GİRİŞ
İnsan hüquq vəә əәsas azadlıqlarının qorunmasına məәqsəәdiləә proqramların hazırlanması vəә icra
olunmasında bir nömrəәli sifarişçi vəә təәminatçı hökuməәt orqanlarının rolu əәvəәzedilməәzdir.
Demokratik idarəәetməә vəә inkişafın meyarına çevrilmiş bu məәqam alternativsizdir.
Bununla yanaşı, dövləәt orqanları cəәmiyyəәtin bütün üzvləәrinəә xas olan ləәyaqəәt vəә dəәyəәrləәrin,
onların bəәrabəәr vəә ayrılmaz hüquqlarının, azadlıqlarının qorunmasında xüsusi missiya
daşıyıcısıdırlar.
Bu zaman həәm cəәmiyyəәt, həәm dəә dövləәt orqanları istisnasız olaraq insanların hüquqlarının vəә
azadlıqlarının ümumiliyini, ayrılmazlığını, qarşılıqlı asılılığını vəә əәlaqəәsini, heç bir ayrıseçkiliyəә yol
verilməәdəәn təәmin edilməәsinin zəәruriliyini dəәrk edirləәr.
Bütün bunları nəәzəәrəә alaraq, əәlilləәrin hüquqlarının təәmin edilməәsindəә, onların sosial
müdafiəәsinin təәmin olunması sahəәsindəә dövləәt siyasəәtinin təәkmilləәşdirilməәsinəә ehtiyac var. Bu
zaman əәlilləәrin hüquqlarının təәmin olunmasındakı humanitar məәsəәləәləәrləә yanaşı, bunun iqtisadi
dividenti dəә nəәzəәrəә alınmalıdır.
“İş qabiliyyəәtini itirmiş” əәlilləәr vəә fiziki qüsurlu insanların hüquqlarının təәmin edilməәsi,
onlara qarşı bəәrabəәrhüquqluluq prinsipininin əәməәl olunmasına ciddi nəәzarəәt etməәkləә onların işəә
qəәbulu prosedurlarını asanlaşdırmaqla bir çox əәlilin sosial müdafiəәsi iləә bağlı problemləәri aradan
qaldırmaq mümkündür.
Fiziki məәhdudiyyəәtli vəә əәliliyi olan insanların hüquqları Azəәrbaycan Respublikasının
konistitutsiyasında, BMT Baş Məәclisi təәrəәfindəәn qəәbul edilmiş “ƏӘliləәrin hüquqları haqqında”
Konvensiyada, Azəәrbaycan Respublikasının “ƏӘliliyin vəә uşaqların sağlamlıq imkanlarının
məәhdudluğunun qarşısının alınması, əәliləәrin sağlamlıq imkanları məәhdud uşaqların reabilitasiyası vəә
sosial müdafiəәsi haqqında” Qanunda vəә digəәr beynəәlxalq vəә yerli qanunvericilik aktlarında təәsbit
olunmuş formada qorunmalıdırlar.
Vaxtaşırı olaraq, bu istiqaməәtdəә qanunvericilik bazasının təәkmilləәşdirilməәsi üzrəә işləәr daim
aparılçalı vəә əәlilləәrin hüquqlarının təәmin edilməәsi sahəәsindəә dövləәt orqanlarının effektivliyi
artırılmalıdır, iş mexanizmləәri təәkmilləәşdirilməәlidir.
Bu təәdqiqat işinin məәqsəәdi dəә əәlilləәrin hüquqlarının təәmin edilməәsi vəә sosial müdafiəәsi
sahəәsindəә dövləәt agentlikləәrinin gördükləәri işləәrin vəә qanunvericilik bazasının obyektiv
qiyməәtləәndirilməәsi vəә bu istiqaməәtdəә tövsiyyəәləәr paketinin işləәnib hazırlanmasıdır.
