Microsoft Word Kitab-Rofat 2-M. doc
Yüklə 34,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan SSR sovet gömrük sistemi şəraitində (1920-1991) 9 yoxlanılır və rəsmiləşdirilirdi. Müharibənin ilk illərində sərhəddən buraxılan yük və nəqliyyat vasitələri haqqında məlumatlar Bakı və Culfa gömrük- xanalarının sovet gömrük sistemində mühüm əhəmiyyət daşıdığını sübut edir. Hərbi rejimə keçidlə əlaqədar olaraq gömrük tənzimlənməsi qayda- larında da ciddi dəyişikliklər aparıldı. SSRİ XXTK-nın 18 mart 1941-ci il tarixli 47 saylı əmri ilə ölkə ərazisindən malların tranziti haqqında yeni qaydalar müəyyən edildi. Malların tranziti yalnız SSRİ ilə ticarət müqaviləsi olan və malların göndərildiyi ölkələrlə tranziti haqqında sazişi olan döv- lətlərin yüklərinə şamil edilirdi. Azərbaycanın 70 il ərzində tərkibində olduğu SSRİ-də xarici iqtisadi əlaqələrin bütün formalarının həyata keçirilməsi istisnasız olaraq dövlətin səlahiyyətində idi. İqtisadi stimulları inkar edən qeyri-bazar təsərrüfatı və sərt inhisarçılıq şəraitində milli respublikaların real tələbatları nəzərə alın- mırdı. Əslində Azərbaycanın xarici iqtisadi-ticarət əlaqələrinin maddi əsasını təşkil edən amillər: əlverişli coğrafi mövqe, zəngin strateji xammal ehtiyatları, əmək ehtiyatları, iqtisadi və elmi-texniki potensialı fəal xarici iqtisadi əlaqələr qurmağa imkan versə də, respublikamız bu imkanlardan real surətdə istifadə edə bilmirdi. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası uzun illər SSRİ adlanan imperiyanın tərkibində qalsa da, xalqımız dövlətçilik ənənələrinin, iqtisadi və mədəni inkişaf yolunu davam etdirdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin ötən yüzilliyin 70-80-ci illərində Respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrdə bu inkişaf geniş miqyas almış, ictimai, siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının bütün sahələrini əhatə etmişdi. Heydər Əliyev sovet imperiyasının ən güclü dövründə belə, doğma Azərbaycanın xarici ticarət potensialının genişlən- məsinə milli maraqlarımız çərçivəsində yanaşırdı. Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində böyük imkanların mövcud olduğunu yaxşı bilir, buna görə də ixrac potensialından daha səmərəli və məqsədyönlü şəkildə istifadəsinə çalışırdı. 1970-1980-ci illərdə Azərbaycan SSR-in xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri yeni forma və məzmun kəsb etməyə başladı. Beynəlxalq əməkdaşlığın əsas formalarını xarici ticarət, xarici ölkələrin ərazisində tikinti işlərinin aparılması sahəsində fəaliyyət, beynəlxalq yük daşımaları, beynəlxalq yarmarka və sərgilərdə iştirak, mütəxəssis mübadiləsi və beynəlxalq turizm və birbaşa iqtisadi əlaqələr təşkil edirdi. Həmsərhəd kapitalist ölkəsi olan İranla iqtisadi-ticarət əlaqələri get-gedə möhkəmlənirdi. Respublikada gömrük xidməti və dövlət sərhə- dinin mühafizəsi məsələlərinə böyük qayğı ilə yanaşan Heydər Əliyev Bakı Gömrükxanasının 175 illiyinin qeyd edilməsi haqqında 1981-ci ilin noya- brında xüsusi sərəncam imzalamışdı. Bir sözlə, Azərbaycan SSR-in xarici iqtisadi-ticarət əlaqələri və ixrac potensialı sovet gömrük siyasətinin özünəməxsus xüsusiyyətlərinin təsiri ilə formalaşırdı. Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində gömrük işi 10 I FƏSİL. AZƏRBAYCAN SSR-də SOVET GÖMRÜK SİSTEMİNİN QURULMASI 1.1. Sovet gömrük quruculuğu sahəsində ilk tədbirlər Sovet dövrü tarixşünaslığında Azərbaycan SSR-nin xarici iqtisadi- ticarət əlaqələri haqqında elmi araşdırmalar çox səthi aparılmış, gömrük işi və gömrük nəzarətinin təşkili problemləri isə tamamilə diqqətdən kənarda qalmışdır. Bunun əksinə olaraq, rus-sovet tarixçiləri 1920-1980-ci illərdə və sonrakı illərdə belə Rusiya imperiyasının və sovet dövlətinin gömrük siyasəti, ayrı-ayrı gömrükxanaların gömrük tarixi haqqında ətraflı tədqi- qatlar aparmış və bir sıra elmi-tədqiqat əsərləri nəşr edilmişdir. Azərbaycan SSR-in iqtisadi tarixinə çoxlu sayda monoqrafiya və dissertasiyalar həsr edilməsinə baxmayaraq, gömrük işinin tarixi ayrıca tədqiqat obyekti olmamışdır [1]. Bir sıra elmi əsərlər məcmuəsində Azərbaycanda sovet dövlət quruculuğu, dövlətin siyasi əsasları, xarici siyasəti və mədəni quruculuq sahəsində fəaliyyəti kimi məsələlər