Rəyçilər:
Vəli Əliyеv – АMЕА-nın müхbir üzvü, tаriх
еlmləri dоktоru, prоfеssоr
Məhəmməd Allahmanlı- tarix elmləri namizədi.
Elmi redaktoru:
Arif Məmmədov – tarix elmləri doktoru
Quliyeva Nərgiz Məlik qızı, tarix elmləri
doktoru, professor. “Etnoqrafiya və Etnologiya”
(dərs vəsaiti). Ali məktəb tələbələri üçün vəsait.
Bakı, 2009, 157 səh.
Dərslikdə Etnoqrafiya və Etnologiya
elmlərinə dair ən
vacib mövzuların aydınlaşdırılmasına səy göstərilmişdir.
Azərbaycanla bağlı məsələlərə də diqqət yetirilmişdir.
АDPU-2009
www.behruzmelikov.com
_______________
Milli Kitabxana______________
3
ETNOQRAFİYANIN PREDMETİ, MƏNBƏLƏRİ,
VƏZİFƏLƏRİ VƏ TƏDQİQAT METODLARI
Еtnоqrаfiyа – dünyа
хаlqlаrının məişət və
mədəniyyətindən,
аdət-ənənələrindən,
еtnik birliklərin
yаrаnmаsı və inkişаfındаn, оnlаrın yаyılmаsı və qаrşılıqlı
mədəni əlаqələrindən bəhs еdən tаriх еlmidir. Etnoqrafiya
yunan
sözü olub, «etnos» və «qrafo» sözlərindən əmələ
gəlməklə «xalqın təsviri» mənasını verir. Xalqın məişəti ilə
yanaşı Etnoqrafiya bir elm kimi həm də onun mədəniyyətini
tədqiq edir. Etnoqrafiya elmi müxtəlif xalqların məişət və
mədəniyyətində olan müxtəlifliyi öyrənməklə yanaşı onların
oxşar cəhətlərini də nəzərdən qaçırmır, yalnız müasir xalqları
deyil həmçinin, hazırda siyasi fəaliyyət səhnəsindən çıxmış,
yox olmuş xalqları da öyrənir. Bununla Etnoqrafiyanın
xüsusi
bir sahəsi olan Tarixi etnoqrafiya məşğul olur.
Rus alimlərindən S.P.Tolstov Etnoqrafiyanın pred-
metindən danışaraq yazırdı ki, bu elm dünyanın müxtəlif
xalqlarının məişət və mədəniyyətindəki xüsusiyyətləri
bilavasitə öyrənən, müşahidə edən tarix elmidir.
Bu elm xalqın məişət və mədəniyyətindəki xüsusiy-
yətlərin tarixi dəyişkənliyini və inkişafını, xalqların
etnogenezini, etnik coğrafiyasını, onların qarşılıqlı mədəni-
tarixi əlaqələrini tədqiq etməklə məşğul olur. Y.V.Bromley və
S.A.Tokaryev etnoqrafiyanın tədqiqat obyektindən, predmet və
metodlarından danışaraq yazırlar: «Etnoqrafiya
- əsas tədqiqat
obyekti bilavasitə etnos və ya etnik birliklərin digər tipləri olan
tarix elmidir». 1968-ci ildə nəşr olunan «Etnoqrafiyanın
əsasları» adlanan kitabında S.Tokaryev etnoqrafiyaya
ümumiləşdirilmiş tərif verərək yazır: «Etnoqrafiya dünya
xalqlarının məişət və mədəniyyətini öyrənən tarix elmidir».
Y.V.Bromley isə 1973-cü ildə nəşr edilən «Etnos və
etnoqrafiya» əsərində, habelə 1981-ci ildə çap olunan
«Etnoqrafiyanın müasir problemləri» adlanan kitabında
www.behruzmelikov.com
_______________
Milli Kitabxana______________
4
etnoqrafiyanı «etnik birliklər haqqında elm» adlandırır.
S.Tokaryevin həmin ümumiləşdirilmiş tərifini nəzərə alan
Sankt-Peterburqlu alim R.İts etnoqrafiyaya aşağıdakı kimi tərif
verir: «Etnoqrafiya xalqların məişətindən
və etnik tarixindən,
dünya mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi onların məişət və
mədəniyyətindəki spesifik cəhətlərin formalaşmasından bəhs
edən tarix elmidir». İngilis еtnоqrаfı Tоms еtnоqrаfiyаnın
fоlklоr (ingiliscə fоlk-хаlq, lаr-bilik) аdlаndırmаğı təklif еdirdi.
Bu deyilənlərdən aydın görünür ki, etnoqrafiya elminin əsas
tədqiqat obuekti bilavasitə etnosdur, xalqın özüdür. Məhz xalq
anlayışı etnoqrafiyanın əsas və başlıca anlayışıdır,
çünki xalq
anlayışı çox vaxt etnosla eyniləşdirilir. Qədim yunan termini
olan «etnos» etimoloji cəhətdən «xalq», «qəbilə», «insan
qrupu» anlayışlarına uyğun gəlir. Y.Poplinskinin göstərdiyi
kimi qədim yunanlar özlərini başqalarından fərqləndirmək
üçün qeyri-yunanları «etnos» adlandırmışlar. Hər bir xalqın
müxtəlif tarixi inkişaf dövründə onun etnoqrafik
xarakteristikasında müəyyən əlamətlərdən biri və ya bir neçəsi
ön plana çıxa bilər. Həmin əlamətlər bunlardır:
DİL: Yer kürəsində yaşayan xalqların əksəriyyəti
öz milli
dillərində danışır. Lakin çox vaxt müxtəlif xalqlar eyni bir
dildə danışırlar. Məsələn, Latın Amerikası ölkələrində ispan
dilində, Avstriya, Almaniya, İsveçrə və b. ölkələrdə alman
dilində danışırlar. Bəzən isə bir xalq danışıqda iki və daha çox
dildən istifadə edir. Məsələn, irlandiyalılar
həm irland, həm
ingilis dillərində, hindistanlılar həm hindi, həm də ingilis
dillərində danışırlar. Buradan belə nəticə çıxır ki, dil bir xalqı
başqalarından fərqləndirən yeganə əlamət hesab edilə bilməz.
ETNİK ƏRAZİ: Etnik ərazi, yəni müəyyən xalqın
yerləşdiyi vilayət onu başqa xalqlardan fərqləndirən mühüm
əlamətlərdən biridir. Hər bir xalq, adətən,
müəyyən bir ərazidə
formalaşır. Lakin bəzən tarixi inkişaf prosesində bir xalq başqa
bir xalqla ərazi cəhətdən qarışıq yaşamağa məcbur olur. Belə
bir şəraitdə parçalanmış etnik ərazi yaranmış olur. Çünki xalqın
www.behruzmelikov.com