-
mışdır. Ancaq bu əlifba ilə bağlı islahatların çoxluğu və rəsmi təsdiq edilmiş 
bir əlifbanın olmaması ortaq yazı sisteminin bütün sahələrdə tətbiqini təmin 
edə bilməmişdir. (Əlavə 19) 
Qazax mədəni həyatının öndəgedən qəzetlərindən olan “Jana mekteb” 
1923-cü ildən etibarən ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə dəyişdirilməsi 
yönündə fikirlər təklif edən yazılar verməyə başlayır. Latın əlifbasının qəbul 
edilməsi ilə bağlı təkliflər qəzet vasitəsilə araşdırılır. Bakıda keçirilən Birinci 
Türkoloji Qurultaydan iki il sonra 1928-ci ildə Qazaxıstan Mərkəzi İcraiyyə 
Komitəsi 6-cı iclasın qərarı ilə 24 yanvar 1929-cu ildə latın əlifbası əsasında 
yeni qazax əlifbasının qəbulu haqqında qərarı təsdiqləyir. Bu qərar “Enbeşk 
qazax” qəzetinin 1 fevral 1929-cu il tarixli sayında xalqa elan edilir. Latın 
əsaslı yeni əlifbanın qəbul edilməsindən bir neçə ay sonra, 29 iyul 1929-cu 
ildə Qazaxıstan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi qazax dilinin imla qaydalarını 
qəbul edir. 
Latın əsaslı 29 hərflik ilk qazax əlifbası bu şəkildə idi: 
a, в, c, ç, d, e, ə, 
g, h, x, i, ь, j, k, l, m, n, ŋ, ө, p, r, o, q, r, s, t, u, v, ƶ 
[7, s.292]. 
29 hərflik bu əlifbada 1938-ci ildə Qazaxıstan Mərkəzi İcraiyyə Ko-
mitəsinin qərarı ilə islahat aparılmış, nəticədə 32 hərflik qazax-latın əlifbası 
bu şəkildə müəyyən edilmişdir: 
a, в, v, g, d, e, ç, ƶ, i, j, k, l, m, n, o, p, r, c, t, 
u, f, x, ơ, q, c, ə, ө, h, ŋ, й, у, ь 
[10, s.256]. (Əlavə 20) 
Qazax dili üçün ərəb əlifbasından istifadə edildiyi XIX əsrdə İbray 
Altınsarin, Çokan Vəlixanov kimi qazax ziyalıları və P.M.Melioranski, 
N.İ.İlminski kimi rus dilçi alimləri də yazıda kirilləşməni müdafiə etmiş və 
kiril əlifbasının qazax dilində də istifadəsini təklif etmişlər. O illərdə elə də 
yaxşı qarşılanmayan bu təkliflər 1930-cu illərin kirilləşmə dövründə yenidən 
müzakirə edilmiş və 1938-ci ilin aprel-may aylarında qazax ziyalıları tərəfindən 
kiril əlifbasına keçidlə bağlı konfranslar keçirilmişdir. Bu konfransların keçirildiyi 
ərəfədə Qazaxıstan Dilçilik İnstitutunun direktoru S.A.Amanjolov kiril əlifbası 
əsasında yeni bir əlifba layihəsi hazırlamış və SSRİ Elmlər Akademiyasının 
Qazaxıstan filialı bu layihəni çap etdirmişdir [3]. Yeni əlifba 8 avqust 1939-cu il 
tarixində qəbul edilmişdir. 
S.A.Amanjolovun hazırladığı qazax-kiril əlifbası mətbuatda müzakirə 
olunan zaman 27 avqust 1940-cı il tarixində əlifba və imla problemlərinə həsr 
olunmuş bir konfrans keçirildi. Yazıda kirilləşməyə qarşı müxalif olanların 
fikirlərinin səslənmədiyi və qazax-kiril əlifbasının qəbul edildiyi bu konfransdan 
təqribən iki ay sonra, 10 noyabr 1940-cı ildə Qazaxıstan SSR Ali Sovetinin 5-ci 
iclasında “Qazax yazısının latınlaşdırılmış əlifbadan rus əlifbasına əsaslanan 
yeni əlifbaya keçirilməsi qanunu” təsdiq edilir. Bu qərar “Kazahstanskaya 
pravda” qəzetinin 13 noyabr 1940-cı il tarixli sayında xalqa elan edilir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
30
Beləliklə, Sibir bölgəsində keşiş İ.Veniaminov və yepiskop A.Macari-
usun (Makariy Gluharev), Orta Asiyada N.İ.İlminski və A.Ostroumovun 
başlatdıqları kirilləşdirmə yolu ilə türk yazı dilləri yaratmaq fəaliyyətləri so-
vet dövrü mədəni siyasəti ilə 10-cu türk yazı dilinin də kiril əlifbasına keçidi 
ilə böyük uğur əldə edir. 
1957-ci il islahatı nəticəsində əlifbaya ë hərfi əlavə edilmiş, beləliklə 
də qazax-kiril əlifbasındakı hərflərin sayı 42 olmuşdur: 
a, ə, б, в, г, ғ, д, е, ë, 
ж, з, и, й, к, ᶄ, л, м, н, ң, о, ѳ, п, р, с, т, у, ү, ү, ф, х, h, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, і, ь, 
э, ю, я.
(Əlavə 21) 
SSRİ-nin dağılmasından sonra müstəqillik əldə etmiş Qazaxıstanın 
ortaq türk əlifbasına keçidi olduqca mübahisəli məsələlərdən biridir. 1991-ci 
ildə “Ana tili” qəzetində E.Kaydarov latın əlifbasına keçidin elm, siyasət və 
iqtisadi baxımdan faydalı olacağını bildirdikdən sonra digər elm adamları, o 
cümlədən dilçilər də bu haqda fikirlər söyləməyə başladılar. Həmin dövrdə 
qazax alimləri arasında ərəb əlifbasına, hətta göytürk əlifbasına qayıtmağı 
təklif edənlərlə yanaşı kiril əlifbasının qorunmasını istəyən, onu müdafiə 
edənlər də var idi [8, s.8]. 
23 iyun 2001-ci ildə Qazaxıstan Təhsil nazirinin müavini Edil Ərgözün 
1990-cı illərin ortalarında Özbəkistan və Türkmənistanın latın əlifbasına 
keçdiklərini qeyd edərək, özlərinin də latın əlifbası ilə bağlı ciddi bir layihə 
hazırladığını bildirmişdir. 
Qazaxıstanda latın əlifbasına keçməyin tərəfdarları olduğu kimi, buna 
qarşı müxalif olanlar da var idi. Məhz bu baxımdan Qazaxıstan Təhsil naziri 
Edil Ərgözünün latın əlifbasına keçməklə bağlı söylədiyi fikirlərin mətbuatda 
çap olunduğu vaxtlarda “Meqapolis” qəzetindəki bir yazıda qazax jurnalist 
Berik Jılıkbayev milliyyətçilərin gələcək nəsillərin rus dilini öyrənməsinə 
mane olduqlarını, rus dili və əlifbası vasitəsilə qazaxların mədəni baxımdan 
zənginləşdiklərini ifadə etmişdir. 
Bu gün Qazaxıstanda latın əlifbasının qəbulu ilə bağlı bir çox layihələr 
işlənilməkdədir. Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev qazax dilinin 
latın əlifbasına keçidi üçün hökumətin hazırlaşmasına əmr verib. 
Bunu N.Nazarbayev özü 
“Egemen Qazaxıstan”
qəzetində yazdığı 
məqalədə bəyan edib. Prezident 2017-ci ilin sonunacan qazax dilinin latın 
əlifbası ilə yazılışı üçün bir standartın müəyyən edilməsini gözlədiyini yazıb. 
Qazaxıstanda fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Türk Akademiyasının 
məlumatına görə, 34 hərfdən ibarət əlifba-layihə Azərbaycanda istifadədə 
olan əlifba əsasında hazırlanıb və indi məhdud çərçivədə tətbiq olunsa da, 
müəyyən mərhələdə bütün türkdilli ölkələrin istifadəsi üçün tövsiyə ediləcək. 
Bu fikirdə olan Beynəlxalq Türk Akademiyasının prezidenti Darhan 
Kıdıralı bildirib ki, akademiyanın nəzdindəki Terminoloji Komitənin əsas 
fəaliyyət sahələrindən biri də elə ortaq əlifba üzərində işi davam etdirməkdir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
31
O deyib: “İnteqrasiya proseslərini genişləndirmək, elmi tədqiqatları daha sıx 
şəkildə əlaqələndirmək üçün bizim ortaq əlifbaya ehtiyacımız var. Təbii ki, 
bu, ölkələrin öz təşəbbüsünə bağlıdır. Lakin biz beynəlxalq təşkilat olaraq 34 
hərfli ortaq əlifbanı tətbiq etməkdəyik. Bununla bağlı qərar Türk Şurasının 
toplantısında qəbul olunub. Türk Akademiyası öz nəzdində Terminoloji Ko-
mitə yaratmaqla bu istiqamətdə də hazırlıqları davam etdirir”. 
Hazırda Beynəlxalq Türk Akademiyasının türkdilli ölkələrin ümumi 
istifadəsi üçün nəzərdə tutulan 34 hərfli ortaq latın əlifbasından istifadə 
etdiyini bildirən Darhan Kıdıralı bu əlifbanın latın qrafikalı Azərbaycan 
əlifbasına daha yaxın olduğunu qeyd edib, bunun da obyektiv səbəblərini 
diqqətə çatdırıb: “Bu 34 hərf xüsusilə Azərbaycanda hazırda istifadə olunan 
əlifba ilə eynilik təşkil edir. Azərbaycan Şərq və Qərb türklüyünün arasında 
bir körpü, dili də həm oğuz, həm də qıpçaq türklərinə yaxın olduğundan, 
istifadə etdiyi əlifbada türk xalqlarının çoxunun səsi əhatə olunduğundan biz 
bu əlifbanı transkript, istifadə edəcəyimiz, anlaşa biləcəyimiz ortaq əlifba kimi 
düşünürük”. 
Ədəbiyyat
1.
Ahmet Baytursun, “Til tagılımı”, Almatı 1992, 
2.
