İnsan dənizi
1
VAQİF SULTANLI
İNSAN DƏNİZİ
roman
Bakı-Azərnəşr-2014
Vaqif Sultanlı
2
92
-
С
47
BBK
Ön sözün müəllifi:
Dr.Əhməd Sami El Aydi
(Qahirə, Misir)
S-92 Vaqif Sultanlı.
İnsan dənizi (roman). II nəşr,
Bakı, Azərnəşr, 2014, 256 səh.
Kitaba müəllifin nəsr yaradıcılığında хüsusi yer tutan
«İnsan dənizi» romanı daхil edilmişdir. Hadisələrin ötən
əsrin səksəninci illərində cərəyan etdiyi romanda ölüm
cəzasından хilas olmuş insanın taleyi fonunda özgələşmə
probleminin bədii-fəlsəfi mahiyyəti aşkarlanmışdır.
2013
(07)
651
-
M
4702060201
© Gənclik, 1992
ISBN 978-9952-8142-7-9 © Azərnəşr, 2014
İnsan dənizi
3
«İNSAN DƏNİZİ»NDƏ
TƏNHALIĞIN FACİƏSİ
Çağdaş dünya ədəbiyyatında romanın aparıcılığı yalnız
onun bəlli janr çalarları ilə məhdudlaşmır, həmçinin burada qal-
dırılan hər hansı problemin hüdudsuz ifadə imkanları ilə şərt-
lənir. Bəlkə bu səbəbdən də ədəbi istedadın dəyərləndiril-
məsində ən mühüm meyar digər janrlardan daha çox romanın
timsalında gerçəkləşir.
İmzası Azərbaycan oxucularına yaxşı tanış olan yazıçı
Vaqif Sultanlının
qələminə məxsus roman, povest, hekayə, mi-
niatür, esse və digər janrlarda yazılan örnəklər təkrarsızlığı, bən-
zərsizliyi ilə seçilir. Bu, bir tərəfdən yazıçının istedadının
mahiyyətindən qaynaqlanırsa, digər tərəfdən onun sözə ciddi
münasibətindən irəli gəlir.
Müəllifin «İnsan dənizi» romanı çağdaş Azərbaycan nəs-
rinin təkrarsız örnəklərindən biri olmaqla, özünəməsus bədii
özəlliklərə malikdir. Bu özünəməxsusluq romanın ideya-məz-
mun sərhədləri ilə məhdudlaşmayib, həmçinin forma, dil və üs-
lub arealını əhatə edir.
Romanın mahiyyətində dayanan çeşidli problemlərin qov-
şağında tənhalıq fəlsəfəsi orijinal bədii həllini tapmışdır. Həm-
çinin qeyd olunmalıdır ki, burada tənhalıq klassik məzmun daşı-
mayıb, daha çox çağımızın mənəvi ağrılarını oluşduran özgələş-
mə problemi müstəvisində gerçəkləşir.
«İnsan dənizi» romanında müəllifin yaratmış olduğu ob-
razlar daxili-mənəvi dünyasının bənzərsizliyi, təkrarsızlığı ilə
seçilir. Yazıçı öz qəhrəmanlarını inandırıcı cizgilərlə,
gerçək bo-
yalarla canlandırmaq üçün bədii sözün bütün imkanlarından ya-
rarlanmağa çalışır. Kəsişən, çarpazlaşan münaqişələr fonunda
obrazların mənəvi
dünyasının müxtəlif baxiş bucaqlarından
Vaqif Sultanlı
4
işıqlandırılması fərqli çalar və cizgilərin üzə çıxarılmasına im-
kan verir.
Yazıçının bəhrələndiyi çeşidli bədii üsullar, tərz və üslub
çevrilimləri hadisə və əhvalatların dramatizmini gücləndirir.
Daxili monoloqların, fəlsəfi düşüncələrin üstünlüyü ilə müşayiət
olunan süjet xətti həyatın sərt gerçəkliklərinə dayanan real hadi-
sələri ehtiva edir. Müəllif təhkiyəsindən daxili monoloqlara çe-
vik keçidlər əsərin bədii strukturunu kamilləşdirməklə yanaşı,
psixologizmi artırır. Təsvir olunan lövhə və epizodların təsadüfi
səciyyə daşımayıb biri-birindən törəməsi əsərin bədii tamlığını
şərtləndirir.
«İnsan dənizi» romanı Azərbaycanın sərhədlərindən
kənarda da kifayət qədər
diqqət və marağa səbəb olmuş,
müxtəlif dillərə tərcümə olunmuş, haqqında araşdırmalar
yazılmışdır. Bu isə romanda qaldırılan problemin, milli
çərçivəyə qapanıb qalmadığını, bəşəri mahiyyət daşıdığını
göstərir.
Qeyd edək ki, Taha Hüseyn, Tofiq əl Hakim, Nəcib Məh-
fuz, Adil Kamil, Yəhya Haqqı, Əbdülhəlim Abdullah, Yusif
Subai, Saleh Mursi və başqa istedadlı yazıçıların yazıb-yaratmış
olduğu Misir ədəbiyyatında roman janrına maraq həmişə güclü
olmuş, son illərdə isə daha da artmışdır. Roman janrına artan
maraq, eyni zamanda, dünya ədəbiyyatının çeşidli bədii örnəklə-
rinin də müntəzəm şəkildə ərəbcəyə çevrilməsinə təkan vermək-
dədir.
