3
Bu əsər “Nizami Gəncəvi. İskəndərnamə" (Bakı, Yazıçı, 1982)
kitabı əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır
Tərcümə edəni:
Abdulla Şaiq
İzahların müəllifi:
Əkrəm Cəfər
On sözün müəllifı:
Qəzənfər Əliyev
Elmi redaktor:
Xəlil Yusifli
894.361'1 - de 21
AZE
Nizami Gəncəvi. İskəndərnamə. Şərəfnamə. Bakı, "Lider
nəşriyyat", 2004, 432 səh.
Nizami Gəncəvi yaradıcılığının ən yüksək zirvəsi və Şərq poeziyasının ən parlaq
incisi sayılan "İskəndərnamə" "Xəmsə"nin beşinci kitabıdır. Dahi şair yaradıcılığının
əzəmətli yekunu olan bu son əsərində ömrü boyu arzuladığı, lıəyatda görmək istədiyi
ideal cəmiyyəti təsvir etmişdir.
"Şərəfnamə"də İskəndərin elm və siyasət aləmindəki böyük nailiyyətləri göstərilir,
onun tərbiyəsindən, təhsilindən, hökmdarlığından, yürüşlərindən və ümumiyyətlə,
onun böyük şan-şöhrətə çatmasından bəhs olunur.
ISBN 9952-417-03-7
© "LIDER N.SRIYYAT", 2004.
6
QƏHRƏMANLIQ DASTANI
Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin bütün dünyada
şöhrət tapmış ölməz "Xəmsə"si, "İskəndərnamə" poeması ilə bitir. Bu son
əsərində böyük söz ustasının məfkurəsi, bədii qayəsi, şair təxəyyülü özünün
ən yüksək zirvəsinə çatmışdır.
Nizami bu əsəri yazmağa başlayarkən altmış yaşını ötmüş, sözün ən geniş
mənasında, hərtərəfli və dərin həyat təcrübəsi əldə etmişdi. Şair keçdiyi
yaradıcılıq yoluna nəzər salaraq hiss edirdi ki, "İskəndərnamə" onun əvvəlki
əsərlərində söylədiyİ fikirlərin, əks etdirdiyi ümidlərin yekunu olmalıdır.
Bunu biz "Şərəfnamə"nin giriş fəsillərində aşkar duyuruq. Doğrudan da,
Nizami mütərəqqi ideallarını və müqəddəs arzularını məhz bu son poeması
ilə bağlayır və deyir:
Dastanı sevənlər, şeiri duyanlar
Nəğmələr dinləməz bir çox zaman var.
Yazmalı elə bir uğurlu dastan,
Onda bir incəlik duysun oxuyan.
Bildim bu naxışı bəyənər dostlar,
Verdim bu dastanı yazmağa qərar.
Nizaminin sonuncu poemasının əsas mövzusunu bir sıra Şərq xalqlarının
yazılı və şifahı ədəbiyyatında geniş yayılmış Makedoniyalı İskəndər
(Aleksandr) dastanı təşkil edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qədim İran
ədəbi ənənələrində bir amansız fateh, Əxəmənilər sülaləsinin qatı düşməni
kimi təcəssüm Olunan İskəndər surəti Nizami dövründə bir çox yazılı
abidələrdə ədalətli hakim, elmə, biliyə yüksək qiymət verən, ümumiyyətlə,
müsbət qəhrəman kimi təsvir olunurdu. Mənbələrdə İskəndərin səciyyəsinin
belə dəyişməsinin bir səbəbini də islam dini kitablarında onun peyğəmbər
dərəcəsinə qaldırılması olmuşdur.
Dahi şair həmişə olduğu kimi, "İskəndərnamə" poeması üzərində
işləyərkən bir sıra tarixi mənbələri ciddi surətdə öyrənmiş, onların içindən
özünün ideya bədii qayəsinə uyğun olan məlumatları seçmiş və ustad qələmi
ilə nəzmə çəkmişdır.
Üzərində işlədiyi mənbələr haqqında şair özü belə söyləyir:
7
İskəndər haqqında heç bir əsərdə
Məlumat görmədim yığcam bir yerdə.
Sözlərlə dolmuşdu xəzinə içi,
Ancaq hər nüsxədə dağınıq inci.
Hər köhnə nüsxədən əsas alaraq,
Onu öz şeirimlə bəzədim ancaq.
Ən qədim tarixi əsərlərdən mən,
Yəhudi, nəsrani, pəhləvilardən
Ən incə sözləri əlimə saldım,
Qabığı ataraq, məğzini aldım.
Müxtəlif dillərdən yazdığım sözlər,
Bunlardan doğuldu yığdığım əsər.
Saydığım dilləri ətraflı bilən
Saxlar öz dilini mənə töhmətdən.
Görundüyü kimi, şair ərəb və fars dilində olan mənbələrlə yanaşı, yəhudi,
nəsrani (xristian) və pəhləvi mənbələrini araşdırdığını xatırladır. Doğrudan
da, İskəndər əhvalatı barəsində bu mənbələrdə çoxlu məlumat olduğu bu gün
elm aləminə bəllidir. Məsələn, "İskəndərnamə"də təsvir olunan bəzi
hadisələrin əksini biz talmud rəvayətlərində və qədim yəhudi (ibrani) dilində
olan ayrı-ayrı İskəndər haqqımda anonim kitablarda görə bilirik.
Nəsrani mənbələri dedikdə, Nizami, şübhəsiz, yunan dilində olan tarix
kitablarını, ilk növbədə, "Saxta Kallisfen"i nəzərdə tuturdu. Məlum olduğu
üzrə, yunan dilində Makedoniyalı İskəndər haqqında olan ilk roman uzun
illər onun şəxsi həkimi Kallisfenin adına yazılırdı. Lakin əsərin eramızın
birinci əsrində meydana gətirildiyi məlum olduqda həmin roman "Saxta
Kallisfen" adını aldı. Məhz bu əsər XV əsrə qədər siryani, yəhudi, pəhləvi
dillərinə tərcümə edilmişdi ki, Nizami də bu tərcumələrin bəzilərindən
istifadə edə bilərdi.
Nizaminin istifadə etdiyi mənbələrdən biri də pəhləvi dilində yazılmiş,
sonralar isə ərəb istilası (VIII-IX əsrlər) vaxtı məhv edilmiş "Xvatak-
namak"lar ("Xudayamə") olmuşdu. Bu salnamələrin epik xarakter daşıyan
hissələri ərəb dilinə çevrilmiş, tarixə və xüsusilə "ədəb" janrına mənsub olan
ərəb dilli kitablarda özünə yer tapmışdır. "Yeni tarix abidələri" dedikdə şair,
heç şubhəsiz, bu növ əsərləri nəzərdə tuturdu.
Doğrudan da, bu gün biz pəhləvi mənbələri - "Karnatnoki-Arrakşiri-
Papakan", "Namaki-Tansar", "Artak-Viraz-namak" ilə yanaşı, İskəndər