Bu təәdqiqat ilkin olaraq Azəәrbaycanda əәlilləәrinin hüquqlarının təәmin edilməәsi vəә sosial
müdafiəәsi sahəәsindəә mövcud olan hüquqi-qanunvericilik bazasını qiyməәtləәndirəәcəәk, təәdqiqatın
növbəәti məәrhəәləәləәrindəә istifadəә olunacaq ümumiləәşdirməәləәr aparılacaqdır. Növbəәti paraqraflarda isəә
Azəәrbaycanda bu sahəәdəә mövcud durum müzakirəә ediləәcəәk, əәsas məәqamlar müəәyyəәnləәşdiriləәcəәkdir.
Bundan sonra isəә mövcud qanunvericilik bazasını nəәzəәrəә alaraq, onların təәkmilləәşdirilməәsi
istiqaməәtindəә təәklifləәr toplusu təәqdim olunacaqdır.
MÖVCUD HÜQUQİ BAZA
Azəәrbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 38-ci maddəәsindəә əәlilliyəә vəә əәməәk
qabiliyyəәtinin itirilməәsinəә görəә sosial təәminat hüququ müəәyyəәn edilib. ƏӘlilləәrin hüquqlarının
müdafiəәsi sahəәsindəә ilk qanunverici akt isəә 25.08.1992-ci ildəә eks-prezident ƏӘ. ƏӘliyevin 284 saylı
fəәrmanı təәsdiqləәnmiş,“ƏӘlilliyin qarşısının alınması, əәlilləәrin reabilitasiyası vəә sosial müdafiəәsi
haqqında Qanun”dur. Bu qanun qəәbul edildiyi dövrəә görəә geniş əәhatəәllilyi iləә təәqdirlayiqdir vəә
əәlilləәrin hüquqları vəә sosial müdafiəәsi üzrəә konkret təәləәbləәri özündəә əәks etdirir. 1997-ci ildəә isəә,
Azəәrbaycan Respublikası Nazirləәr Kabinetinin 29 avqust tarixli, 99 saylı Qəәrarı iləә, “ƏӘlilliyin
meyarlarının müəәyyəәn olunması haqqında ƏӘsasnaməә”dəә təәsdiq edilib.
ƏӘllilikləә bağlı məәsəәləәrəә dair digəәr qanunvericilik aktlarında da müəәyyəәn bəәndləәr nəәzəәrdəә
tutulub. “ƏӘhalinin Sağlamlığı Haqqında” 26.06.1997-ciil tarixli Qanun, “Sağlamlıq imkanları
məәhdud olan şəәxsləәrin təәhsili (xüsusi təәhsil) haqqında” 05.06.2011-ci il tarixli Qanun, “ƏӘməәk
Pensiyaları Haqqında” 07.02.2006-cı il tarixi Qanun, AR. ƏӘməәk Məәcəәlləәsi vəә digəәr qanunlarda
əәlilləәr üçün bir sıra güzəәştləәr vəә geniş əәhatəәli sosial təәminatlar nəәzəәrdəә tutulub.
1993-cü ildəәn 2016-cı iləәdəәk bir sıra yeni qanunlar təәsdiq edilib, Azəәrbaycan Respublikası
Nazirləәr Kabinetinin birbaşa səәrəәncamları iləә bu sahəәdəә çoxşaxəәli dəәyişiklikləәr edilib, yeni
əәsasnaməәləәr vəә qaydalar müəәyyəәn olunub. 05.01.2011-ci il tarixli Qəәrarla Tibbi-Sosial Ekspertiza
Komissiyaları yenidəәn təәşkil ediləәrəәk, 22 Zona TSEK ləәğv edilməәkləә, onların bazasında 39 TSEK
yaradılıb, 15 TSEK səәdri işdəәn azad olunub vəә əәlilləәrəә keyfiyyəәtli vəә şəәffaf xidməәt göstəәrilməәsi üçün
müəәyyəәn islahatlar aparılıb. 30.12.2015-ci il tarixli 413 saylı Qəәrarla “ƏӘlilliyin vəә sağlamlıq
imkanlarının məәhdudluğunun müəәyyəәn olunması meyarlarına dair yeni ƏӘsasnaməә” təәsdiq edilib.