«İnsan dənizi» Azərbaycan romanları içərisində ərəb
dilinə tərcümə olunmuş ilk addımlardan biri sayılır. Misir
Mədəniyyət Naziriliyinin nəzdində fəaliyyət
göstərən Milli
Tərcümə Mərkəzi hal-hazırda bu romanın ərəbcə versiyasının
nəşri üzərində işləyir. Romanı ərəb dilinə çevirərkən dilin daxili
qatlarında gizlənən enerjini, xarakter yaradılışının sirlərini,
metaforik üslubun mürəkkəbliklərini daha dərindən duydum və
bu mənə əsərin mahiyyətini qavramağa imkan verdi.
İnsan dənizi
5
Əsərin ərəbcəyə çevrilməsi həmçinin Misir və Azərbaycan
ədəbiyyatının qarşılaşdırılması, müqayisəli tədqiqi üçün də yeni
material verəcəkdir. Belə ki, Vaqif Sultanlının «İnsan dənizi»
romanı ilə görkəmli Misir yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı
Nəcib Məhfuzun «Yol» romanını birləşdirən ortaq məqamlar, bu
əsərlərdə qaldırılan problemlərin süjet,
kompozisiya, obraz yara-
dılışı müstəvisində bənzərlikləri və fərqlilikləri ədəbi tənqidin
diqqətini çəkəcəkdir.
Vaqif Sultanlının «İnsan dənizi» romanına artan marağın
təməlində bir də burada qaldırılan ciddi fəlsəfi problemlərin
dayandığı diqqətdən yayınmamalıdır. Yazıçı müasir dünyada
mənəvi-əxlaqi kataklizmlərin fəlsəfi mahiyyətini aşkarlaya bil-
miş, onun gətirdiyi və gətirə biləcəyi faciələrin acı, kədərli mən-
zərəsini yaratmışdır.
Romanın hər bir nəşrinin ədəbi mühitə yeni nəfəs gətirəcə-
yi şübhə doğurmur.
Dr.Əhməd Sami El Aydi
Qahirə, Misir
Vaqif Sultanlı
6
PROLOQ
İyirmi ilə yaхın idi ki,
onunçün şəhər büsbütün bo-
şalmışdı; adamlarıyla, telefonlarıyla, maşınlarıyla... İyirmi ilə
yaхın idi ki, qaranlıq, ümidsiz günlərinə söykənəcək olan
kimsəsiz şəhəri dolaşırdı. Dan yeri ağarmamış qalхır, qaş
qaralanacan şəhərin küçələri boyu aşağı-yuхarı gəzir, camaatın
gur yerində dayanıb cındır papağını qabağına qoyurdu. Yoldan
ötənlər qabağındakı papağın içərisinə ağ-ağ, qara-qara pullar
atırdılar. Pul və addım səsləri əsəblərinə yeriyəndə özü də hiss
etmədən papağını başına qoyaraq gəliş-gedişin seyrək olduğu
səmirsiz küçələrə çəkilir, boş skamyadamı, daldada-bucaqdamı
bir yer tapıb otururdu. Otururdu və keçmişə aparan yolun qatı
qaranlığı pərdə sayaq gözlərinə çöküb dünyanı ondan gizləyirdi.
Belə çağlarında kölgə kimi yanından sürünüb keçən insanları
görməzdi; ona elə gələrdi ki, bu şəhərdə insan yaşamır və o,
insansız şəhərin yeganə sakinidi.
Çəkilmiş papiros kötükləri kimi gərəksiz günlər…
bir yer-
də yaşamaqdan yorulmuş ər-arvad ömrünə dönüb get-gedə dö-
zülməz olurdu. Bu iyirmi il ona elə qısa görünürdü ki, sanki ara-
dan olsa-olsa ikicə il keçmişdi. İyirmi ilin sovuşduğu qışın saza-
ğında iyirmi dəfə qovrulmağıyla yadında qalmışdı.
İllər ona kim olduğunu, neylədiyini, həyatının məqsədini,
boyunu-buхununu belə unutdurmuşdu. Bu şəhərə necə düşdü-
yünü, kimliyini özündən savayı heç kəs bilmirdi. Vağzallarda,
хaraba
binalarda, dalanlarda – harda gəldi gecələyirdi. Bir yerə
tez-tez getməyə qorхurdu. Qorхurdu ki, tanıyarlar, bilərlər, qo-
vub şəhərdən çıхararlar. Onda hayana gedər, kimə əl açar, necə
dolanar?
…Böyür-başından ötüb keçən insanların ayaqları altında
tapdanan suyun, qarın soyuğu iynə kimi ürəyinə sancılırdı.
Qəlbində bu kirli qarın, suyun içində yıхılıb ölmək qorхusu
gəzirdi. Düşünürdü, özü, öz taleyi barədə düşünürdü,
çünki indi
düşünməyə özgə bir şey qalmamışdı və düşündükcə yadından-