Ahmet Bican Ercilasun, “Kazakçanın Latin Alfabesi ile Yazılması 
Konusunda Düşünceler”, TDDED, s.10, Güz 2000, 
3.
Amanjalov, S, “Orıs Alfavitine nagizdelgenm kazaktın jana alfaviti 
men orfoqrafiyası, proyekt, Alam-ata 1940, 
4.
Baldauf, İngeborg (1993), “Schriftreform und Schriftwechsel bei den 
muslimichen Rubland-und Sowjettürken (1850-1937). Ein Symptom 
ideengeschichtlicher und kulturpolitischer Entwickklungen”. Budapest. 
1993, 
5.
Ebrar Kerimullin, Kİtab dünyasına seyahet, Kazan 1979, s, 121 
6.
Elizabeth E.Bacon, Central Asians Under Russian Rule: A Study in 
Culture Change, Cornell University Press, New York 1980, 
7.
Hatice Şirin User, “Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemler” 
Akçağ yayınları, Ankara 2006, 
8.
Mehmet Kutalmış, “Tarihten Günümuzde Kazakistanın Alfabe 
Meselesi” Bilig, Güz 2004,
9.
Кенесбаев С.К., Мусабаев Г.Г., Неталиева Х. «Об алфавите 
казахского языка» // Вопросы совершенствования алфавитов 
тюркских языков СССР. Институт Языкознания АН СССР . 
Москва. 1972 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
32
10.
İbrahimov E. Ə. Orta Asiyada türkdilli xalqların əlifba mübarizəsi ‒ 
Qazaxıstanda əlifba mücadiləsi // Bakı: Gənc Alimlərin Əsərləri, №11, 
2015, 256 s. 
Э.Ибрагимов 
История Политики Алфавита в Казахстане и Нынешнее 
Положение в Связи с Этим 
Резюме
Алфавиты тюркоязычных народов во все времена представляли 
большой интерес у исследователей и были предметом ярких обсуж-
дений. Исторически тюрки использовали многие разновидности алфа-
вита, принятие которых в качестве доминирующего алфавита было 
связано со многими факторами.
Наглядным представляется исторический факт о том, что на 
фоне солидарности и единства тюркских народов территория, язык, 
алфавит и некоторые материально-духовные ценности этих народов 
подверглись значительным изменениям в силу объективных и субъек-
тивных причин. Глубокие корни и последствия важнейших историчес-
ких событий, полных противоречиями, стали причиной войн, резни и 
потерь. Несмотря на это, тюркоязычным народам удалось сохранить и 
передать будущим поколениям присущие им атрибуты, составляющие 
основу их национально-духовных ценностей.
Борьба за алфавит в Средней Азии и Казахстане также имеет 
глубокие исторические корни. В данной статье мы постараемся изучить 
аспекты борьбы за алфавит в Казахстане и широко осветить некоторые 
актуальные вопросы. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
33
E.İbrahimov 
History and modern state of alphabetical
policy in Kazakhstan 
Summary 
Alphabets used by Turkic-speaking peoples have always been the 
subject of investigation by researchers. Historically, many Turks have taken 
advantage of alphabets and the adoption of the alphabet has been linked to 
many factors. 
Turkish peoples in the past, so as historical integrity of its territory, 
language, alphabet and a lot of exposure to changes in the financial and moral 
values was no coincidence. The event, which is full of contradictions deep roots 
in the wars, massacres, has caused losses. Despite all this, the Turkic-speaking 
peoples, who are always at the heart of their attributes to preserve national and 
moral values, has been able to transmit from generation to generation. 
Kazakhstan, Central Asia, and has deep historical roots in the struggle of 
the alphabet. Research for this paper was carried out in Kazakhstan will try to 
give a broad struggle of the alphabet. 
Rəyçi: Firudin Cəlilov 
Filologiya elmləri doktoru, professor 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
34
RƏHİLƏ HÜMMƏTOVA
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
ADPU 
[e-mail] 
MOLLA PƏNAH VAQİFİN POETİK DİLİ 
Açar sözlər
: gözəllərin vəsfi, xəlqilik, realizm, təşbeh, epitet 
Ключевые слова:
подобие красавиц, национальный характер, реализм, 
сравнение, епитет 
Keyords:
Semblance of beauties, cognitive, realism, embroidery epithet 
XVIII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin, poeziyasının inkişaf tarixində müs-
təsna xidməti olan, canlı xalq dilinin ifadə imkanları və vasitələrindən məharətlə 
istifadə edərək ölməz sənət inciləri yaradan şairlərimizdəndir Molla Pənah 
Vaqif! Özündən əvvəlki zəngin folklor ədəbiyyatını və klassik şeir ənənələrini 
dərindən mənimsəyən qüdrətli söz ustadı çağlayan, qaynayıb-daşan ilhamından 
süzülən könül nəğmələri ilə poetik təfəkkürümüzə, milli-mənəvi mədəniyyəti-
mizə təravətli yaz nəfəsi, təzə-tər çiçək ətri gətirmişdir. XVIII əsr Azərbaycan 
poeziyasının ən nəhəng ədəbi siması sayılan Molla Pənah Vaqif istər klassik 
şeir janrları, istərsə də (xüsusilə) heca vəznində, canlı xalq danışıq üslubunda 
yazdığı qoşmalarla əsrlərin sınağına tab gətirən, təməli doğma ana dilinin 
şirinliyi, sadəliyi və səmimiliyi ilə yoğurulan, realizm və xəlqiliyin vəhdətindən 
vücuda gələn möhtəşəm sənət abidəsi yaratmışdır. Bu sənət abidəsi xalqın əsrlər 
boyu əldə etdiyi, qoruduğu və daima zənginləşdirdiyi yaradıcılıq ənənələri 
üzərində inkişaf etmiş, təkrarolunmaz bir bədii söz zirvəsinə yüksəlmişdir. 
Vaqif lirikası ilə Azərbaycan poeziyası tarixində yeni bir era başlanır, yeni 
bir səhifə açılır. O, öz ənənələri ilə seçilən güclü ədəbi məktəb yaratmış dahi bir 
sənətkardır. Canlı danışıq üslubunun rəngarəng və təravətli çalarlarının yaratdığı 
yüksək poetik siqlət, xəlqilik, realizm məhz M. P. Vaqifin adı ilə bağlıdır. Vaqif 
qoşmalarından süzülən xoş ovqat, nikbin əhval-ruhiyyə, dünyəvi gözəlin və 
gözəlliyin vəsfi, real və saf məhəbbətin tərənnümü insanı mənən zənginləşdirir, 
hissləri coşdurur. Onun poeziyası oxucuda ədəbi qəhrəmanın həm zahiri 
görünüşünün, həm də mənəvi dünyasının real, canlı təsəvvürünü yaradır. 
Yüksək estetik zövq, incə hisslər, dərin və nikbin duyğular şairi olan 
Vaqif poeziyasının, xüsusilə qoşmalarının əsas mövzusunu məhəbbət və 
gözəllərin vəsfi təşkil edir. “Söz sərrafının ilhamını qanadlandıran hər gün 
gördüyü, eldə, obada rastlaşdığı gözəllərdir. Həmin xanım-xatın “mələk” 
lərin geyimi də, davranışı da, söz-söhbətləri, giley-güzarları, naz-qəmzələri 
də gözəldir, təbiidir, həyatidir ” (3). 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
35
Hər gün gördüyü təbii gözəlləri vəsf edərkən xalq ədəbiyyatından gələn, 
kənd, elat həyatı ilə yoğurulan məcazlar sistemindən (“sərv qədli”, “mina 
boylu”, “şəkər göftarlı”, “bal dodaqlı”, “gül bədən”, “sona sığallı”, “şahmar 
saçlı”, “maral baxışlı”, “kəklik yerişli”, “ayna qabaqlı”, “gümüş camal”, 
“yaşılbaş sona”, ”qaşları hilal”, “zülfləri reyhan”, “qənd ağızlı”, “qaymaq do-
daqlı”, “xəncər kirpikli”, “cadu gözlü”və s.) – təşbeh və istiarələrdən, epitetlər-
dən istifadə edir, onların bədii portretini oxucunun gözü qarşısında məharətlə 
canlandırır. Xarici gözəlliyin təsviri onun yaradıcılığında əsas yer tutur:
Dəhanın sədəfdir, dişlərin inci, 
Sanasan ağzın püstədir, ay qız. 
Sərasər əndamın təzə qar kimi,
Zülfün gərdənində şahimar kimi,
Camalın günəşdir, qəmərdir üzün... (3, 27)
Hər bir misrası folklor ədəbiyyatından, canlı danışıq üslubundan 
götürülmüş təşbehlərlə süslənən “Ay qız” rədifli qoşmasında şair sözün 
qüdrəti ilə Azərbaycan gözəlinin real, canlı portretini yaradır. Semantikasına 
yaxşı bələd olduğumuz leksik vahidlərə məcazi don geyindirir, sözə yeni 
emosional dəyər qazandırır. Vaqifin məcazlar sistemi özünün təbiiliyi, 
həyatiliyi, xəlqiliyi ilə göz oxşayır. 
Azərbaycan ədəbi dilinin istər şifahi, istərsə də yazılı qollarının materialları 
üzərində aparılan tədqiqat işləri onu deməyə əsas verir ki, canlı xalq dili 
təbiiliyi, ifadə imkanlarının zənginliyi ilə bütün tarixi mərhələlərdə ədəbi dilin 
saflığı, təmizliyi və ifadəliliyinə birbaşa təsir edən əsas faktor olmuşdur. 
M. Hüseynov yazır: “Xalq yaradıcılıq çeşməsindən məharətlə faydalanaraq 
şeir sətirlərində canlı ünsiyyət dilinin musiqililiyini səsləndirmək qabiliyyəti 
bədii düşüncədə yaranan püxtə- ləşmə ilə üst-üstə düşəndə istənilən nəzm 
nümunəsi mükəmməl ideya-estetik mahiyyət kəsb edir. Müdrik poeziya 
deklorativ mühakimədən yox, dilin şeiriyyətini ürəkdən, bütün varlığı ilə duy- 
maqdan ərsəyə gəlir, dilin poeziyası ilə nəfəs alıb yaşamaq cidd-cəhdindən nəşət 
edir” (2, 17). 
