Azərbaycan SSR sovet gömrük sistemi şəraitində (1920-1991)
19
Azərbaycan Hərbi İnqilab
Komitəsinin “Respublikanın gömrükxana,
dəmiryolu və gəmi anbarlarından yüklərin təhvil alınması qaydaları haq-
qında” 1920-ci il 3 iyun tarixli dekretində göstərilirdi ki, Azərbaycan
Respublikası gömrükxanalarında, dəmir yolu və dəniz limanı anbarlarında
saxlanılan yüklər yalnız XTŞ-nin sərəncamı ilə çıxarılır, bundan öncə dərc
edilən bütün sərəncam və dekretlər ləğv edilirdi [191, 1920, 5 июня; 42,
16].
Aşağıdakı cədvəldə Bakı gömrükxanası əməkdaşlarının sayı və əmək
haqlarının miqdarı göstərilir:
Cədvəl 1.1
Bakı gömrükxanası üzrə şəxsi heyətin ştat cədvəli
(may, 1920-ci il)
s/s Vəzifəsi
Ştat
vahidi
Aylıq
əmək
haqqı
(manat)
İllik
məsrəf
(manat)
1.
Rəis
1
6300 75600
2.
Rəis müavini
1
5220
62640
3.
Müfəttiş 1
5220
62640
4.
3-cü dərəcəli nəzarətçi 3
4500
54000
5.
4-cü dərəcəli nəzarətçi 2
4140
49680
6.
5-ci dərəcəli nəzarətçi 3
3960
47520
7.
Katib 1
3960
47520
8.
Katib köməkçisi 1
3600
43200
9.
Mühasib 1
3960
47520
10. Mühasib köməkçisi 1
3600
43200
11. Xəzinədar 1
3960
47520
12. Xəzinədar köməkçisi 1
3600
43200
13. Tərcüməçi 1
3600
43200
14. Pakhauz nəzarətçisi 1
3960
47520
15. Gəmi nəzarətçisi 1
4140
49680
16. Gəmi və Pakhauz nəzarətçisi köməkçiləri 15
3600
43200
1-ci dərəcəli dəftərxana qulluqçuları 6 2880 34560
17. 2-ci dərəcəli dəftərxana qulluqçuları 19
2700 32400
18. Yoxlayıcılar 105
2700
32400
19. Yoxlayıcı qadın 1
2340
28080
20. Gözətçilər 2
2340
28080
21. Həyətə baxanlar
2
2340
28080
22. Cəmi
170 93780 991440
Mənbə: ARDA, f. 85, siy. 3, iş 158, v. 34
Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində gömrük işi
20
Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanovun imzaladığı
“Tikinti materiallarının ixracının qadağan edilməsi haqqında” 1920-ci il 11
iyun tarixli dekretdə göstərilirdi:
“Azərbaycan Sovet Sosialist Respublika-
sının sənayesi və nəqliyyatına lazım olan tikinti materiallarına olan kəskin
ehtiyacı nəzərə alaraq, Azərbaycan ərazisindən tikinti materialları hər bir
ayrıca halda Azərbaycan İnqilab Komitəsinin xüsusi icazəsi ilə çıxarıla
bilər.
Bu dekretin pozulmasına görə məsuliyyət daşıyanlar inqilab dövrünün
qanunları qarşısında bütün ciddiliyi ilə cavab verəcəklər” [8, 28].
Azərbaycan SSR XXTK-nin 1920-ci il 2
avqust tarixli kollegiya
yığıncağında İranla sərhəddə yerləşən Bəhramtəpə və Maralyanda əvvəllər
mövcud olmuş gömrük məntəqələrinin bərpa edilməsi qərara alınmış və bu
məqsədlə Zaqafqaziya XXTK qarşısında təşəbbüs qaldırılmışdı [8, 113].
1920-ci il avqustun 14-də Azərbaycan SSR Maliyyə Komissarlığı
haqqında Əsasnamə qəbul edildi. Əsasnaməyə görə, Maliyyə Komissar-
lığının tabeliyində olan Gömrük İdarəsi (keçmiş Gömrük hissəsi) Gömrük
rüsumları və Sərhəd mühafizəsi şöbəsindən ibarət idi [191, 206].
Azərbaycan İnqilab Komitəsinin xarici ticarətin milliləşdirilməsi və
mal mübadiləsi üzərində müstəsna səlahiyyətin Xalq Xarici Ticarət Komis-
sarlığına verilməsi haqqında “Kommunist” qəzetinin 108-ci nömrəsində
dekreti verildi. Bundan sonra xarici dövlətlərlə ticarət
münasibətlərinin
həyata keçirilməsi, ictimai təşkilat və fiziki şəxslərlə ticarət sövdələşmələri
yalnız bu komissarlıqda aparılmalı idi. Bu dekretlə əlaqədar olaraq, 1920-ci
il sentyabrın 13-də Maliyyə Komissarlığının Gömrük şöbəsində aşağıdakı
məzmunda təlimat hazırlanaraq yerli gömrükxanalara göndərilmişdi: 1)
XXTK-nin icazəsi olmadan fiziki şəxslər və ya müəssisələr tərəfindən
xaricdən gətirilən mallar müsadirə olunur. Saxlanılan yüklər haqqında
XXTK-yə dərhal məlumat verilir və icazə verilmədən mallar yük sahiblərinə
qaytarılmır; 2) yerlərdə “Kommunist” qəzetinin 108-ci nömrəsi və ya bu
təlimatın nüsxəsi alınan gündən həmin dekret
Azərbaycan SSR ərazisindən
çıxarılan və ya aparılan bütün mallara şamil edilir; 3) Heç bir müəssisə,
təşkilat və ya fiziki şəxsin XXTK və onun xaricdəki orqanlarının qərarı ilə
müəyyən edilmiş qaydalar əsasında idxal-ixrac sövdələşməsi aparmağa
hüququ yoxdur, bundan sonra idxal və ixracla bağlı sövdələşmələr yalnız
mərkəzdə, yəni Bakıda həyata keçirilməlidir [8, 86].