Bunlardan əәlavəә Azəәrbacan dövləәti təәrəәfdaş çıxdığı bir sıra beynəәlxalq sazişləәrin təәləәbləәrinəә
uyğun olaraq əәlilliklləә bağlı yeni öhdəәlikləәr qəәbul edib. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəәyannaməәsi
(10.12.1948), Uşaq Hüquqları Bəәyannaməәsi (20.11.1959) vəә BMT-nin qəәbul etdiyi “ƏӘlil İnsanların
Hüquqlarının Qorunması üzrəә Beynəәlxalq Konvensiya”ya (13.12.2006) qoşulmaqla bağlı
02.10.2008-ci il tarixli 687-IIIQ saylı Qanunun qəәbul edilməәsi iləә mövcud qanunlarda bəәzi
dəәyişiklikləәr vəә ratifikasiyalar aparılıb. Qeyri-hökuməәt təәşkilatları vəә digəәr vəәtəәndaş cəәmiyyəәti
institutları iləә birgəә araşdırmalar aparılıb vəә xeyli sayda layihəәləәr həәyata keçirilib, Hökuməәtəә konkret
təәdbirləәrin görülməәsini təәləәb edəәn təәklifləәr paketləәri təәqdim edilib. Azəәrbaycanda fəәaliyyəәt göstəәrəәn
bir sıra ictimai təәşkilatlar (İqtisadi vəә Sosial İnkişaf Məәrkəәzi, “Beynəәlmiləәlçi ƏӘlil Döyüşçüləәr”
Fondu, “ƏӘlil Təәşkilatları” İttifaqı, “Gözdəәn ƏӘliləәr” Cəәmiyyəәti, “Çernobıl ƏӘlilləәri” İttifaqı, Diabet
Liqası, Hemofilialı Xəәstəәləәrin Respublika Assossiyasiyası, “Qarabaq ƏӘlilləәri vəә Veteranları”
Cəәmiyyəәti, ƏӘlilləәr Cəәmiyyəәti, “Şəәffaflıq Azəәrbaycan” Korrupsiyaya qarşı Mübarizəә İctimai Birliyi,
“Karlar Cəәmiyyyəәti” İctimai Birliyi, “Bakı Müharibəә ƏӘlil vəә Veteranları” İctimai Birliyi, “Qarabağın
ƏӘlil Uşaqlarına Yardım Fondu” İB, Müstəәqil Həәyat, İnkişaf vəә Dəәstəәk Məәrkəәzi, “ƏӘlil Qadınlar”
Cəәmiyəәti, “ƏӘlilləәrin Beynəәlxalq ƏӘməәkdaşlığı Uğrunda” Cəәmiyyəәti vəә s.) bu prosesləәrdəә yaxından
iştirak edib vəә müəәyyəәn işləәr görülüb. 2013-cü ildəә ƏӘməәk vəә ƏӘhalinin Sosial Müdafiəәsi nazirliyi
təәrəәfindəәn “ƏӘliləәrin Sosial Hüquqlarının Müdafisəәinəә dair Milli Fəәaliyyəәt Planı (2014-2018-ci
illəәr)” hazırlanıb vəә təәsdiq olunub.
20.05.1997-ci il tarixdəә “Həәrbi qulluqçuların dövləәt icbari şəәxsi sığortası haqqında” Qanun
qəәbul onunub, 2006-cı ildəә isəә, şəәhid ailəәləәrinəә vəә əәlilləәrəә ödəәniləәcəәk sığorta məәbləәği dəәyişdirilib
(artırılıb). Qanunda boşluqların vəә uyğusuzluqların olması səәbəәbləәrindəәn sağlamlığı məәhdud
vəәtəәndaşlarımız, xüsusi iləә dəә, 2006-cı iləәdəәk əәlillik statusu alanların, o cümləәdəәn, əәlil uşaqların
sosial hüquqlarının ödəәnilməәsindəә ciddi problemləәr qalmaqdadır.