“Ay qız” rədifli qoşmanın leksik-semantik tutumu bu faktı bir daha təsdiq 
edir ki, həqiqə- tən, M. P. Vaqifin bədii düşüncəsi, onun sənət çeşməsi canlı 
xalq danışıq dilinin təbiiliyi ilə yoğurulub, ondan qaynaqlanıb. Xalqın poetik 
təfəkkürü, müdrikliyi, ifadə imkanlarının zəngin- liyi şairin hər bir misrasında 
hiss olunur, ona görə də təzə-tərdir, ətirlidir. 
Aydındır ki, bədii nitqdə məcazlardan istifadə etməmək qeyri-mümkündür. 
Çünki bədii ovqat yaratmaq, lirik qəhrəmanın daxili duyğularını, hiss və 
həyəcanını, sevinc və kədərini emosional, təsirli bir dillə çatdırmaq, öz fikir və 
düşüncələrini oxucu ilə bölüşdürmək yalnız sözün təsir gücü ilə, onun müxtəlif 
məna çalarlarında işlənməsi ilə bağlıdır.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
36
Bədii söz sənətinin xoş rayihəli solmaz incilərini yaradan M. P. Vaqif 
XVIII əsr Azərbaycan poeziyasına xəlqi deyim və söz düzümü, zərif ifadə, 
incə üslub gözəllikləri gətirmiş, sözün həqiqi mənası üzərində rəngarəng 
məna çalarları yaratmışdır. Şairin yüksək poetik siqlətə, estetik dəyərə malik 
olan məcazlar sistemi əlvan və təravətlidir. Real həyat həqiqətlərini obrazlı, 
canlı xalq danışıq dilinə uyğun, emosional bir dillə vermək, lirik qəhrəmanın 
hiss və duyğularını, “ellər yaraşığı, ölkə gözəli” xanımları vəsf etmək üçün 
şair poeziyasını məcazlar üstündə kökləyir. Şairin poeziyasında, xüsusilə 
gözəllərin bədii portretinin çəkilməsində təşbeh və epitetlər üstün mövqeyə 
malikdir.
Təşbeh 
klassik ədəbiyyatda, folklorda, eləcə də məişət üslubunda poetik 
siqləti ilə incə, zərif duyğular yaradan, bədii nitqin estetik dəyərini 
qüvvətləndirən poetik kateqoriyalardan biridir. Təşbehdə bənzəyən, 
bənzədilən, bənzətmə (müqayisə) qoşması və əlaməti prosesin əsasında 
dayanır. Təşbehin ən çox işlənən formaları bənzəyənlə bənzədilənin birbaşa 
qarşılaşdırılması yolu ilə (mükəmməl təşbeh) və müqayisə qoşmalarının 
köməyi ilə (müfəssəl təşbeh) yaranan növləridir. Vaqifin poeziyasında 
təşbehin hər iki növündən məharətlə istifadə edilmişdir. 
Təkrarolunmaz Vaqif poeziyasının hər misrası mübaliğəsiz demək olar 
ki, təşbehlərlə süslənib. Bu, hər şeydən əvvəl şairin xəyal gücünün, ilham 
pərisinin geniş fəzalarda qanad çalması, sözə ekspressiv yanaşma tərzi ilə 
bağlıdır. Şair təşbehlər vasitəsi ilə fikir və düşüncələrinə daha qüvvətli, 
emosional rəng qatır, bədii portretini yaratdığı gözəli təbiətin ən dəyərli 
varlıqları, ən ətirli gülləri, ən qiymətli daş-qaşları və s. ilə qarşılaşdırır: Bir 
buxağı 
turunc
, sinəsi meydan, Bir sözü 
cəvahir
, mirvari 
dəndan
...(3, 41) 
Göründüyü kimi, sözdən ustalıqla faydalanan şairin təşbehlər silsiləsi 
həddindən artıq zəngin, təbii və rəngarəngdir. Təşbehlərin yaranmasında 
sözlərin qrammatik, semantik mənasına görə fərqləri zənginliyi yaradan 
vasitələrdəndir. Vaqifin poeziyasında sanki təbiətlə insan üz-üzə gəlir. 
Təbiətdə olan canlılarla, onların xarakteri, eyni zamanda rəmzi əlamətləri ilə, 
gül-çiçəklərlə, ləl-cəvahiratla, Ay, Günəşlə insan qarşılaşdırılır. Bu qarşılaş-
dırma səhnələrinin bəzilərini nəzərdən keçirək: 
Xüsusi şəxs anlayışı bildirən sözlərə (antroponimlərlə), bədii qəhrəman 
adları ilə müqayisə: Oturuşu 
Şirin
, duruşu 
Leyli, 
Qəmzəsi sitəmli, yarı 
gileyli...; Vaqifəm, mən 
Məcnun
, sən mənim 
Leylim,
Baxdıqca gözümdən 
tökürəm seylim...; Mən bir 
Fərhad,
sən bir 
Şirin 
dəhansan... və sairə.
Göy cisimləri, qiymətli daş-qaşla, şirin ərzaqla, əşyalarla müqayisə: 
Dəhanın 
sədəfdir
, dişlərin 
inci...;
Ya bədirlənmiş bir 
mahi-tabansan
...; 
Günəş təki 
hər çıxanda səhərdən, Alırsan Vaqifin əqlini sərdən...; Ağ 
sinəndir 
təxti-Süleyman kimi 
(Süleymanın taxtı kimi); Gəlinin dodağıdır 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
37
Təbrizin məti...; 
Dodağı
şəkərdir, 
göftarı 
şərbət...;
Boyun 
sürahıdır,
bə-
dənin 
büllur...;
Bir gərdəni 
mina
, ağzı 
piyalə,
Bir ləhcəsi şirinkara aşıqəm və s.
Müasir ədəbi dil səviyyəsi üçün köhnəlmiş sözlər hesab edilən, lakin 
həmin dövrün aktiv lüğət fonduna daxil olan ümumi şəxs anlayışı, rütbə, titul 
bildirən sözlərlə müqayisə
: 
Ağ sinəndir təxti-Süleyman kimi, Sallanırsan 
sultan kimi, xan kimi...
; Gözlərin 
cəlladdır,
baxışın 
yağı...; 
Şux kirpiyin 
haramıdır, yağıdır...;
Göründüyü kimi,
misraların poetik yükünü qüvvətləndirən həmin dil 
vahidlərinin leksik-semantik tutumu Vaqifin üslubi məqsədini tamamlamağa 
xidmət göstərir. 
Yeri gəlmişkən, “sultan, xan, cəllad, yağı, haramı” və s. köhnəlmiş 
sözlərdən zaman-zaman həm bədii ədəbiyyatda, xüsusən aşıq poeziyasında, 
həm də danışıq üslubunda epitet və təşbeh kimi aktiv istifadə edilir.
Dini-əsatiri anlayış bildirən sözlərlə müqayisə: Ya 
mələksən
, ya 
huri-
qılmansan
...; Ey 
huri liqalım, mələk simalım
...; Bir 
fəriştə xoylunun, 
mələk soylunun
, Bir şümşad qollunun qurbanıyam mən və s. 
Təbiət hadisələri, gül-çiçək, bitkilərlə, quşlarla müqayisə: Cismin nə 
nazikdir 
gül bədən kimi, 
Bir xoş qoxun gəlir 
yasəmən kimi...
; Bir təzə 
qönçəsən
xublar içində...; Bir buxağı 
turunc
, sinəsi meydan...; 
Laçın təki
başda ala tomağa...
Vaqif təşbehlərin az bir qismini “bənzəyir, oxşayır” feilləri ilə yaradır, 
yəni bənzəyən, bənzədilən və bənzətməni reallaşdıran feillərlə: Dodaqların 
oxşar
ləli-Yəmənə
; Hüsnün gülə 
bənzər
, boyun minayə... ; Gözün şuxdur 
sənin – 
bənzər cəllada
...; Sevdigim, ləblərin 
yaquta bənzər..
. və s. 
Müxtəlif məzmunlu və müxtəlif ünvanlı təşbehlərin bu cür bölgüsü, 
əlbəttə, şərti xarakter daşıyır. M. P. Vaqif elə bir qüdrətli sənətkardır ki, 
təbiətdə və cəmiyyətdə, yerdə, göydə gördüyü bütün varlıqlara məcazi don 
geydirərək onları poetik məqsədinə yönəltməyi bacarır. Çünki şairin poetik 
təfəkkürü hüdudsuzdur, mənəvi dünyası gecənin qaranlığını yaran Ay, 
ulduzlar qədər işıqlıdır, bədii nitqi əsrarəngiz çəmən çiçəkləri kimi 
rəngarəngdir.
Şairin çoxsaylı təşbehlər silsiləsi leksik-semantik cəhətdən də olduqca 
əhatəlidir. Məhəbbət, gözəllik, mənəvi dəyərlər və s. kimi zahiri görünüş, 
daxili keyfiyyətlər şairin ustalıqla yaratdığı və poetik nəfəs verdiyi 
təşbehlərin məzmununu təşkil edir. Təşbehlər düzümünün böyük əksəriyyəti 
şairin real həyatda üzləşdiyi həqiqətlərin təsviri ilə bağlıdır. Nümunələrdən 
də göründüyü kimi, şair həm klassik yazılı ədəbiyyat, həm də folklor 
ədəbiyyatı, aşıq poeziyası üçün səciyyəvi olan təşbehlərdən istifadə etmişdir.
Biz şairin poetik nitqinin təzahürü olan təşbehlərin az bir qisminə nəzər 
saldıq. Lakin bu nümunələr də Vaqifin könül dünyasının dərinliyini, bədii 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
38
dilinin, söz xəzinəsinin “ləl-cəvahiratla” yükləndiyini qabarıq şəkildə 
verməyə qadirdir. 
Yüksək bədii zövqə sahib olan M. P. Vaqif səsə, sözə ehtiyatla yanaşan, 
onun hər bir çalarından məharətlə istifadə edən və poetik məramına yönəldən 
sənətkardır. Şair sevə-sevə vəsf etdiyi gözəlləri yalnız təşbehlərlə bəzəmir. 