Azərbaycan SSR Maliyyə Komissarlığı Gömrük İdarəsindən bütün
gömrükxanalara tapşırıq verilmişdi ki, 1919 - aprel 1920-ci illər ərzində
ölkəyə gətirilən və aparılan malların miqdarı, dəyəri və daxil olan gömrük
rüsumları haqqında hesabatlar tərtib edilsin.
Hesabatlardan istifadə edil-
məsini asanlaşdırmaq üçün malların gömrük tarifində yerləşdiyi qaydada
qruplaşdırılması təklif olunurdu. Çox güman ki, bu məlumatlar məhz
RSFSR-in xarici ticarət və gömrük idarəsinin rəhbərlərini yaxından maraq-
Azərbaycan SSR sovet gömrük sistemi şəraitində (1920-1991)
21
landırırdı. Lakin arxiv sənədlərində bu hesabatların yığılması haqqında
sənədlər yoxdur. Məsələn, Azərbaycan SSR XXTK Gömrük şöbəsindən
Bakı gömrükxanasına ünvanlanan 1921-ci il 20 yanvar tarixli 153 saylı
məktubda yuxarıda qeyd edilən məlumatların göndərilməsi yenidən tələb
olunmuşdu [8, 88, 95].
1920-ci ildə Azərbaycan SSR Xalq Maliyyə Komissarlığı Gömrük
rüsumları şöbəsinin tərkibinə aşağıdakı gömrükxana
və gömrük məntəqələri
daxil idi: Bakı, Ağstafa, Balakən, Astara, Lənkəran, Muğanlı, Biləsuvar
gömrükxanaları və Qovaqçöl, Marınçay, Yuxarı Kür (Bankə), Qızıl-Ağac
(Pereval), Salahlı, Şıxlı, Ağstafa gömrükxanasının ön məntəqəsinin
(Çaxmaqlı-Cəfərli kəndi), Poylu (Poylu stansiyası) məntəqələri daxil idi
[173, 13, 18].
Azərbaycan dəmir yolunun Yalama stansiyasında yerləşən gömrük-
xananın şəxsi heyətinin sayının azlığı və bir sıra texniki
səbəblər yük və
sərnişin qatarlarının gömrük baxışının gecikdirilməsinə səbəb olurdu.
Rusiyaya daşınan təbii sərvətlərlə dolu yüklərin fasiləsiz hərəkətinə mane
olurdu. Dəmir yolunda yaranmış “tıxac”ların aradan qaldırılması, qatarların
normal hərəkətinin təmin edilməsi tələb olunurdu. Bakı gömrükxanasının
göndərdiyi bildirişdə Azərbaycan Dəmir yolları idarəsinin nümayəndələrinin
bu məqsədlə yaradılmış komissiyanın 1920-ci il sentyabrın 20-də gömrük-
xana binasında
(keçmiş Naberejnaya küçəsi, 17) keçiriləcək növbəti yığın-
cağa dəvət edilməsi göstərilir. Komissiya bu vəziyyətin qaydaya salınması
üçün sərnişinlərin əl yüklərinə gömrük baxışının sərnişin qatarlarının
Bakıdan Yalamaya hərəkəti zamanı keçirilməsini səmərəli hesab etmişdi.
Lakin növbəti aylar ərzində iki respublika arasında gömrük sərhədi tədricən
aradan qaldırıldı və Yalama gömrükxanası da ləğv edildi [10, 203
arx.
, 215].
Azərbaycan SSR XXTK Gömrük nəzarəti şöbəsinin Əsasnaməsinə
görə gömrük müəssisələri aşağıdakı funksiyalara malik idi: a) sərhəddən
sərnişin və yüklərin buraxılması: b) bütün leqal surətdə gətirilən və aparılan
malların qəbulu, qeydiyyatı mühafizəsi və yola salınması; c) tutulan qeyri-
leqal daşınan malların qəbulu, qeydiyyatı, mühafizə və müsadirəsi ilə bağlı
işlərə baxılması. İşlərin həcminə görə gömrük müəssisələri 1-ci, 2-ci və 3-cü
dərəcəli gömrükxanalara və gömrük postların bölünürdü. Postlardan yalnız
sərnişin və əl yüklərinin buraxılmasına icazə verilirdi. Malların idxal və
ixracı gömrükxanalar vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Hərbi
və mülki
hakimiyyət orqanlarının gömrük müəssisələrinin işinə müdaxilə etməsinə
yol verilmirdi [8, 1920, статья 712].
Azərbaycanın sovet dövrü tarixində gömrük işinə aid ilk hüquqi-
normativ sənədlərdən biri də Maliyyə Komissarlığı gömrük rüsumları
şöbəsindən respublikanın bütün gömrük müəssisələrinə göndərilən 1920-ci
il 11 may tarixli təlimat xarakterli məktub olmuşdur. Respublikanın bütün
gömrükxanalarına göndərilən məktubda xatırladılırdı ki, qaçaqmalların