nəzərdən keçirilsə də, iqtisadi məsə- lələrlə məşğul olan və milli dövlət quruculuğunun mühüm qanadını təşkil edən orqanların, o cümlədən maliyyə, xarici ticarət və gömrük orqanlarının fəaliyyəti araşdırıcıların diqqətindən kənarda qalmışdır. “Sovet dövründə bu qurum Azərbaycan xalqının maraqlarına xidmət etmirdi və ya birbaşa Moskvaya tabe edilmişdi” - deyərək gömrük tarixinin öyrənilməsi diqqətdən kənarda qalmışdı. Halbuki sovet dövlət quruculuğunun bütün mərhələ- lərində Azərbaycan sərhədlərində aparılan gömrükxana fəaliyyəti sosial- iqtisadi tariximizin mühüm bir səhifəsini təşkil edir. Azərbaycan SSR-in mövcud olduğu 70 ilə yaxın bir dövrdə xarici ticarət əlaqələri və gömrük idarəçilik tarixini təxmini olaraq dörd mərhələyə ayırmaq olar: birinci mərhələ - 1920-1922-ci illər; ikinci mərhələ - 1923- 1940-cı illər; üçüncü mərhələ - 1941-1945-ci illər; dördüncü mərhələ - 1946-1991-ci illər. Ötən yüzilliyin 30-cu illərinin əvvəllərində gömrük orqanlarının funksiyaları azaldıldı, gömrük məmurlarının sayı isə xeyli ixtisar edildi. Beləliklə, xarici ticarətin dövlət tərəfindən inhisara alınması haqqında leninizm ideyaları gömrük nəzarətinin xarici ticarətin tənzimlənməsində Azərbaycan SSR sovet gömrük sistemi şəraitində (1920-1991) 11 formal alətə çevirdi. Bu vəziyyət, demək olar ki, 1990-cı ilə qədər, keçmiş SSRİ-də gömrük xidmətinin fəaliyyətinə də təsir edən demokratik dəyişik- liklər qədər davam etdi. 1930-1990-cı illərdə ölkənin xarici iqtisadi fəaliy- yəti əsasən gömrük metodları ilə deyil, siyasi və ideoloji faktorlarla tənzim- lənirdi. SSRİ-də gömrük işinin təşəkkülü və inkişafı mürəkkəb və ziddiyyətli xarakter daşıyan mərhələlərdən keçmişdir. 70 illik tarixi bir dövr ərzində Azərbaycan SSR-in xarici iqtisadi-ticarət əlaqələri və ixrac potensialı sovet gömrük siyasətinin özünəməxsus xüsusiyyətlərinin təsiri ilə formalaşmışdır. Sovet gömrüyü daim iqtisadi və siyasi tələblərə uyğun olaraq təşkilati baxımdan daim dəyişikliklərə məruz qalmışdır. 1930-cu illərin ortalarında formalaşan sovet gömrük orqanlarının strukturu 1964-cü il Gömrük Məcəlləsində hüquqi cəhətdən təsbit edildi və 80-ci illərin sonuna qədər cüzi dəyişikliklərlə saxlanıldı. SSRİ ərazisində gömrük işinin idarə edilməsi Xarici ticarət nazirliyi və onun tərkibinə daxil olan Baş gömrük idarəsi vasitəsilə həyata keçirilirdi. Həmin dövrdə sovet gömrük müəssisələrinin əsas funksiyası xarici ticarət üzərində dövlət inhisarının həyata keçirilməsinə nəzarət edilməsi, gömrük əməliyyatları və qaçaqmalçılıqla mübarizənin təşkili olmuşdur. Bu istiqa- mətlər üzrə sonrakı illərdə gömrük müəssisələrinin fəaliyyətinin hüquqi- normativ bazası inkişaf etdirildi. Məsələn, valyuta və valyuta sərvətlərinin qaçaqmalçılığına görə inzibati məsuliyyət gücləndirildi (1971-ci il), ölkədən mədəni sərvətlərin qanunsuz daşınmasına qarşı tədbirlər görüldü (1976-cı il), SSRİ-nin dövlət sərhədini keçən şəxslərin yüklərinə gömrük nəzarətinin yeni qaydaları tətbiq edildi (1977-ci il). 20-ci illərdə SSRİ-nin fəal gömrük siyasətinin əsas elementləri olan 1922, 1924 və 1927-ci il gömrük tarifləri sovet sənayesini xarici malların rəqabətindən qorumaqla yanaşı, ixrac mallarının əsas hissəsinin gömrük rüsumunu azaltmaq və ya ləğv etməklə sovet ixracının inkişafını stimullaşdırırdı. 1930, 1961 və 1981-ci illərin gömrük tarifləri idarəetmənin inzibati-amirlik dövrünün “məhsulları” kimi xarici iqtisadi fəaliyyətin iqtisadi tənzimləmə metodlarına üstünlük verən hüquqi aktlar ola bilməzdi. Məlum olduğu kimi, Aprel çevrilişindən dərhal sonra Azərbaycan KP(b) MK-nın qərarı ilə Azərbaycan İnqilab Komitəsi yaradıldı. Həmin orqanın qərarı ilə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi. Aprelin 28-də Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin iclasında N.Nərimanov başda olmaqla, Ç.İldırım, Ə.Qarayev, H.Sultanov, Q.Musabə- yov, M.D.Hüseynov, D. Bünyadzadə, C.Vəzirov və Ə.Əlimovdan ibarət Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti – Azərbaycan hökumətinin tər- kibi təsdiq olundu [1, 71]. 1920-ci il mayından 1921-ci ilin aprelinə qədər dövrdə sovet Azərbaycanın gömrük xidməti qərarlar qəbul etməkdə sərbəst idi və Yüklə 34,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|