Poetik tülə bürüdüyü “Pəri” sini, “Zeynəb” ini , “Fatimə” sini, “Yetər” ini və 
onlarla Azərbaycan qızlarını epitetlərlə bəzəyir, onların gözəlliyinə təbiətin 
əlvan boyalarını qatır. Gözlərimiz qarşısında “sərv boylu”, “gül əndamı”, 
“alma yanaq”, “”gül buxaq”, “mina gərdən”, “məlaik boylu”, “bənövşə 
muylu”, “sənubər boylu”, “fəriştə xoylu”, “mələk soylu”, “cadu gözlü”, 
“mərcan baxışlı”, “şəkər gülüşlü”, “ durna avazlı”, “bülbül nəvalı”, “tuba 
boylu”... gözəlin sözlə çəkilmiş bədii portreti canlanır:
Nəsrin binaguşlum, bənövşə muylum, 
Pərilər tələtlim, məlaik xoylum, 
Büllur lətafətlim, sənubər boylum,
Huriyi-qılmanım, neçün gəlmədin? 
“Neçün gəlmədin?” qoşmasından nümunə kimi verdiyimiz misralarda 
epitetlərin ardıcıllığı, səs və sözlərin semantik assosiativliyi, leksik-semantik 
vəhdət incə, zərif melodiya kimi səslənir, şairin poetik məramının açılmasını 
olduqca qüvvətləndirir, lirik qəhrəman haqqında dolğun təəssürat yaradır.
Epitet sözün məcazi mənasından qaynaqlanır və başqa bir sözü 
qüvvətləndirmək, mənaca zənginləşdirmək üçün onun əvvəlində işlənir. 
Yüksək obrazlılığa malik olan epitet izah etdiyi əşyanın səciyyəvi əlamətlə-
rinin obrazlı və təsirli tərənnümündə müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Epitet 
bədii nitqə, xüsusilə poeziyaya əsrarəngiz rəng qatır. Məhz bu 
xüsusiyyətlərinə görə epitet həm də bədii təyin adlanır. Epitetin başlıca 
cəhəti əlavə olunduğu sözün poetik mənasını qüvvətləndirmək, daha zəngin 
məna çalarları yaratmaqdır.
Epitetlər də M. P. Vaqifin poeziyasında ən çox müşahidə edilən 
məcazlardandır. Şairin poeziyasını vərəqlədikcə özünü epitetlərin yaratdığı 
poetik mühitdə – zərif duyğuların mühitində hiss edirsən. Şair vəsf etdiyi 
gözəlin, təsvir və tərənnüm etdiyi obyektin, əşya və hadisənin xarakterinin 
açılmasında yeri gəldikcə müqəyyəd epitetlərdən də istifadə edir. Lakin dahi 
söz ustadının misralarını bədii təfəkkürünün məhsulu olan epitetlər bəzəyir 
və bunlar subyektiv xarakter daşıyır. 
Qrammatik məna tutumuna görə epitetlər sifət və isimlərdən ibarət olur. 
Vaqifin yaradıcılığında həm sifətlərlə, həm də isimlərlə ifadə olunan epitetlər 
müşahidə olunsa da, üstünlük isimlərlə yaranan epitetlərdədir. Çünki isim-
lərin atributivləşərək yaratdığı poetik ovqat daha qüvvətli təsir gücünə 
malikdir. Əvvəlki sətirlərdə verdiyimiz nümunə fikrimizi təsdiq edir. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
39
Şairin poeziyasında müşahidə edilən epitetlər, əsasən cansız varlıqlara, 
təbiətə, dini-əsatiri qüvvələrə və eləcə də insana aid olan xüsusiyyətlərin 
insana, nisbətən də insana xas olan keyfiyyətlərin cansızlara, təbiətə və digər 
canlılara şamil edilməsi ilə formalaşır: Ey 
huri liqalım, mələk simalım...;
Bənövşə zülflərin
yasəmən kimi...; Bir 
durna avazlı, bülbül nəvalı
, Bir 
İsa 
nəfəsli, Loğman dəvalı,
Bir 
bənövşə iyli, ənbər həvalı...
və s.
Vaqif şeiriyyətinə hakim kəsilən epitetlər lirik qəhrəmanın poetik 
cizgilərinin araya-ərsəyə gəlməsində misilsiz əhəmiyyətə malikdir. 
Göründüyü kimi, şair yaratdığı müqəyyəd və orijinal
epitetlərlə əsərlərinin 
ideya-bədii xüsusiyyətlərini olduqca təsirli çatdırmağa nail olur.
M. P. Vaqifin zəngin sənət dünyasından verdiyimiz nümunələrdən 
(təşbeh, epitet) bir daha aydın olur ki, məcazlar sistemi şairin bədii nitqinə 
necə əsrarəngiz çalarlar bəxş edir. 
Ədəbiyyat: 
1. Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti (Tərtib edən: Ə. Mirəhmədov). Bakı, 
1978 
2. Hüseynov M. Səsin poeziyası. Bakı, 2010 
3. Molla Pənah Vaqif. Əsərləri. Bakı. Yazıçı, 1988
Р Гумбатова
Поэтический язык Молла Панах Вагиф 
Резюме 
Молла Панах Вагиф является основателем реалистической поэ-
зии в Азербайджане. О великое эстетическое наслаждение, тонкие 
чувства, глубокая и оптимистическая поэзия. Художественная мысль 
Вагифа, его фонтан искусства, была поддержана природой живого раз-
говорного языка. Главная тема вложений поэта - любовь и, в частности, 
доброта красавиц. Элементы и эпитеты находятся в превосходном поло-
жении при рисовании художественных портретов красавиц. 
Эпителии также являются одной из наиболее часто встречающихся 
метафор в поэзии М. П. Вагифа. По мере поэтического поэта вы чувству-
ете себя в поэтической среде, созданной эпитетами - в чувствительной 
атмосфере. Поэт использует свои драгоценные эпитеты, когда приходит к 
открытию характера объекта, объекта и события, которое он описывает 
и поет. Но гений слова мастера украшает эпители, которые являются 
результатом художественного мышления, и они субъективны. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
40
R.Hummatova
Poetical language of Molla Panah Vagif 
Summary 
Mollah Panah Vagif is a founder of realistic poetry in Azerbaijan. O 
good aesthetic pleasure, tonic sensation, cunning and optimistic poetry. An 
astounding example of Vagif 's, Ego' s fountain art, was supported by a 
lively conversational language. The main theme of the poetry is love and 
dignity, dignity of the dreams. Elements and epithetes are found in the 
preceding layers of portraits of handsome portraits. 
Epithelia are also one of the most common metaphors in the poetry of MP 
Vagif. As a poet poet, you feel yourself in a poetic environment created by 
epithets - in a sensitive atmosphere. The poet uses his precious epithets when 
he comes to the discovery of the character of the object, object and event, 
which he describes and sings. But the genius of the master's words is 
adorned with epithets, which are the result of artistic thinking, and they are 
subjective. 
Rəyçi: Məhərrəm Hüseynov
Filologiya üzrə elmlər doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
41
LEYLA MAHMUDOVA
BDU-nun dosenti 
[e-mail] 
FARS DİLİNDƏ İŞLƏNƏN TÜRK MƏNŞƏLİ SÖZLƏR
Açar sözlər
: leksikologoya, alınma sözlər, dilin lüğət tərkibi, təsir, sintaktik 
məna, qramatik məna
.
Ключевые слова:
лексика, заимствованные слова, словарный состав 
языка, влияние, синтаксическое значение, грамматическое значение. 
Key words:
leksikal, loan words, vocabulary of the language influence, 
sintaksis meaninq, qrammatik meaninq. 
Fars xalqı ilə türk xalqları arasında yüz illərlə davam edən qonşuluq, ti-
carət və mədəni əlaqələr hər iki dilə öz dərin təsirini göstərmişdir.
Türk dilləri ailəsinə mənsub olan əllidən artıq dil içərisində Orta Asiya, 
Volqa boyu, Şimali Qafqaz , Ural ətrafı və Qərbi Sibir ərazisində yaşayan 
xalqların dili fars dili ilə daha sıx əlaqədə olmuşdur. Xüsusən də, Azərbay-
can xalqı ilə İran xalqı arasında siyasi, ictimai və mədəni əlaqələrin daha sıx 
olması, vaxtilə Azərbaycan dilinin Səfəvi dövlətinin rəsmi dili olması kimi 
faktorlar nəticəsində bir çox türkizmlər məhz Azərbaycan dili vasitəsilə fars 
dilinə keçmişdir. Xüsusən Səfəvilər dövründən sonra digər türk xalqlarının 
farslarla əlaqəsinin məhdudlaşması nəticəsində fars dilinə keçmiş türkizmlər 
məhz Azərbaycan sözləri olmuşdur. Fars dilində işlənən Azərbaycan sözlə-
rini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 
1.Ev əşyaları, qab-qacaq və s. bildirən sözlər:
Səfəvilər dövründə əl əməyi ilə hazırlanan sənaye malları sahəsində 
xüsusi yer tutan Azərbaycan fars dilini özünün bu qəbil sözləri ilə zənginləş-
dirmişdi:
بﺎﻗ
(ğab) qab 
بﺎﻘﺸﺑ
(boşğab) boşqab 
ﻖﺷﺎﻗ
(ğaşoğ) qaşıq 
ﯽﻟﺎﺧ
(xali) xalı 
ﮫﻤﮑﭼ 
(çəkme) çəkmə 
قﺎﺟا 
(ocağ) ocaq 
2.Məişətlə, gündəlik həyatla bağlı sözlər:
ﻟد
ﮫﻤ
(dolme) dolma 
ﯽﺗﻮﮑﯿﻟ ﮏﮐ
(kəklikoti) kəklikotu 
ﮫﻣﺮﺳ
(sorme) sürmə 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
42
تﺎﻗﻮﺳ 
(souğat) sovqat 
کﺰﺑ 
(bəzək) bəzək 
3.Hərbi terminlər:
Səfəvilər dövründə dövlət hakimiyyətinin azərbaycanlıların əlində 
toplanması, İran ordusunda tətbiq edilən silahların çoxunun Azərbaycanda 
hazırlanması nəticəsində fars dilində bir çox hərbi terminlər sabitləşmişdi:
پﻮﺗ 
(tup) top 
نﻮﺸﻗ
(ğoşun) qoşun 
قاﺪﻨﻗ
(ğondağ) qundaq 
قاﺮﯾ 
(yərağ) yaraq 
تﺎﺳرﻮﺳ
(sursat) sursat 
قﺎﻤﺨﭼ 
(çəxmağ) çaxmaq 
Öz fonetik tərkibinə və fonetik quruluşuna görə fars dilindən 
fərqləndiyi üçün bu dildə işlənən Azərbaycan sözləri müəyyən fonetik 
dəyişikliyə uğramışdır:
1.Tərkibində fars dilində olmayan [ı], [ö], [ü] saitləri olan sözlərdə 
aşağıdakı dəyişikliklər baş verir:
a) [ü] saiti u, ya da o saiti ilə əvəz olunur: 
[ü] saiti bəzi sözlərdə u, bəzi sözlərdə isə o saiti ilə əvəz olunur. 
