Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 39 Tədriciliyin üç formada meydana gəldiyi qəbul edilir. Bunlardan birincisi zaman içində tədricilikdir. Bundan məqsəd hökmlərin bir anda gəlməyib uzun bir müddətə yayılmasıdır. Beləliklə cəmiyyət şəri ehkamı rahatlıqla həzm edə bilir. Tədriciliyin ikinci növü isə ehkamın əhəmiyyət sırasına uyğun olaraq gəlməsidir. Burada əvvəlcə əsl hökmlər qoyulur daha sonra isə bu hökmlərin tamamlayıcı ünsürləri əlavə olunur. Tədriciliyin üçüncü növünə gəlincə bu, hökmlər arasında tədricilikdir. Təşri prosesində məsələ haqqında son hökm qoyulmadan əvvəl cəmiyyəti bu qəti qərara hazırlayan ilkin hökmlər verilmişdir. Spirtli içkilərin qadağan olunmasını buna misal göstərmək olar: əvvəlcə spirtli içkinin fayda və zərərlərindən danışılır, sonrakı mərhələdə sərxoş halda namaza yaxınlaşma qadağası gətirilir və nəhayət spirtli içkinin şeytan əməli olub qəti haram olduğu bildirilir 6 .
sahib olan ikinci mərhələ səhabə dövrüdür. Xüsusilə müctəhid səhabələr həzrət Peyğəmbər dövründən etibarən qarşılarına çıxan fiqhi bir məsələnin həlli üçün əvvəlcə Quran və Sünnəyə müraciət edəcəklərini bilirdilər. Bu iki əsas mənbədə mövcud olmayan məsələlərin həlli üçün isə rəy ictihadına müraciət ediləcəyini də həzrət Peyğəmbər məşhur Muaz hədisində açıq olaraq bildirmişdi. Burada mövzudan kənara çıxmamaq üçün həzrət Ömərin xəlifəliyi dövrünə qısa toxunmaqla kifayətlənəcəyik. Həzrət Ömərin xəlifəlik etdiyi dövr həzrət Peyğəmbər və həzrət Əbu Bəkir dövründən siyasi və ictimai cəhətdən fərqlənir. Xüsusilə həzrət Peyğəmbər dövründə İslam cəmiyyəti şəhər dövləti xüsusiyyətində olub Mədinə xaricinə çox yayılmamışdı. Əbu Bəkirin xəlifəliyi dövründə ölkənin sərhədləri genişlənməyə başlamış və həzrət Ömər dövründə bu yayılma daha da genişlənərək fərqli mədəniyyətlərə sahib olan millətlər İslam cəmiyyətinə daxil olmuşdur. Bu isə əhalinin bir neçə dəfə artması, yeni ictimai və siyasi qurumların yaranması və beləliklə cəmiyyətin homogen quruluşdan heterogen quruluşa keçməsinə gətirib çıxarmışdır. Fəth olunan torpaqların mülkiyyəti ilə bağlı yeni tənzimləmələri buna misal göstərmək olar. Həzrət Ömərin xəlifəliyindən əvvəl fəth olunan torpaqlar ordu mənsubları arasında qənimət kimi bölünürdü. Həzrət Ömər dövründə daha geniş ərazilərin fəth olunması ilə bu ərazilərin mülkiyyətinin kimə aid olacağı iki cəhətdən problem yaradırdı. Qənimətlər əsgərlər arasında bölünsəydi böyük torpaq mülkiyyətləri müəyyən adamların əlində toplanardı. Bu torpaqların əsl əvvəlki
6 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 55; Erdoğan M. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 140. Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 40 sahibləri olan zimmilər isə torpaqsız və beləliklə də işsiz qalacaqlardı. Bu isə gəlir bölgüsünün ədalətsizliyinə gətirib çıxarardı. Başqa bir məsələ də əhali və ərazi baxımından qat-qat böyüyən dövlətin gəlirlərinin yetərsiz qalması idi. Buna görə də həzrət Ömər fəth edilən torpaqları əsgərlər arasında bölüşdürməmiş, bunun əvəzində torpaqları daha əvvəl mövcud olmayan xərac vergisi qarşılığında əvvəlki sahibləri olan zimmilərə vermiş, mülkiyyətini dövlətə, buradan gələn gəlirlərin bir qismini yenə dovlətə, bir qismini də maaş olaraq əsgərlərə təyin etmişdir 7 . Bundan başqa müəlləfei-quluba verilən ödənişlərin dayandırılması, təravih namazının camaatla qılınması, əhli-kitab olan qadınlarla evliliyin qadağan edilməsi, dövlət idarəsində yeni qurumların və icra orqanlarının yaradılması kimi misalları çoxaltmaq mümkündür 8 .
gəldiyi hicri I və II əsrlərdir. Bu dövrdə İslam dünyasının müxtəlif bölgələrində meydana çıxan fiqh məzhəbləri həmin bölgələrin adət-ənənə və şərtlərinə uyğun olaraq formalaşmışdır. Belə ki, nübüvvət dövründə Sünnənin üzərinə düşən dəyişən şərtlərə yeni və şərtlərə uyğun hökmlər gətirmə vəzifəsi bu dövrdə fiqhi məzhəblərin öhdəsinə düşmüşdür. Fiqh külliyatlarının təşəkkülündə bütün bunların böyük təsiri olmuşdur. Şübhəsiz müxtəlif millətlərə və dinlərə aid olan bu adətlərdən bir qismi qəbul, bir qismi rədd edilmiş və bir qismi də islami dəyərlərlə uyğunlaşdırılaraq İslam mədəniyyətinə daxil edilmişdir 9 .
İslam hüquq tarixinin erkən dövrlərindən etibarən müəyyən mövzulara həsr olunmuş kitablar qələmə alınsa da, günümüzdə anlaşılan formada bir qanunlaşdırma fəaliyyəti Abbasilər dövlətinin əsl qurucusu hesab olunan xəlifə Əbu Cəfər əl-Mənsur dövrünə rastlayır. Əməvilərdən sonra hakimiyyətə gələn Abbasilərin İslam cəmiyyətində yenidən ədaləti bərqərar etmə iddiası, xüsusilə, hüquq sahəsində özünü göstərmişdir. Xəlifə Mənsurun xilafətin mərkəzini İraqa çəkməsi və dövlətin yenidən formalaşması zərurəti hüquq sahəsində yeniliklərə təkan vermişdir. Bu əsnada Sasani
7 Erten H. Hz. Ömer Döneminde Toplumsal Değişim // Necmeddin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1996, №6, s. 301-302; Aydın M. İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi. İstanbul: Pınar Yayınları 1991, s. 141-143. 8 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 55; Erdoğan M. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 108; al-Qudsy Sh., Rahman A. Effective Governance in the Era of Caliphate `Umar Ibn Al-Khattab (634-644) // European Journal of Social Sciences. 2011, Volume 18, Number 4, p.612-624. 9 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 158. Bardakoğlu A. Tebliğ Müzakeresi // İslam Gelenek ve Yenileşme Sempozyumu. İstanbul: 1996, s. 42-43. Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|