süpür - 
رﻮﭙﺳ
(sopur) 
sürmə - 
ﮫﻣﺮﺳ
(sorme) 
düymə- 
ﮫﻤﮔد
(dogme) 
b) [ı] saiti e, i o və ya u saiti ilə əvəz olunur: 
qatır- 
ﺮطﺎﻗ
(qater) 
qızıl- 
لﺰﻗ
(qezel) 
çadır- 
ردﺎﭼ
(çador) 
qapı- 
ﻮﭘﺎﻗ
(ğapu) 
c) [ö] saiti o saiti ilə əvəz olunur: 
çöl- 
لﻮﭼ
(çol) 
ördək- 
کدرا
(ordək)
2.Azərbaycan sözlərindəki [a], [i], [u] səsləri ya uzun a, ı, u səsləri ilə, 
ya da qısa ə,o, e səsləri ilə əvəz olunur: 
ağa -
ﺎﻗآ
otaq 
قﺎﺗا
-
ocaq 
قﺎﺟا
-

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
43
yağı 
ﯽﻗﺎﯾ
-
Fars dilində olan Azərbaycan ünsürləri leksik alınmalar olduğuna 
görə Azərbaycan dilinin sözdüzəldici şəkilçiləri də fars dilində yeni sözlərin 
yaradılmasında iştirak etmişdir:
-çı –çi –çu – çü şəkilçisi ilə düzələn sözlər:
ﯽﭼرﺎﮑﺷ
(şekarçi) ovçu 
ﺎﺟ
ﯽﭼر
(carçi) carçı 
ﯽﭽﭘﻮﺗ 
(tupçi) topçu 
ﯽﭽﮑﯿﺸﮐ 
(keşikçi) keşikçi 
-ça şəkilçisi:
ﮫﭽﺑﺎﺘﮐ 
(ketabçe) kitabça
ﮫﭼﺮﺘﻓد 
(dəftərçe) dəftərçə 
ﮫﭼﺎﯾرد
(dəryaçe) göl 
Azərbaycan dilində müstəqil söz olan “baş” 
)
شﺎﺑ
(
, “bəy”
) 
ﮓﯿﺑ
(
kimi 
sözlər fars dilində şəkilçi kimi qəbul edilərək bir sıra sözlərin əmələ 
gəlməsində iştirak etmişdir: 
ﯽﺷﺎﺑزﻮﯾ 
ﯽﺷﺎﺑ لﺎﻤﺣ
ﯽﮕﯿﺑ ﮫﻌﻠﻗ 
Bu sözlərin müasir fars dilində işlənmə dairəsi çox məhduddur. 
Azərbaycan xalqı fars xalqı və fars dilinə qohum dillərdə danışan (talış, 
tat, kürd və s.) xalqlarla qədim dövrlərdən bəri müxtəlif əlaqə və 
münasibətdə olmuşdur. Bu münasibətlər nəticəsində fars dili uzun əsrlər 
boyu Azərbaycan dilinin lügət tərkibinə güclü təsir göstərmişdir. Bunun 
nəticəsində müasir Azərbaycan dilinin lügət tərkibində xeyli fars sözlərinə 
təsadüf edilir.
Fars dilindən dilimizə keçmiş olan sözlər həm və həm də şifahi danışıq 
dili vasitəsilə keçdiyi üçün burada müxtəlif sahələrə aid sözlərə təsadüf edilir. 
Azərbaycan dilində işlənən farsizmlər həyat və məişətin müxtəlif 
sahələrinə aid olan sözlərdir: 
badə -
هدﺎﺑ 
cəftə
ﮫﺘﻔﭼ 
-
zinət
ﺖﻨﯾز 
-
xəkəndaz 
زاﺪﻧا کﺎﺧ
-
abqora 
هرﻮﻐﺑآ
-
astana 
نﺎﺘﺳآ
-
sirkə
ﮫﮐﺮﺳ
-
taxt
ﺖﺨﺗ
-
plov
ﻮﻠﭘ
- noxud 
دﻮﺨﻧ
-

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
44
qəm
ﻢﻏ
- çarpayı
ﮫﯾﺎﭘرﺎﮭﭼ
-
şəkər
ﺮﮑﺷ
-
şəkərbura 
هرﻮﺑﺮﮑﺷ
-
əgər 
ﺮﮔا
-
pərvərdigar 
ﭘ
رﺎﮔدروﺮ
–
xanəndə 
هﺪﻨﻧاﻮﺧ
–
covdar
رادﻮﭼ 
-
xəndan 
ﻦﻧاﺪﻨﺧ
-
güzəşt
ﺖﺷﺬﮔ 
-
Ədəbiyyat 
1. Арендс А.К. Краткий синтаксис современного персидского 
литературного языка. М.-Л., 1941. 
2.Пейсиков Л.С. Вопросы синтаксиса персидского языка. Москва, 1956. 
3.Рубинчик Ю.А. Современный персидский язык. Москва, 1960. 
4.Mahmudov H. Ş. Fars dilində sadə cümlə sintaksisi, Bakı, 1973. 
L. Mahmudova
Langual relation of Persian and is etimologie 
Summary 
This article speak about the historical linguistic relation of Persian and 
its etimological situation from past till present time. 
The people of Azerbaijan have had different contacts and attitudes 
since ancient times with the people of Persia and Persia, who spoke in their 
native languages (Talysh, Tat, Kurdish, etc.). As a result of these relations, 
the Persian language has had a strong influence on the Azerbaijani language 
for many centuries. As a result, many Persian words are found in the 
composition of the modern Azerbaijani language. 
The article analyses some borrowings from Persian and some other 
western European languages. 
Besides this historical phases of Persian investigated which divide 3 
groups 
1)
Old Persian 
2)
Middle age Persian 
3)
New Persian

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
45
Л. Махмудова
Роль и значение персидских слов и терминов при обогащении 
словарного состава турецкого языка 
Резюме 
В статье рассматривается языковые связи персидского языка с 
другими языками русского происхождения и его этимологические 
состояния с прошедшего до настоящего времени. 
У народа Азербайджана с древних времен были разные контакты 
и отношения с людьми Персии и Персии, которые говорили на своих 
родных языках (Талыш, Тат, Курдский и т. Д.). В результате этих 
отношений персидский язык оказал сильное влияние на азербайджанский 
язык на протяжении многих веков. В результате многие персидские слова 
находятся в составе современного азербайджанского языка. 
В статье также анализируется некоторые заим слов русского проис-
хождения а также из других западноевропейских языков. Кроме того 
исследуется исторический этап персидского языка который делится на три 
группы: 
1) старинный персидский язык 
2) средноперсидский язык 
3) новоперсидский язык 
Rəyçi: Nigar Musayeva 
Filologiya elmləri namizədi, dosent 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
46
LALA MASIMOVA, PHD
Azerbaijan State Oil and Industry University
[e-mail] 
VOCABULARY IS ONE OF THE IMPORTANT ASPECTS OF 
THE LANGUAGE 
Açar sözlər
: lüğət, aspekt, dil bacarıqları, dil öyrənmə, texnika, tələbə, 
struktur sözləri, məzmun sözləri 
Key words
: vocabulary, aspect, language skills, language learning, tec-
hniques, student, structural words, content words 
Ключевые слова
: лексика, аспект, языковые навыки, изучение языка, 
методы, ученик, структурные слова, слова содержания 
To know a language means to master its structure and words. Thus, 
vocabulary is one of the aspects of the language to be taught. The problem is 
what words and idioms students should retain. It is evident that the number 
of words should be limited because students have only 2-4 periods a week; 
the size of the group is not small enough to provide each student with 
practice in speaking; schools are not yet equipped with special laboratories 
for individual language learning. The number of words students should 
acquire depends wholly on the syllabus requirements. The latter are determi-
ned by the conditions and method used. For example, experiments have 
proved that the use of programmed instruction for vocabulary learning al-
lows us to increase the number of words to be learned since students are able 
to assimilate them while working independently with the program. The 
vocabulary, therefore, must be carefully selected in accordance with the 
principles of selecting linguistic material, the conditions of teaching and 
learning a foreign language. Scientific principles of selecting vocabulary 
have been worked out. The words selected should be:
(1)
frequently used in the language (the frequency of the word may be 
determined mathematically by means of statistic data); 
(2)
easily combined (nice room, nice girl, nice weather); 
(3)
unlimited from the point of view of style (oral, written); 
(4)
included in the topics the syllabus sets;
(5)
valuable from the point of view of word-building (use, useful, 
useless, usefully, user, usage). 
The first principle, word frequency, is an example of a purely linguistic 
approach to word selection. It is claimed to be the soundest criterion because 
it is completely objective. It is derived by counting the number of occur-

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
47
rences of words appearing in representative printed material comprising 
novels, essays, plays, poems, newspapers, textbooks, and magazines. 
Modern tendency is to apply this principle depending on the language 
activities to be developed. For developing reading skills students need 
“reading vocabulary”, thus various printed texts are analyzed from the point 
of view of word frequency. For developing speaking skills students need 
“speaking vocabulary”. In this case the material for analysis is the spoken 
language recorded. The occurrences of words are counted in it and the words 
more frequently used in speaking are selected.
The other principles are of didactic value; they serve teaching aims.
The words selected may be grouped under the following two classes: 
1.
Words that we talk with or form (structural) words which make 
up the form (structure) of the language. 
2.
Words that we talk about or content words.
In teaching vocabulary for practical needs both structural words and 
content words are of great importance. That is why they are included in the 
vocabulary minimum.
The selection of the vocabulary although important is not the teacher’s 
chief concern. It is only the “what” of teaching and is usually prescribed for 
him by textbooks and study-guides he uses. The teacher’s concern is “how” 
to get his students to assimilate the vocabulary prescribed. This is a difficult 
problem and it is still in the process of being solved.
It is generally known that school leaver’s vocabulary is poor. They have 
trouble with hearing, speaking, reading, and writing. One of the reasons is 
poor teaching of vocabulary.
The teacher should bear in mind that a word is considered to be learned 
when:
(1)
it is spontaneously recognized while auding and reading; 
(2)
it is correctly used in speech, i.e., the right word in the right 
place.
Learning the words of a foreign language is not an easy business since 
every word has its form, meaning and usage and each of these aspects of the 
word may have its difficulties. Indeed, some words are difficult in form 
(daughter, busy, bury, woman) and easy in usage; other words are easy in 
form (enter, get, happen) and difficult in usage. Consequently, words may be 
classified according to the difficulties students find in assimilation. In 
methodology some attempts have been made to approach the problem.
The analyses of the words within the foreign language allow us to 
distinguish the following groups of words: 
concrete, abstract and structural
.
Words denoting concrete things (book, street, sky), actions (walk, dance, 
read) and qualities (long, big, good) are easier to learn than words denoting 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
48
abstract notions (world, home, believe, promise, honest). Structural words 
are the most difficult for Azerbaijani speaking students.
In teaching students a foreign language, the teacher should bear this in 
mind when preparing for the vocabulary work during the lesson.
Words are elements of the language used in the act of communication. 
They are single units, and as such cannot provide the act of communication 
by themselves; they can provide it only when they are combined in a certain 
way. Sometimes separate words may be used in the act of communication, 
however.
The process of learning a word means to the student: 
(1)
identification of concepts, i.e., learning what the word means;
(2)
student’s activity for the purpose of retaining the word; 
(3)
student’s activity in using this word in the process of 
communication in different situations.
Accordingly, the teacher’s role in this process is: 
(1)
to furnish explanation, i.e., to present the word, to get his 
students to identify the concept correctly; 
(2)
to get them to recall or recognize the word by means of different 
exercises;
(3)
to stimulate students to use the words in speech.
The true art of teaching is not the application of the ‘best’ system, but the 
ability to stimulate students to worth while activity. Hence there are two 
stages in teaching vocabulary: presentation or explanation, retention or 
consolidation which are based on certain psycholinguistic factors.
Presentation of new words
. Since every word has its form, meaning 
and usage to present a word means to introduce to students its form, meaning 
and usage to present a word means to introduce to students its forms 
(phonetic, graphic, structural and grammatical) and to explain its meaning 
and usage. The techniques of teaching students the pronunciation and 
spelling of a word are as follows:
(1) pure or conscious imitation;
(2) analogy;
(3) transcription;
(4) rules of reading
Since a word consists of sounds if heard or spoken and letters if read or 
written the teacher shows the students how to pronounce, to read and write 
it. However, the approach may vary depending on the task set. If the teacher 
wants his students to learn the word orally first, he instructs them to 
recognize it when hearing and to articulate the word as an isolated element 
and in a sentence pattern or sentence patterns alongside with other words.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
49
As far as the form is concerned the students have but two difficulties to 
overcome: to learn how to pronounce the word both separately and in 
speech; and to recognize it in sentence patterns pronounced by the teacher.
If the teacher wants his students to learn during the same lesson not only 
for hearing and speaking but for reading and writing as well, he shows them 
how to write and read if after they perform oral exercises and can recognize 
and pronounce the word.
A command of English as is envisaged by the syllabus cannot be ensured 
without study of grammar. Students need grammar to be able to speak, read 
and write in the target language.
References
1. Brooks N. Language and language learning. London.
2. Gurrey P. Teaching English as a foreign language. London. Longmans.
3. Fries Ch. C. The structure of English. London. Longmans.
L.Məsimova 
Lüğət dilin vacib aspektlərindən biridir 
Xülasə 
Dilin lüğət tərkibini öyrənmək vacib amillərdən biridir. Buna görə də 
lüğət linqvistik materialın seçilməsinə, müəllimin şərtlərinə və xarici dilin 
öyrənilməsinə uyğun olaraq diqqətlə seçilməlidir. Danışıq bacarıqlarını 
inkişaf etdirmək üçün tələbələrə “danışıq lüğəti” lazımdır. Yazılmış məqalə 
lüğətin öyrənilməsinin vacibliyindən bəhs edir.
Problem söz və deyimlərin tələbələrin yaddaşında saxlanılmasıdır. Tələ-
bələrin əldə etməsi lazım olan sözlərin sayı tamamilə proqramın tələblərinə 
bağlıdır. Bu şərt istifadə edilən şərait və üsulla müəyyən edilir. Məsələn, təc-
rübə sübut edir ki, söz öyrənmə üçün proqramlaşdırılmış təlimatın öyrənil-
məsi üçün sözlərin sayını artırmağa imkan verir, çünki tələbələr proqram ilə 
müstəqil şəkildə işləyərkən onları assimilyasiya edə bilərlər. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
50
Л.Масимова 
Словарь - один из важных аспектов языка 
Резюме 
Преподавание словарного запаса является одним из наиболее важ-
ных факторов. Поэтому словарь должен быть тщательно отобран в 
соответствии с принципами выбора лингвистического материала, усло-
виями преподавания и обучения иностранному языку. Для развития 
языковых навыков студентам нужен «разговорный лексикон». В этом 
случае материалом для анализа является записанный разговорный язык. 
В письменной статье рассматривается важность преподавания лексики.
Проблема заключается в том, что слова и идиомы студенты должны 
сохранить. Количество слов, которые студенты должны приобрести, 
целиком зависит от требований к учебным программам. Последние 
определяются условиями и используемым методом. Например, экспе-
рименты доказали, что использование запрограммированной инстру-
кции для обучения лексике позволяет нам увеличить количество слов, 
которые нужно изучать, поскольку учащиеся могут усваивать их, рабо-
тая независимо от программы. 
Rəyçi: Rəna Şamiyeva 
Filologiya elmləri namizədi, dosent

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
51
GÜLƏR HƏSƏNOVA 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
[e-mail]
DİL FAKÜLTƏLƏRİ TƏLƏBƏLƏRİNƏ KOMMUNİKATİV 
SƏRİŞTƏNİN YARADILMASININ SƏMƏRƏLİ YOLLARI 
Açar sözlər
:strategiya, şifahi nitq, kontekst.
Key words:
strategy, oral speech, context. 
Ключевые слова:
стратегия, устная речь, контекст 
Hаl-hаzırdа ingilis dilini müхtəlif məqsədlərlə öyrənən tələbələrə kom-
munikativ kоmpеtеnsiyаnın аşılаnmаsı qlоbаllаşmа dövründə хаrici dillərin 
tədrisi mеtоdikаsının ən аktuаl prоblеmlərindən biri hеsаb еdilir. 
İngilis dilindən аdеkvаt şəkildə istifаdə еtmək qаbiliyyətinin fоrmаlаş-
dırılmаsını təmin еdən ən əhəmiyyətli şərtlərdən biri “social English”, yəni 
müхtəlif хаrаktеrli əlаqələrin аdеkvаt şəkildə qurulmаsı məqsədilə istifаdə 
еdilən ingilis dilinin nоrmаlаrı və хüsusiyyətlərinin tələbələr tərəfindən 
mənimsənilməsidir. Birinci növbədə, “social English” sözbirləşməsinin 
mənаsını tələbələrə izаh еtmək lаzımdır. Bu məqsədlə izаhlı lüğətlərə mürа-
ciət еdərək burаdа vеrilən mənаlаrlа оnlаrı tаnış еtmək məqsədəuyğundur. 
Bеlə ki, “Cambridge Learner’s Dictionary”, “social” sözünün аşаğıdаkı 
mənаlаrını vеrir:
1) relating to society and the way people live;
2) relating to the things you do with other people for enjoyment when 
you are not working.
Оnu dа qeyd etmək lаzımdır ki, tələbələrin bir qismi “social English” 
sözbirləşməsini müхtəlif situаsiyаlаrdа fikir və idеyаlаrını diplоmаtik tərzdə 
həmsöhbətlərinə çаtdırmаq qаbiliyyəti kimi, bəziləri də tеаtrlаrdа, 
rеstоrаnlаrdа və digər ictimаi yеrlərdə istifаdə еdilən dil və nitq strukturlаrı 
kimi bаşа düşürlər. “Social English” tеrmini müəyyən dərəcədə hər şеyi 
əhаtə еdən bir tеrmindir. Bu tеrmin müхtəlif sаhələrə аid еdilə və аşаğıdаkı 
funksiyаlаrı yеrinə yеtirə bilər:
1) Spеsifik, хüsusi funksiyаlаr. Burа 
dəvət еtmək, fərziyə irəli sürmək, 
məsləhət görmək, tövsiyyə еtmək, sаlаmlаşmаq, vidаlаşmаq, üzr istəmək, хаhiş 
еtmək
və s.;
2) Spеsifik situаsiyаlаr: 
tеаtrdа, məclislərdə, ticаrət mərkəzində, 
rеstоrаndа, muzеydə, univеrsitеtdə, kоnfrаnsdа
və s.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
52
3) Аdi, gündəlik situаsiyаlаr: 
dildə mövcud оlаn nоrmаlаrа riаyət еt-
məklə müхtəlif situаsiyаlаrа dаir fikir və idеyаlаrını, mövqеlərini bildirmək, 
tеlеfоnlа söhbət еtmək
və s.
Аli iхtisаs məktəblərində ingilis dilini tədris еdən müəllim birinci 
növbədə tələbələrə хаrici dildən ünsiyyət vаsitəsi kimi istifаdə еtmək 
qаbiliyyətini аşılаmаlıdır. Tələbələrin spеisifk еhtiyаc və tələbаtlаrının 
müəyyənləşdirilməsi və təlim prоsеsinin ingilis dilinin хüsusi məqsədlərlə 
öyrədib-öyrənilməsi istiqаmətində təşkil еdilməsi tədrisin növbəti pilləsində bаş 
vеrir.
Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, təlim kоntеkstindən аsılı оlаrаq üstünlük 
rəsmi (fоrmаl) və yахud qеyri-rəsmi (qеyri-fоrmаl) ünsiyyət dilinə vеrilməlidir. 
Tələbələrin mаrаq və еhtiyаclаrına əsаslаnаrаq оnlаrа müхtəlif situаsiyаlаrdа 
ünsiyyət qurmаq bаcаrığı аşılаnmаlıdır.
Müхtəlif situаsiyаlаrı tələbələrə təqdim еtməklə qоyulаn məqsədə nаil 
оlmаq mümkündür. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, göstərilən situаsiyаlаrın 
əsаsən yuхаrı kurs tələbələrinə təqdim еdilməsi dаhа məqsədəuyğundur. 
Хаrici dil tədrisinin yuхаrı mərhələsində müəllimin üzərinə bir sırа vəzifələr 
düşür. Birinci növbədə müəllim sоsiаl ingilis dilinin nə оlduğunu müəy-
yənləşdirməli və dərs dеdiyi tələbələrin хаrici dili hаnsı məqsədlərlə 
öyrənmələrini, оnlаrın еhtiyаc və tələbаtlаrını аrаşdırmаlıdır. Tövsiyyə еdilən 
hərəkətlərin siyаhısınа tələbələr üçün hаnsı sоsiаl situаsiyаlаrın dаhа çətin 
оlmаsını аrаşdırаndаn sоnrа həmin situаsiyаlаr tərtib еdilmiş siyаhıyа əlаvə 
еdilməlidir. Müəllim situаsiyаlаrа uyğun оlаn intоnаsiyаdаn istifаdə еtməyin 
ünsiyyətin uğurlu və yа uğursuz оlmаsını şərtləndirən əsаs аmillərdən biri 
оlduğu hаqqındа öyrənciləri məlumаtlаndırmаlıdır.
Müхtəlif sоsiаl situаsiyаlаrdа vеrbаl və qеyri-vеrbаl dаvrаnış strаtеgiyа-
lаrının аşılаnmаsı istiqаmətində аpаrılаn iş iхtisаs fаkültələrinin аşаğı kurslаrın-
dаn bаşlаnmаlı və tədrisin növbəti pillələrində dаvаm еtdirilməlidir. Lаkin аşаğı 
kurslаrdа tələbələrə sоsiаl ünsiyyət vərdişlərinin аşılаnmаsınа bir qədər fərqli 
şəkildə yаnаşılmаlıdır. Bеlə ki, birinci növbədə tələbələrə mənimsənilməli оlаn 
dil strukturlаrı lеksik və qrаmmаtik vаhidləri təqdim еdilməlidir. Növbəti 
pillədə tələbələr təqdim еdilmiş dil vаhidlərindən nitqlərində istifаdə еdirlər. 
Sоnrаkı pillədə tələbələr şərti-kоmmunikаtiv situаsiyаlаr qururlаr. Müəllimin 
nəzаrəti аltındа həyаtа kеçirilən ikinci və üçüncü pillələrdən fərqli оlаrаq, 
sоnuncu pillədə tələbələr sərbəst, yаrаdıcı nitq nümunələrini nümаyiş еdirlər. 
Müəllim, хüsusilə də dil fаkültələrində iхtisаs dilini tədris еdən müəllim 
tələbələrə dil sistеminə dаir bilik və vərdişləri аşılаmаqlа bərаbər оnlаrı dil-
dаşıyıcılаrı yаşаyаn mühitdə qəbul еdilmiş vеrbаl və qеyri-vеrbаl nоrmаlаr 
hаqqındа məlumаtlаndırmаlı və mənimsənilmiş nəzəri biliklərin və əldə еdilmiş 
vərdiş və bаcаrıqlаrın hər hаnsı sоsiаl kоntеkstdə tətbiq еtmək qаbiliyyətini 
tələbələrdə inkişаf еtdirilməsi üçün səmərəli оlаn təlim şərаitini yаrаtmаlıdır. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
53
Müəllim rəsmi və qеyri-rəsmi оlаn sоsiаl kоntеkstdə istifаdə еdilməli оlаn 
dil vаhidləri və ünsiyyət nоrmаlаrının аrаsındа оlаn mühüm fərqləri tələbələrin 
diqqətinə çаtdırmаlı və fоrmаl və qеyri-fоrmаl sоsiаl kоntеkstdə vеrbаl və 
qеyri-vеrbаl dаvrаnışın хüsusiyyətləri hаqqındа оnlаrı məlumаtlаndırmаlıdır.
Öyrənilən dildən ünsiyyət məqsədilə istifаdə еtmək qаbiliyyətinin inkişаf 
еtdirilməsi üçün tədris prоsеsinin kоmmunikаtiv yönümlü şəkildə təşkili 
оlduqcа vаcibdir.
Аzərbаycаnlı tələbələrə ingilis dilində kоmmunikаtiv kоmpеtеnsiyаnın 
аşılаnmаsı prоblеmindən dаnışаrkən, ilk növbədə kоmmunikаtiv kоmpеtеnsiyа 
məfhumunun müəyyənləşdirilməsi zəruriyyəti mеydаnа çıхır.“Kоmmunikаtiv 
kоmpеtеnsiyа” (Cоmmunicаtivе cоmpеtеncе) tеrmini ilk dəfə оlаrаq sоsiоlinq-
vist Dеl Hаymz tərəfindən təklif еdilmişdir. Kоmmunikаtiv kоmpеnеtnsiyаyа 
yiyələnmiş dildаşıyıcılаrı və еləcə də dildаşıyıcılаrı оlmаyаn dil istifаdəçiləri 
dildən ünsiyyət məqsədilə аdеkvаt şəkildə istifаdə еtmək qаbiliyyətinə 
yiyələnmiş оlurlаr. Dеl Hаymz öyrənilən dilin sоsiаl və funksiоnаl qаydаlаrının 
mənimsənilməsini priоritеt hеsаb еdir . Kоmmunikаtiv təlim sаhəsində çохsаylı 
tədqiqаtlаrın müəllifi оlаn S.Sаvinyоn kоmmunikаtiv kоmpеtеnsiyаnın 
nisbiliyini, kоmmunikаsiyа prоsеsinə cəlb оlunmuş iştirаkçılаrdаn аsılılığını və 
dinаmik хаrаktеrə mаlik оlduğunu qеyd еdir . Kоmmunikаtiv kоmpеtеnsiyаnın 
kоmpоnеntləri оlаn linqvistik, diskursiv, sоsiоmədəni və strаtеji 
kоmpеtеnsiyаlаr təcrid еdilmiş şəkildə dеyil, intеqrаtiv şəkildə inkişаf 
еtdirilməlidir. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, bəzi tədqiqаtçılаrın fikrincə, 
аnа dilində fоrmаlаşdırılmış kоmpеtеnsiyаlаr öyrənilən хаrici dilə, о 
cümlədən də ingilis dilinə köçürülməlidir. Хаrici dillərin təlimi prоsеsi tədris 
еdilən dil sistеmi ilə tələbələrin аnа dili sistеmi аrаsındа оlаn fərqləri, 
dillərin yаlnız birinə хаs оlаn хüsusiyyətləri nəzərə аlmаqlа təşkil 
еdilməlidir. Öyrənilən хаrici dil və tələbələrin аnа dili аrаsındа mövcud оlаn 
fərqlər müхtəlif sаhələrdə аşkаr оlа bilər. Оnu dа vurğulаmаq lаzımdır ki, 
хаrici dil аspеktlərinin, dildə mövcud оlаn lеksik vаhidlərin və qrаmmаtik 
strukturlаrın mənimsənilməsi hеç də həmin dildən kоmmunikаsiyа 
məqsədləri ilə аdеkvаt şəkildə istifаdə еtmək qаbiliyyətinin inkişаf 
еtdirilməsinini təmin еtmir. Bu məqsədə nаil оlmаq üçün dildаşıyıcılаrı 
cəmiyyətində qəbul еdilmiş linqvistik və еləcə də еkstrаlinqvistik kоdlаrın 
tələbələr tərəfindən mənimsənilməsi оlduqcа vаcibdir. Həm linqvistik, həm 
də еkstrаlinqvistik səviyyədə dildахili və dillərаrаsı intеrfеrеnsiyа hаllаrınа 
səbəb оlа bilən аmillərin аşkаr еdilməsi həmin hаllаrın аrаdаn qаldırılmаsını 
mümkün еdir. Qlоbаllаşmа dövründə bu sаhəyə ciddi, bəzən rаdikаl 
хаrаktеrli dəyişikliklərin gətirilməsinə, innоvаsiyаlаrın tətbiq еdilməsinə 
böyük еhtiyаc duyulur. Хаrici dillərin əsаsını müаsir dövrün tələblərinə 
uyğun оlаn kоmmunkаtivlik prinsipi təşkil еtməlidir.

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
54
Kоmmunikаtiv kоmpеtеnsiyаnın kоmpоnеntləri аrаsındа оlаn əlаqələr 
kоntеkstində dеklаrаtiv və prоsеdurа bilikləri səciyyələndirilir. Dеklаrаtiv 
biliklər аnаlitik bаcаrıqlаrlа bаğlıdır. Burа linqvistik, prаqmаtik və dаnışıq 
kоmpеtеnsiyаlаrı аiddir. Prоsеdurа bilikləri isə dеklаrаtiv biliklərin tətbiqi, 
kоmmunikаsiyаnın bаş vеrdiyi kоntеkstdə həmin biliklərdən istifаdə 
еdilməsidir. Bu dа bilаvаsitə dаnışığın plаnlаşdırılmаsı və strаtеji 
kоmpеtеnsiyаnın inkişаf еtdirilməsi ilə əlаqədаrdır. Qlоbаllаşmа dövründə 
ingilis dilinin “linguа frаncа” (ünsiyyət dili) kəsb еtdiyi хüsusi rоlu və 
əhəmiyyətini nəzərə аlаrаq dil fаkültələrində təhsil аlаn tələbələrə iхtisаs 
dilində kоmmunikаtiv kоmpеtеnsiyаnın аşılаnmаsı istiqаmətində işin 
məqsədyönlü, mərhələli аrdıcıl şəkildə təşkil еdilməsi prоblеmi хüsusi 
əhəmiyyət kəsb еtmiş оlur. Sоn illərdə nəşr еdilmiş mеtоdik ədəbiyyаtlаrdа 
dillərin kоmmunikаtiv təliminə dаir həsr еdilmiş tədqiqаtlаrın mövcudluğunu 
qеyd еtmək lаzımdır. D.Hаymz, S.Sаvinyоn, C.Еdеlhоf, D.Litl, C.Uilеms, 
D.Аtkinsоn, M.Klаyn, D.Kuşmаn, R.Еngеrstrоm, H.Gаrdnеr, Е.Gоfmаn, 
H.Grаys, C.Gаmpеr, C.Kаspеr, C.Mаrtin, L.Smit və s. alimlərin tədqiqаtlаrındа 
ingilis dilində аdеkvаt kоmmunikаsiyаnın təliminin kifаyət qədər mürəkkəb bir 
məsələ оlduğu vurğulаnır. Bеləliklə, iхtisаs dilində kоmmunikаtiv kоmpеtеnsi-
yаnın аşılаnmаsı dil mütəхəssislərinin, ilk növbədə хаrici dil müəllimlərinin 
hаzırlаnmаsı prоsеsinin аyrılmаz və оlduqcа vаcib оlаn tərkib hissəsini təşkil 
еtməlidir. Еyni zаmаndа оnu dа nəzərə аlmаq lаzımdır ki, dil fаkültələri tələbə-
lərinə iхtisаs dilində kоmmunikаtiv kоmpеtеnsiyаnın аşılаnmаsı istiqаmətində iş 
məqsədyönlü, mərhələli хаrаktеr dаşımаlı və аrdıcıl şəkildə həyаtа kеçirilməlidir. 
Dil fаkültələrində iхtisаs dilinin tədrisinin əsаs məqsədlərindən biri nitqin 
sərbəstliyi, аdеkvаtlığı, düzgünlüyü və səlisliyinin ən yüksək səviyyədə təmin 
еdilməsidir. Dil fаkültələrində təhsil аlаn tələbələrə iхtisаs dilində kоmmuni-
kаtiv kоmpеtеnsiyаnın аşılаnmаsınа yönəlmiş təlim mоdеlinin həm dil dаşıyıcı-
lа-rı, həm də dil dаşıyıcılаrı оlmаyаn insаnlаrlа аdеkvаt ünsiyyət qurmаq 
qаbiliyyətinin məqsədyönlü, sistеmli, mərhələli şəkildə inkişаf еtdirilməsi üçün 
dаhа səmərəli nəticələrin əldə еdilməsini təmin еdə bilər.
Ədəbiyyat 
1. Schmidt, R. W. 1990. :The role of Consciousness in Second Language 
Learning”, Applied Liguistics, 11, 2, 129-58. 
2.Scovel, Thomas 1982. Questions Concerning the Application of 
Neurolinguistic Research to Second Language Learning/ Teaching TESOL 
quarterly 16: 323-331. 
3. Tannen, D. 1982. “Oral and Literate Strategies in Spoken and Written 
Narrative”, Language, 58, 1,1-21.
4. Ur. P. 1996. A course in Language Teaching Cambridge: Cambridge 
University: Cambridge University Press. 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
55
G.Hasanova 
The ways of developing communicative competence on the students in 
language faculties 
Summary 
The article deals with the ways of developing communicative com-
petence in language faculties . Today the main goal of teaching and learning 
foreign languages in the global world is developing language learners’ ability to 
use the target language for communication.
The main aim of State program is to form a unique national education by 
means of ICT and provide qualitative educative opportunity in order to integrate 
into worldwide education system. The process of teaching English should be 
based on the communicative – functional approach to teaching languages. The 
whole process of teaching speech should be goal-oriented systematic. One of 
the main goals of language learning is to acquire the ability to communicate 
effectively.
Г.Гасанова 
Пути формирования коммуникативных компетенции у 
студентов языкового вуза 
Резюме 
В данной статье рассматриваются пути формирования коммуни-
кативных компетенции на языковых вузах 
Основной целью Государственной программы является форми-
рование единой обшенациональной среды образования путём внедрения и 
использование 
современных 
информационно-коммуникативных 
технологий и обеспечением возможностью качественного образования, а 
также создания условий для интеграции государственной системы образо-
вания в мировую систему образовании. Процесс английскому языку в 
целом и процесс обучения речи должен базироваться на коммуникативно 
– функциональном принципе. Обучением устной речи должно носить 
целенаправленный, системный, поэтапный характер, что будет содейс-
твовать повышению еффективности данного процесса. Одной из основ-
ных целей изучения языка является обладение умением эффективно 
общаться на изучаемом языке.
Rəyçi: Nuriyyə Əliyeva 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
56
FAZİLA QULİYEVA 
MUNAVVAR ASGAROVA 
Azerbaijan State Agrarian University 
[e-mail] 
INNOVATIVE METHODS IN TEACHING FOREIGN 
LANGUAGES 
Açarsözlər: 
ünsiyyət, üsul, inkişaf etdirmək, təqdimat, diqqət, təsəvvür. 
Key words:
communication, method, develop, presentation, attention, 
imagination. 
Ключевыеслова: 
общение, метод, развивать, презентация, внимание, 
воображение 
In modern society foreign languages are becoming an essential 
component of professional training. Experts in different fields interested in a 
high level of language proficiency, because it affects the successful solution 
of issues and professional growth. In many areas there is a need to establish 
contacts with foreign partners.Today, there is a large set of training materials 
for people with different levels of language knowledge.The ability to use 
information technology and modern teaching methods contributes to the 
rapid understanding of new material. By combining different techniques, 
teacher will be able to solve specific educational programs. With this in 
mind, teachers and students should be familiar with modern methods of 
foreign languages teaching. They further can choose the most effective 
techniques to achieve their goal. 
There is a sort of selection of the Innovative Methods of Foreign 
Languages Teaching. The most important goal, according to scientists is the 
formation of a secondary language personality.So here are some innovative 
ideas that will help teachers reinvent their teaching methods and make their 
classes interesting. 
1. Creative Teaching-
Take the help of creative tools to stimulate 
creativity. Include playful games or forms of visual exercises that will excite 
the young minds and capture their interest. Bring aspects of creativity into all 
your subjects, be it mathematics, science, or history. Think of ways to 
develop their creative ideas. Encourage different ideas, give them freedom to 
explore. 
2. Audio & Video Tools
-Incorporate audio-visual materials in your 
sessions. Supplement textbooks with models, filmstrips, movies and pictorial 
material. Use info graphics or other mind mapping and brain mapping tools 
that will help their imagination thrive and grow. These methods will not only 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
57
develop their ability to listen, but will also help them understand the 
concepts better.
3. “Real-World” Learning
Link your lessons to real world learning. 
Infusing real world experiences into your instructions will make teaching 
moments fresh and enrich classroom learning. Relating and demonstrating 
through real life situations, will make the material easy to understand and 
easy to learn. It will spark their interest and get the children excited and 
involved. You can make use of smart apps for preschoolers to make these 
sessions all the more interesting 
4. Brainstorm
Make time for brainstorming sessions into your 
classrooms. These sessions are a great way to get the creative juices flowing. 
When you have multiple brains focusing on one single idea, you are sure to 
get numerous ideas and will also involve everyone into the discussion. These 
sessions will be a great platform for students to voice their thoughts without 
having to worry about right or wrong. Set some ground rules before you 
start. You can go for simple brainstorming or group brainstorming or paired 
brainstorming 
5. Classes Outside the Classroom
Some lessons are best learnt, 
when they are taught outside of the classroom. Organize field trips that are 
relevant to the lessons or just simply take students for a walk outside of the 
classroom. The children will find this fresh and exciting and will learn and 
remember the things taught faster. Role playing is most effective for students 
of almost any age group. You just need to customize depending on the age 
group. You can even use this method for teaching preschoolers; just make 
sure you keep it simple enough to capture their limited attention span 
6. Role Play
Teaching through role play is a great way to make 
children step out of their comfort zone and develop their interpersonal skills. 
This method comes in handy, especially when you are teaching literature, 
history or current events. The role playing approach will help the student 
understand how the academic material will be relevant to his everyday tasks 
7. Storyboard Teaching
Rudyard Kipling rightly said “If history 
were taught in the form of stories, it would never be forgotten.” 
Storyboarding is a great way to teach any subject which requires step-by-
step memorization or visualization highly-conceptual ideas. History teachers 
can use a storyboard to recreate a famous event. Such visually stimulating 
activity will ensure that even complex ideas are easily put across to students. 
You can also encourage the use of storyboards as a form of communication 
and let the students tell a story in pictures using their imagination 
8. Stimulating Classroom Environment
A classroom environment 
that is well-decorated, fun, and engaging will help stimulate a student’s mind 
and will help think and learn better. Children, especially young ones cannot 

---

Filologiya məsələləri, № 8 2018 
58
be expected to sit all day and learn. Such creative and stimulating 
environment will help them explore and will encourage them to learn about 
the subject. An environment that positively impacts the children is beneficial 
for the teacher as well.
9. Welcome New Ideas
An open- minded attitude can help you 
innovating new teaching methods. Though open- minded, sometimes most of 
us show reluctance to new ideas. If you’re a teacher never do this, always try 
to accept new ideas even if it looks like strange at the beginning. 
10. Think About A New Hobby
Sometimes, hectic workload may 
affect your engagement in teaching .If it happens to you, it’s natural. You 
can take a break for couple of hours and engage in some other activity that 
you’re interested in. This will rejuvenate you and you can return to your 
work with more passion and interest. 
11. Work Together As a Team
As everyone knows, the end result 
of collaborative efforts is always immense. Think about spending some 
quality time with your colleagues. Ask them to share their views on 
improving teaching methods, you can see many of them come up with 
interesting strategies. So, collaborate and introduce innovative teaching 
methods. 
12. Puzzles and Games
Learning is fun where puzzles and games are